larunbata, otsaila 29, 2020

"-d(a)raino", "-danik",...."-dara"

Aurreko sarreretan mintzatu gara burúz "-d(a)raino" eta "-danik" atzizki-postposizioak, zeinen harira aipatuko dugún, orain, familia bereko "-dara" adlatiboa ere, zeintaz mintzo zaigún De Rijk (1992) an bere artikulua titúlatzen "'NUNC' Vasconice":
En el caso alativo, se conocen, ademas de oraidara, tambien bihardara, como en bihardara gabe 'antes de mañana' (Xarlem, 1371, cf. DGV V 206), y geurzdara 'al año que viene' (Oihenart, Pr. 56), donde el morfema -da-, claro esta, no admite la significación 'ahora'. Y en el terminativo, aún es mas fácil hallar ejemplos opuestos a la etimología que proponemos, como bihardraino 'hasta mañana' (Tartas, Onsa, 35) y noizdrano 'hasta cuando' que se da hasta cuatro veces en el Nuevo Testamento de Leizarraga (Mt. 17.17, dos veces; Le. 9.41; in. 10.24). [De Rijk, 1992:704]
Horra hor, beraz, "-dara" adlatiboa, zein, orobat nola "-d(a)raino" edo "-danik" aisa bihur liteké:
  1. postposizio (partikula isolatua): "etxera dara", eta
  2. preposizio: "dara etxea",
zein den beste aukera adlatibo bat. [820] [>>>]

Etiketak: , , ,

ostirala, otsaila 28, 2020

NONDIK DANIK. "Depuis quel endroit?" Duvoisin [OEH]

Azken sarreretan mintzatu gara burúz "-ra draiño", "-ra diño", "-ra giño" eta antzeko postposizioak zeinen zentzua zén muga-adlatiboa, baina orain gogoratu nahi dugu nóla hemen agertzen zitzaigun "danik" postposizio ablatiboa ere, zeinen desdoblamendu prepositiboa ez dateke zaila.

Duvoisin-ek erabili zuen postposizio hori afin indártu lekuzko ablatibo bat:
NONDIK DANIK. "Depuis quel endroit?" Dv. [OEH]
Bestalde Sareko Euskal Gramatika-k eskaintzen dizkigú honako azalpen eta adibideak:
danik
Iparraldean –danik erabiltzen da ablatiboa adierazteko:
  • San Bernardoren amak, halako semearen merezizko ama baitzen, bere haurrak bere besoetan harturik sortu ziren bezain laster, Iesus gure Iaunari ofrezitzen ziotzan, eta orduan danik hek maite zituen errespeturekin, gauza sakratua eta Iainkoak begiratzera eman zioena bezala; eta hori hain zori onez gertatu zitzaion, non haren zazpi umeak izan baitziren guziz saindu. (Philotea, Pouvreau, S.)
  • Gazte-gazte danik hasi zen Pierre Lhande literaturari ohartzen; Mauleko ikastegian erdarazko bertsuak jada ontzen zituenaz geroz, hamalau-hamabortz urtetan. (Euskal Literaturaz, Lafitte, P.)
  • Orok ikasi behar beren ofizioa, eta ttipi danik. (Buruchkak, Etchepare, J.)
  • Nahiz ene legeetarik urrundu zareten eta ez ditutzuen begiratu zuen arbasoen egunak danik. (Biblia Saindua II, Duvoisin)
  • Jaunaren izena laida bedi orai danik bethiere artino. (Beste zenbait itzulpen, Arxu, J. B.)
Adibideetan ikusten denez, Iparraldeko tradizioan arruntak dira gaur danik, bihar danik, orai danik, beti danik, etzi danik… eta antzekoak (gaurdanik, bihardanik, etzidanik idazten ditugu egun). Bestalde, -danik horrek askatasun handiagoa zeukan lehen, eta inesiboko postposizio sintagmekin ere aurkituko dugu:
  • Ezen sarthuren gara reposean gu, sinhetsi ukan dugunok, erran duen bezala, Bada zin egin ukan dut neure hiran, Baldin sekulan sarthurenbadirade ene reposean: munduaren hatsean danik haren obrak akabatu izan baziraden ere. ("Iesus Christ Gure Iaunaren Testamentu Berria", Leiçarraga)
  • Horra nondik ikasten dugun, ezen berzeak sanktifikatzen dituena, makula orotarik xahu dela: eta bere amaren sabelean-danik puritate orijinalean Iainkoari konsekratu izan kaiola makularik batre gabe: leinu humano guzia suiet den korruptioneak hura baithan ikustekorik batre ezluenkat. ("Katexismea", Leiçarraga)
  • Baiñan plazer izan darotanean Jainkoak (zeiñek berezi izan bainau neure amaren sabelean danik eta deithu izan bainau bere graziaz) 16 ezagutarazi bere Semea predika niozatentzat jentillei, ordu beretik egin izan dut, egon gabe haragiaren eta odolaren ganik konseillu hartzen. ("Jesu Kristoren ebanjelio saindua", Haraneder, J.)
  • Adoratu izan zuten turraren gaiñean daudezen guziek, zeiñen izenak ez baidire eskribatuak munduaren hastean danik hillarazia izatu den bildotsaren bizitzezko liburuan. ("Jesu Kristoren ebanjelio saindua", Haraneder, J.)
Eredu horrek ez du lekukotasunik gaurko idazleen artean.
Beraz, ez da erabiltzen gaur egun, baina hor dago postposizioa, eta hor dago orobat eredu aurreratzailea, nondik etorriko litzakén, adibidez, "danik-eta...", edo orobat "danik..." soila. [819] [>>>]

Etiketak: , ,

osteguna, otsaila 27, 2020

Azkarate-Altuna (2001): "'-o' lokatiboko bokala"

Atzoko sarreran mintzo ginen burúz "*-do" atzizki muga-adlatibo berreraikia, eta gaur aipatu nahi genuké haren inguruko beste analisi bat, zeinen arabera "*-do" horren azpian topa geinké elementu oinarrizkoago bat zein izango litzakén "-o" atzizkia (elementu atxikia), eta zeinen esangura izanen litzakén lokatiboa jarráiki Azkarate eta Altuna an "Euskal morfologiaren historia" (2001:106):
Adberbio horietan [egundo, oraindo...] nabarmena da "*-do" atzizkia; bateo (batio) forman ikus daiteke atzizki horren aztarna (adibideak Orotariko Euskal Hiztegi-tik hartuak dira):
Argi-ezkilarekin batio
Gracieiqui batio
Ayéqui báteo
Chistoréqui báteo
Erraz jabetzen gara zein balio duen "bateo" horrek; beste euskalki batzuetan batean, batera aditzondoek adierazten dutena. Hori kontuan harturik, "bateo" horren osagaiak zein diren identifikatzean, "bat" zenbatzailea + lotura bokala + "-o" lokatiboko bokala genuke ("-an" atzizkian ikusi dugun "-a"-ren parekoa). [Azkarate-Altuna, Euskal morfologiaren historia, 2001:124]
Hortaz, "-o" hori izanen litzaké ber "-o-" zein agertzén an "hor" bera, edo an "hori", "dio", edo "-on" genitiboa. [818] [>>>]

Etiketak: , , , ,

asteazkena, otsaila 26, 2020

"-no(n)" (movement and a locative idea) vs "-do" (‘until, up to’)

Sarrera honetan aipatzen genuen "-no" atzizki zaharra, zein, herenegun ikusten genuenez, etor litekén ti "-non" zaharragoa, zeinen esangura, jarráiki Lakarra (2013), litzakén bikoitza:  

... both movement and a locative idea. [Lakarra, 2013]

Lakarra-ren azalpen horretan, hemengo "-d-" epentetiko modukoa ez litzake inondik inora epentetikoa, izanki jatorri verbala ("-din"), halatan ze, jarráiki Lakarra-ren azalpena, "-giño" etorriko litzaké ti "-diño" (ikus hemen), non justuki "-g-" hori bukatuko zen izáten epentetikoa.

Eta, orain, galdera dá: zér zioen De Rijk-ek burúz "-g-" hori? Ba, hauxe da bere azalpena:

"*-ragaindo" > "-ra + gain + *-do"
non izanen genukén atzizki zahar bat, "*-do", zeinen esangura izanen litzaké muga-adlatiboa "until, up to". Ikus an hitzak on Ekaitz Santazilia ("Noun Morphology", 2013):
The terminative allative appears as -raño, -radino, -raino, -raindo, -d(a)rano, -giño, etc. All of these have final -o. De Rijk (1995a: 297-302) believes that the most conservative of these variants is -raindo. In fact, forms attested in Navarre such as bat-e-o ‘at the same time’ (from bat ‘one’) could point to the old existence of a consonant which would justify the epenthesis of -e-. This consonant would be, according to de Rijk, the -d- which is found in -raindo, but also in words such as oraindountil now’ (it also appears as oraino). *-do would be, then, an old morpheme to express ‘until, up to’. [Santazilia, 2013:268]
Bukaerako "*-do" horretaz aparte, izanen genuke betiko "-ra" adlatiboa eta baita "gain" izena ere, nondik etorriko litzakén "*gaindo" > "giño" izena (zein zen abiapuntua on azalpena ganik Azkue, zeintaz mintzatu ginén adibidez hemen). Ikus Santazilia-ren hitzetan:
In the rest of the morpheme, in de Rijk’s view we would have the word gaintop, which, according to Jacobsen and Trask, is also present in the inessive (cf. §6.4.2.1). Consequently, we would start from the grammaticalization of an independent element *gaindo (lit. ‘up to the top’). As gain lost its lexical content, its initial consonant dropped out, thus giving rise to one of the attested secondary cases from the allative: *-ragaindo > *-raaindo > -raindo. If we start from *-ragaindo, all the variants mentioned above are easy to explain, except for two.

To explain -giño, residually attested in B, we would have to propose that*-gaindo has been attached directly to the root, with no allative suffix. The second one, -d(a)rano, consists of -da- + *-ragaindo > -raindo > -raino > -raño > -rano. This -da- would be, again, the same archaic morpheme discussed above (cf. §6.4.2.2), with the meaning of ‘now’, although, by the period of the grammaticalization of the whole suffix, it would already have lost this meaning (ibid.: 362). The desemantization of the morpheme -da-, as well as of -gain-, further gave rise to a high number of pleonastic forms in many authors, perhaps the most intricate one being Tt. (S, 17th century) egün-ialadranountil the day’. In this form, we have two already known allatives, -ala- and -ra-, with which the terminative postposition has agglutinated.[Santazilia, 2013:268-269]
Azken errepikapen hori komentatu genuén hemen. Edonola ere, hor izanen genuke "*-do" sufijo muga-adlatibo zahar berreraikia. [817] [>>>]

Etiketak: , , , , ,

asteartea, otsaila 25, 2020

Orduan, Lakarraren arabera, nóndik etorriko litzake hóri "-g-" hen "-giño"?

Atzokoan, berdin nola herenegun,  aipatzen genuén ha azalpena on Lakarra zeinen arabera "-raino" osatuko zén honela:
... -raino < *ra-din-no eta ez *-ra-gino, de Rijk 1992-k nahi bezala... [Lakarra, 2008:484]
Gainera, atzo aipatzen genuén ha azalpen gehigarria on Lakarra, zeinen arabera:
-ra + *din + *no < -ra + *din + *non
Hala izan balitz, galdera litzaké: nóndik atera da hori "-g-" an "-giño"? Ekaitz Santazilia-k diosku ondorengoa (an "Noun Morphology", 2013):
The juncture *-din-non- would create a fortis environment for the nasal which would prevent it from disappearing. If this were the case, we would be obliged to propose an antihiatic function for the velar of the variant -ragiño. [Ekaitz Santazilia, 2013:269]
non, velar hori dén gure "-g-" hori. Lakarra-k ematen dú ondorengo azalpena (an "Euskararen historiaurrearen berreraiketa sakonagorako: forma kanonikoa, tipologia holistikoa, kronologia eta gramatikalizazioa" 2013:303):
Bidenabar, -raino de Rijkek (1992) -ra -giño zatitzen zuen baina, (2008b)-n esan bezala, hobe genuke -ra -(d)i -no, analizatzea, -g- hori beste askotan bezala -D- > ondoko  > C hiato-hauslea dugularik. Analisi hori MA sistemara "itzuliaz", *dar + *din + *non (TO SIT + TO COME + TO GO TO) genuke "UNTIL"-ekin beste hainbat hizkuntzatan legez. [Lakarra, 2013:303]
Beraz, azalpen horretan, gure galderako "-g-" hori izanen litzaké, finean, epentetiko modukoa. [816] [>>>]

Etiketak: ,

astelehena, otsaila 24, 2020

Lakarra (2008, 2012): -raino < *ra-din-no < -ra + *din + *non

Atzokoan aipatzen genuén ha azalpena on Lakarra zeinen arabera "-raino" joango zén historikoki (gradualki) osátzen honela:
... -raino < *-ra-din-no eta ez *-ra-gino, de Rijk 1992-k nahi bezala... [Lakarra, 2008:484]
non, izango genuke "-ra" direktiboa, "-din-" adizkia, eta. azken partikula bat, "-no" zeinen etorkia ez den, printzipioz, argiki ikusten. Eta justuki "-no" horretarako, Lakarra-k ematen digú ondorengo azalpen etimologikoa (deskribatua an "Noun Morphology", Ekaitz Santazilia, 2013):
Lakarra (2008a: 484 and 2012b) prefers to reconstruct -ra + *din + *non, with a serial verb construction after the all. suffix. The first would be the monosyllabic root *dinto (be)come’ (also present in east. jin ‘to come’, < *e-din), and the second the root *non, implying both movement and a locative idea. [Santazilia, 2013:269]
Hor, beraz, Lakarra-k proposatzen dú "-non" formantea, zein, berak dioenez, egongo litzake lotua ki mugimendua eta ideia lokatiboa (pensatzekoa da ze, akaso, bukaerako "-n" horretan ikusi beharko genuké inesibo bat). [815] [>>>]

Etiketak: , , ,

igandea, otsaila 23, 2020

Lakarra (2008): "-raino < '*ra-din-no' eta ez '*-ra-gino', De Rijk 1992-k nahi bezala"

Galdetzen genuen atzo nóndik etorriko zen hori "-d-" an "-ra dino" muga-adlatiboa, zein agertzen zaigún gaur egun an zonalde bat on Nafarroa Beherea (Iñaki Camino, "Amiküze eskualdeko heskuara", 2016:314):
Nafarroa Beherean atzizki hedatuena -(r)ano aldaera da. Aldiz, -rad- duten aldaerak, erdialdean eta franko iparrean erabiltzen dira: Aturrialdeko Mugerren, Oztibarreko Jutsin eta Larzabalen nahiz Landibarren -(r)adino ageri zaigu. Baxenabarreko iparrean eta erdiguneko Landibarre-Oztibarre alderdian aldaera d-dunak ez dira bakarrak, baina hori dute beren eremua, beheiti ez dira berriz ageri. Aldiz, -(r)ano & -(r)aino aldaerak Nafarroa Behere guztian erabiltzen dira, Lapurdiko Aturrialdea eta Hazparne barne, baina ez dira Amiküzen ageri. [Camino, 2016:314]
Hortxe beheragoxeago, Iñaki Camino-k berak aipatzen digu nóndik etor liteken "-d-" hori aráuz azalpena on Lakarra:
Nolanahi ere den, egun bederen Amiküzen berezko -radio aldaera ageri zaigu nagusi eta aski bereizgarri gertatzen da. Lakarrak -ra + *din + *no berreraikitzen du euskarazko muga adlatiboa (2008: 484); ikus Santaziliaren sistematizazioa ere [Camino, 2016:314].
non hauexek dirá Lakarra-ren beraren 2008ko hitzak (an "Aitzineuskararen gramatikarantz (malkar eta osinetan zehar", 2008):
Beharbada -rantz, -rontz, -runtz ez dator *-ra + ontzi-tik (pace Gómez 2005) *-ra + dontz batetik baizik (cf. -raino < *ra-din-no eta ez *-ra-gino, de Rijk 1992-k nahi bezala); ik. Lakarra (inprimategian-a:azken atala). [Lakarra, 2008:484]
Hor dugu, beraz, ha hipotesia on Lakarra, zeinen arabera, "-d-" hori ez letorke ti ustezko "*da" adverbio zahar bat, baizik tikan aditz-forma jokatu bat: "*din" (*edin", "dadin"). Jarráiki hipotesi hori, "dino" izanen litzaké azken buruan adizki bat, zein aski erraz aurreratu liteke, baldin hala nahi bada. [814] [>>>]

Etiketak: , , , ,

larunbata, otsaila 22, 2020

"-draino" azalduá nola metatesia on "-ra + dino"

Galdetzen genuen hemen ea nóndik atera ziteken hori "-d(a)-" epentetiko modukoa zein zitzaigun agertzen bátuz "orain" adverbioa eta "-raiño" sufijoa, xedé osatu "oraind(a)raiño", adibidez. Eta hantxe ere aipatzen genuen ha azalpena on De Rijk (1992), zeinen arabera "da" hori izanen zén adverbio zahar bat, signifikátuz "orain", zein geldituko zen fosildua (eta errepikatua) an estrukturak nola aipatutako hori: "oraind(a)raiño".

Baina bádira beste azalpen batzuk ere. Adibidez, sarrera honetan aipatzen genuén ha liburua "Euskal dialektologiaren hastapenak" (Txillardegi (Zuz.), 1983:365) non "-draiño" hori azaltzen dá arartez fenomenoá on metatesia:
Bustintze eta Arhantsusiko adibideetan, "ra + dino" elemenduen metatesia edo dagoela ematen du:
"xaharra itzulika juaiten erreka batera draino." (Cerquand., 29, 50 Bustintze)
"goizetan goizik jalten zen etxetik eta kanpo egoiten ilhune
ra draino." (Cerquand., 37, 75 Arhantsusi)
["Euskal dialektologiaren hastapenak", Txillardegi (Zuz.), 1983:365]
Hor da, beraz, azalpen alternatibo bat gana sorrerá on "draino" postposizioa eta bere "-d-" hori, zein, azalpen honetan, ez litzakén epentetikoa. Baina, orain, galdera dá:
Nóndik etorriko litzake "-dino" eta bere "-d-" hori? 
Biharkoan saiatuko gara horretaz zerbait esaten. [813] [>>>]

Etiketak: , , ,

ostirala, otsaila 21, 2020

Oihenart (1657): "¡Oy zerik du sudurra! / ez egia ez apurra."

Atzoko sarreran mintzatzen ginén, besteak beste, burúz atzizkiá "-egi", zein, atxikia doalarik, ez den hain erraz lekuz-mugitzen (adibidez ki posizio burulehena) nola hitz aske bat nola dén "lar" edo "sobera" bera. Baina, Azkue-k zehazten digunez (an bere "Morfología Vasca", 1925:18) , Oihenart-ek eskaini zigún ondorengo erabilera interesgarri eta ondo zaharra (1657):
Egi.
Oihenart elevó a este sufijo graduativo a la categoría de nombre sustantivo.
¡Oy zerik du sudurra!
ez egia ez apurra.
Oh! de qué tiene la nariz! ni demasiado (grande) ni insignificante. (Oih. 159-22.) [Azkue, "Morfología Vasca", 1925:18]
Hor dugú "-egi" askatua ("egi"), nondik jada askoz errazago antzeman litekén bere erabilera prepositiboa:
egi-aegi handia (= handiegia)
nahiz, gauza da ze, "egi" prepositibo hori ez da hain aukera ona, zeren nahas liteke kin zerbait referitua ki "egia" (esan nahi baita kin izená "egia" zeini higatu zaio "a" organikoa: "egi handia" = "egia handia").

Gainera, báda hor "lar" prepositibo monosilabikoa. [812] [>>>]

Etiketak: ,

osteguna, otsaila 20, 2020

Hizkuntza isolatzaileak ez dira zertan izán burulehenak

Zioen atzo Txopi-k hemen:
Gipuzkeraz esan ohi da "zailegi, ezkertiarregi, jakobinoegi", aldiz Nafarroako Bortzirietan dute erabiltzen bi hitz "sobera zail, sobera ezkertiar, sobera jakobino".

Nire iritziz hau da oso interesgarri, alde batetik zeren dira bereizten bi hitz eta bestalde, gakoa esaten delako hasieran. Ez al dira hauek hizkuntz isolatzaile baten ezaugarriak?
Demagun "lar" partikula, zein dén sinonimoa on "sobera" edo "-egi". Daukagu:
"Gozotasun lar" vs "Lar belozidade" [OEH]
edo
"Bihotza samur lar" vs "Burua lar bero" [OEH]
 
non ikusten den ze "lar" banandurik (isolaturik) emateak ("dira bereizten bi hitz") ez dakár ordena burulehena ("gakoa esaten delako hasieran").

Esan nahi baita ze, zentzu tekniko formal hertsian (ikus "Nexu postpositiboen joera sintetikoa vs nexu prepositiboen joera analitikoa"), hizkuntza analitikoak (eta hizkuntza isolatzaileak ez dirá baizik muturreko hizkuntza analitikoak) ez dira zertan izán burulehenak.

Hori esanda, azpimarratu nahi genuke ze, báda zentzu zabalago-funtzionalago bat zeintan ulértu ha analitikotasuna (ikus "Analisi koherentea vs sintesi monolitikoa"), zeinen arabera soilik hizkuntza burulehenak izanen liraké analitiko, bitárten buruazkenak izanen lirakén sintetikoak. Zentzu zabalago guztiz interesgarri horretan, genioenez (hemen),... 
Kontua da ze, analisian, fokua jartzen dugú gain parteak, elementuak edo zatiak, zeinek báduten banan banan interes propio koherentea (analisian zatitzen dugú osotasuna an zati esanguratsuak) biartean-ze, sintesian, interesatzen zaigu osotasuna, zeren hor lortzen dugu bilatutako koherentzia sintaktiko-interpretatiboa (osotasuna da hor elementu esanguratsuena, eta ez hainbeste parteak, zein, hor egonda ere, ez dira gure fokua an hurbilketa sintetiko hori).

Zentzu zabal eta orokorrean esan genezake ze hizkuntza burulehen-deduktiboak, zein baitira sintaktikoki eta interpretazionalki koherenteak, izanen dirá analitikoak ere, zeren hitz-ordena horretan mezu osoaren banakako zatiek bádute zentzu sintaktiko eta interpretatibo koherentea, zeren ordena horretan ia hitz bakoitza itsatsi daiteke koherenteki ki gure entendimendua an modu estrukturalki eta interpretazionalki segurua, zeren ordena horretan goaz deduzitzen, pausuz pausu eta seguru, esanahi global analitikoa.

Kontrastean, eta zentzu zabal horretan segituz, sintaxi buruazken-induktiboan soilik lortzen da koherentzia noiz héldu azkena, halatan non, lehenago, soilik ahalko da induzitu ustezko uztardura estruktural-interpretazionala. Ordena horretan, osotasuna dago lehen planoan, eta parteak soilik dirá bigarren planoko elementu inkoherenteák ze-ari-diren itxaroten, esango nuke etsituki, euren osotasun sintetikoa.

Nolabait esan, unitate sintetiko oso horiek ikus daitezke nola balira izen (edo izendapen, edo etiketa) monolitiko luzeak, nola genioen an sarrerá titulatzen "Ordena regresiboa: zentzu batean, izenzalekeriarik gogorrena".
Bestalde, genioén an "Nexu postpositiboen joera sintetikoa vs nexu prepositiboen joera analitikoa":
Kontua da ze bereizketa tekniko espezifikoago horrek ez du, printzipioz, zerikusirik kin kontrastea artén hizkuntza burulehenak eta hizkuntza buruazkenak. Esan nahi baita ze zentzu tekniko zehatz horretan sintetiko hitzak soilik adierazi nahi du morfologia aberatsa (hitz-ordena aparte utzita), eta analitiko hitzak soilik referituko litzake ki hizkuntzák (edo sintaxiák) zeinek erabili morfologia gutxi, muturrean egonik halako hizkuntzak (isolatzaileak) zeinen hitzak diren osatuak kin morfema bakarra  (isolatzaileak) independenteki zéin den ordena (burulehena edo buruazkena) zeintan  diren ordenatzen morfema horiek.

Eta diot printzipioz, zeren, askotan nexu edo konektore sintaktiko postpositiboek erakusten duté joera sintetikoa ki inflexioa edo aglutinazioa (alegia, itsatsita joaten dira) bitartean ze, aldiz, nexu edo konektore sintaktiko prepositiboek izaten duté joera askoz analitikoagoa (azken zentzu tekniko zehatz horretan: hau da, ez dira joaten itsatsiak, baizik solte respektu hitza zein modifikatzen duten, isolatuak).
Ikus halaber ondorengo sarrerak.

Hortaz, zentzu tekniko hertsian, hizkuntza burulehenak izan daitezké analitikoak edo sintetikoak (berdin nola buruazkenak ere), baina zentzu zabal batean, soilik hizkuntza burulehenak izanen liraké analitiko eta hizkuntza buruazkenak sintetiko. [811] [>>>]

Etiketak: ,

asteazkena, otsaila 19, 2020

Nóndik ateratzen da "-d(a)-" epentetiko moduko hori?: "...una clara razón de comodidad..." (De Rijk, 1992)

Aurreko sarreretan, behin baino gehiagotan aipatu dugú "-draino" atzizkiaren "-d-" epentetiko moduko hori, zeinen bidez fuzionatzen dirén, adibidez, "gaur" adverbioa eta "-raino" sufijoa, sortúz "-d(a)raino". Baina, gauza da: nóndik ateratzen da "-d-" hori?

Puntu horretaz, De Rijk hizkuntzalariak bádu azalpen interesgarri bat, zein gelditzen den zehazturik an bere artikulua titúlatzen "'NUNC' Vasconice" (1992), eta zeinen arabera "da(n)" litzaké adverbio zahar bat zeinen esangura egonen litzaké lotua kin oraina, eta zein momenturen batean galduko zen aldéz "orai(n)" adverbioa. De Rijk-ek dio:
Una vez eliminado el adverbio independiente dan por la competencia de orain, era natural que, al cabo de cierto tiempo, los hablantes acabaran por olvidarse del papel semántico que, en semejantes compuestos, desempeñaba el morfema da. Pero no por ello desaparecieron tales compuestos, antes bien se extendieron a nuevos casos, quedándose borrada de tal manera la distribución originaria del morfema -da-. Es que había una clara razón de comodidad: era mucho mas cómodo unir la desinencia -raino (o -ra) a un nombre sustantivo terminado en vocal que a un adverbio terminado en consonante, coma sería noiz 'cuando' o bihar 'mañana'.

A falta de testimonios explícitos, es difícil comprobar hasta qué fecha los locutores guardaban conciencia mas o menos clara de que -da- era un morfema que tenía que ver con el presente. Sin duda había diferencias según las zonas. Así, en la obra bastante extensa del sacerdote labortano Etcheberri de Ciboure, da sólo se combina con los adverbios orain(n) 'ahora' y egun 'hoy', de acuerdo con su etimología, mientras que en la zona oriental del país bihardrano 'hasta mañana' ya formaba parte de un proverbio, uno de los recogidos por Oihenart: auco bihardrano 'aguárdale hasta mañana'. [De Rijk, 1992:704-705]
Horren arabera, "-d-" edo "-da-" hori izanen litzaké, jatorriz, adverbio bat zein, bere jatorrizko erabileran galdutakoan, geldituko zén hor konservatua nola elementu epentetikoa zatio una clara razón de comodidad.

Akaso "da" adverbio horrekin lotua, ikus ondorengo sarrera:
[810] [>>>]

Etiketak: , ,

asteartea, otsaila 18, 2020

"draiño" soltea: akaso jarraikiz antzeko eredu bat (analogia)

Atzoko sarreran ondorengo galdera agertzen da referitua ki prozesua nondik atzizkiak pasatzen diren ki izán hitz solteak:
Ados, baina, ¿noiz pasatzen dira atzizkiak izatera hitz solteak?
Azken sarreretako kontextuan, galdera izan liteké: nóiz edo nóla pasatzen da "-raino" atzizkia ki "draino" forma soltea? Eta ez da erraza jakitea, baina guk uste ze pausu hori (berrinterpretazio hori, reanalisi gramatikal hori) gerta zitekén noiz hiztun batzuk (ekialdekoak, zirkunstantzia batzuetan) bilatu eta aurkitu zutén bide bat ki erábili "-raino" kin adverbio tenporalak nola "gaur" edo "bihar" (ikus sarrera hau). Hor akaso autoreek duda eginen zuten burúz izaera gramatikala on "draiño", halatan ze, batzuk interpretatuko zutén atzizkia dela (atxikia emanez), eta beste batzuk postposizioa (soltea emanez). Ikus an OEH:
oraindaraino.
(-raño Lar, H), oraindraino (SP), oraindrano (vEys, H), oraidraino (R-uzt), orainderaino, ora(i)drano.
Hasta ahora. "(Hasta) aquí, hasta ahora" Lar. v. oraindaino.
Hik begiratu ukhan duk mahatsarno ona oraindrano.Io 2, 10. Karitatez berotzatzu bihotzak, / herraz eta gaitzeristez oraindaraño hotzak. EZ Man I 38 (II 23 oraidaraño, II 186 orain daraño). Baldin oraiñ daraño egondu bazarade itxuturik bizioten [sic] eta bekatuetan. (Munarriz, 1753). FLV 1989, 117. Leituko da orainderaño bezala euskerazko librotxo bat. (Larraun, 1762). ETZ 126. Orai drano nik egin düdanak ezpeitü deüs balia. Mst I 19, 1 (SP huneraino, Ch orai arteraiño, Ip orai artino, Ol gaurdaiñokoan). Zure grazia eztian / oraidrano izan nüzü. Mustafa. (ap. DRA) Orainderaño egin tugunak / eman diozkagu bertzeri. Auspoa 97, 21. Ama, zure nahiak oro egin zitit oraidrano, zure seme legian. Ip Hil 148. v. tbn. Oradrano: O Po 6. Tt Onsa 138 (Arima XIV oradraino). [OEH]
Reanalisi hori egon zedin, paper bat joka zezakén hak mekanismoa déitzen analogia. Nóla gertatuko zen? Ba, aurreko aipuan bertan aurkitzen ditugú formak nola orai arteraiño edo orai artino, non dauzkagun "arteraiño" eta "artino" solteak (zein batzuetan agertuko dirén atxikirik ere), eta non, gainera, orobat aurkitzen ditugún "-raiño" eta "-iño" integraturik. Hortaz, bide beretik, akaso analogiaz, ez dirudi hain zaila ze hiztun batzuk interpreta eta reanaliza zitzatén "-draino" edo "-daraino" atzizkiak nola "draino" edo "daraino" postposizioak (solteak). Akaso gero, postposizio reanalizatu hori zabalduko zen ki beste erabilera batzuk, nola "-ra draino", zeintaz mintzatu ginen atzo.

Edonola ere, gauza da ze hiztun (edo idazle) batzuk, nola edo hala, hasi ziren ematen "draiño" soltea, eginéz reanalisi gramatikal bat, esan nahi baita reinterpretazio bát on material linguistikoa. [809] [>>>]

Etiketak: ,

astelehena, otsaila 17, 2020

"giño" > "-ra giño" > "-raiño" > "-ra draiño"

Atzoko sarreran ikusten genuén "draiño" soltea (edo "danik" ere) erabiliá kin adverbio soilak nola "egun" edo "bihar". Ikus jarraian nóla "draiño" solte hori orobat erabiltzen dén kin adlatiboa (an "Euskal dialektologiaren hastapenak", Txillardegi (Zuz.), 1983:365)
"xaharra itzulika juaiten erreka batera draino." (Cerquand., 29, 50 Bustintze)
"goizetan goizik jalten zen etxetik eta kanpo egoiten ilhunera draino." (Cerquand., 37, 75 Arhantsusi)

["Euskal dialektologiaren hastapenak", Txillardegi (Zuz.), 1983:365]
Ohartu ze, erabilera horretan, "-ra" adlatiboa bi aldiz agertzen da:
"-ra draino"
Hor, pasatu gara ti "-ra giño" postposizioa ki "-raiño" sufijoa, eta hortik ki "-ra draiño" postposizioa non, nolabait esan, "-raiño" berriro askatu den, hartuz "d-" bat hasieran (epentetiko moduko). [808] [>>>]

Etiketak: , ,

igandea, otsaila 16, 2020

"giño" izena > "-ra giño" postposizioa > "-raiño" atzizkia > "-daraiño" atzizkia > "-draiño" atzizkia > "draiño" soltea = "d(a)ra + (g)iño"

Jarraituz kin prozesua zeinengatik "giño" izenak eman dú "giño" postposizioa" eta "-giño" atzizkia, ikus daigun ondorengo adibidea ganik Tartas, non autore zuberotarrak ematen digún "draiño" berriro soltea, zeinen barruan dén "-(g)iño" atzizkia:
Guri erakhusteko nola atzo danik egun draiño, egun danik bihar draiño, arte hura baita labur eta hertsi. Tt Onsa 39. [OEH]
Hor, berriro burutu da prozesua nondik hitz solte bat, "giño", pasatzen dén ki izán postposizio eta atzizkia, eta gero berriro askatzen da azpín forma diferente bat: "draiño" soltea. [807] [>>>]

Etiketak: ,

larunbata, otsaila 15, 2020

"giño" izena > "giño" postposizioa > "-giño" atzizkia

Atzoko sarreran mintzatu ginén buruz "-giño" atzizkia, zein izanen litzakén "giño" izen atxikia, eta zeinekin sortzu dirén, adibidez, "-ragiño" > "-raiño" atzizkiak ere. Báda, ordea, beste estadio bat artén izena eta atzizkia, zein dén postposizioa. Ikus horretaz guztiaz Iturriko-k eskainitako informazio zehatz eta oparoa, an "Bizkaieraren ataria" (2019): 
Gino postposizino zahar bat dogu, sartaldekoa batez be, ibili-ibili atzizki izatera heldu dana: gino, -ra gino, -raino. Sintaxi diferenteak ezagutu ditu gino horrek, eta hitz kategoria diferenteakaz gramatikaratua. Egitura ezagunenak garanduko ditugu behin banan:
a) Gino postposizinoa izen soilari dautsala erabili izan da, oraindino be sartalderengo bizkaieran guztiz galdu barik dagoan egiturea, baina lekukotasun aberatsa dauena tradizinoan, zaharrean batez be, baina klasikoan be. Halan agiri da XVI. mendean bertan, errefrau zaharrotan: “Andraurenak etsea lauzatu gino daroa betatu. / ‘La mujer de buen recado, la casa suele hinchir hasta el tejado’” (RS 210). Ginoko adnominala be, ‘hasta, incluso’ balioaz behin baino sarriago agiri dan postposizinoa dogu Añibarro eta J. Mateo Zabalaren idatzietan: “Zeinek [Jangoikoak] artuko badeust berba alper baten kontu estua, estuago artuko deust nire erruz galduten dan lauziri ginokoa” (Añ. Lora Sorta). “Etxe ginoko guztia galduko dau. Lau ziri ginoko guztia”. (J. Mateo Zabala).

b) Erakuslearen gainean be erabilia da, batez be hata- oinaren gainean; hau da, leku-denporetako oinaren gainean, ez ha- soilagaz. Hatagino eta hataginoko egitura biziak dira gaur egun be.

c) Izen aldatiboari dautsala ohi darabilgun atzizkia bikotxa dogu, -ra + -ino > -raino. (...) Arauzko aldaera -raino bada be gaur egun, XIX. mendea ondo sartu arte iraun dau -ragino zaharrak–, idazleek sarri banan idatzirik emon izan dabena, -ra gino. Gure klasiko batzuen idatzietan erraz topau daikeguz honetarikoak: “Zeruragino igoten badot, zeu an zagoz” (frai Bartolome Ikasik I). “eta onegaz dabilz alkarregaz zaldi-mandoak legez, sarturik aoragino loikeriarik lotsagarrienetan” (P. Astarloa UD-I 260).

d) Aditz jokatuaren gainean, gino soila edo ginoan inesiboa ditugu posposizino-era nagusiak, ginoko adnominala be batzuetan suertetan dala.
Gaur egun bizkaiera sartaldekoan ezagun-erabilia da egitura hau, batez be egitura finko antzekoetan, eta esangura berezituaz. Horreetarikoak dira: dan gino, dan ginoan eta dan ginoko, hirurok Azkueren denporatik ondo lekukoturik ditugunak. Egitura horren lexikalizazinoaren ezaugarri da, duda barik, honek bere hiztegian loturik idatzi izana. (...)

e) Adberbio kategoriagaz, berariaz orain presente-denpora adierazleagaz, sarri irakurten da oraintsura arteko idatzietan; luzaroago eta ugariago iraun dau gino postposizinoak oraingino itxurapean, beste kategoria batzukaz baino. XIX. mendean bizi-bizi agiri dira oraingino eta nozgino, gaur egun nagusi dan “orain arte” egituraren lekuan.(...)
[Iturriko, "Bizkaieraren ataria", 2019]
Horrela: "giño" izena > "giño" postposizioa > "-giño" atzizkia. [806] [>>>]

ostirala, otsaila 14, 2020

"giño" solterik > "-giño" atxikirik

Orain, has gaitezen ikusten ha kasua on "giño" izena, saiatuz ulertzen zéin izan den bere evoluzio gramatikal-semantikoa. Dio Azkue-k an bere hiztegi hirueleduna (DVEF, 1905-1906):
-ganagiño (Bc) -ganaino, sufijo compuesto del infijo "-gan" de seres animados, del directivo "-a" y el sustantivo "giño", usado también como sufijo casual... [Azkue, DVEF, 1905-1906] 
Esan nahi baita ze, sufijo horretan atxikia joango litzaké "giño" izena:
Giño: 1. Proporción. giñoan, en proporción, Al daigun giñoan, en la medida (proporción) que podamos, (...) [Azkue, DVEF, 1905-1906]
zein bihurtu baita "-giño" atzizkia ere:
"-giño" (B,...), sufijo casual, que significa "hasta...". Iñurriagiño lagun gura, hasta la hormiga desea compañía. ¿Nogiño? (B-a), ¿Noragiño? (B, Olg. 62-20) ¿Hasta dónde? = Hoy por lo regular el sufijo compuesto "-ragiño" se contrae en "-raiño":... [Azkue, DVEF, 1905-1906]
Hortaz, hor izango genuké beste izen bat, "giño", zein pasatu den ki izán sufijoa ere: "-giño". [805] [>>>]

Etiketak:

osteguna, otsaila 13, 2020

Gotzon Egia (2012): "...: 'emendakin' ia guztiak gaztelaniazko 'enmienda' dira gaur egun."

Atzo ikusi genuén nóla Anjel Lertxundik erabili duén "aizun" adjetiboa, eta gaur ikusiko dugu Gotzon Egia-ren beste erabilera bat, aterea ti bere artikulua titúlatzen "Adiskide aizun horiek" (2012), non autorea mintzo da burúz aldaketa linguistikoa (kasu horretan semantikoa), zeini, batzuetan, bide eman behar zaión:
Bi hizkuntzatan forma antzekoa duten adiskide aizun horien erruz egiten omen dugu labainka hainbatetan. Nahigabeko zirristak izango dira gehienetan (Kalkoen Behatokiak eman zizkigun ale eder batzuk hemen bertan), ez dizuet ukatuko, baina, bertsolarietan nola, hitzen arteko antza indartsua izan ohi da zentzuak -zentzu berriak- esnarazteko. Ados, «emendakin iz. ‘eranskina’ (ez du gaztelaniazko enmienda adierazten)» tematzen da Hiztegi Batua, baina Google-k bilaketa azkar batean gezurtatzen digu hori: emendakin ia guztiak gaztelaniazko enmienda dira gaur egun. [Gotzon Egia, 2012]
Bai, aldaketa semantikoabeste mekanismo bat nondik sortzen dirén erabilera (aldaera) berriak. [804] [>>>]

asteazkena, otsaila 12, 2020

Eta hortxe dago "aizun" adjetiboa, hizkuntza aberasten

Komentatzen genuén atzo nóla "aizun" eta "izun" adjetiboak eskura dauzkagun an hiztegia on Euskaltzaindia. Eta gaurkoan ikus daigun nóla Anjel Lertxundi-k darabilen "aizun" adjetiboa an bere artikulua titúlatzen "Isiltasuna" (Berria, 2014):
Zalaparta mediatikoaren erdian, isiltasunaren oihartzun ozena: nahikoa da; asko jokatzen ari gara; ez gaude prest amesgaiztotik aterako gaituen bakea zapuzteko, ez dugu gure ametsa helburu aizunen bazka ikusi nahi. [Anjel Lertxundi, 2014-01-12]
Eta hortxe dago "aizun" adjetiboa, eskura, hizkuntza aberasten. [803] [>>>]

Etiketak: ,

asteartea, otsaila 11, 2020

Euskararen mekanismoek funtzionatu ahal dute

Hemengo sarreran genioenez, hortxe dauzkagu "aizun" eta "izun" adjetiboak, zein, zorionez, irakurri ahal ditugun an Euskaltzaindiaren Hiztegia ere. Ikus "aizun" eta "izun" (EH):
aizun
adj. Faltsua. Bi arte mota dira: zinetakoa, jatorra, eta aizuna, gezurrezkoa. Mundu aizun hau. 
eta
izun
adj. Aizuna, faltsua.
erakutsiz ze, euskararen mekanismoek, kasu honetan mekanismo askatzaileek (modu batera edo bestera) funtzionatu ahal dute baldin egoki ikusten bada. [802] [>>>]

astelehena, otsaila 10, 2020

"zun" dá estrukturalki berdina zein "ketan"

Aurreko sarreretan aipatu dugú "zun" postposizioa, eta aurrerago aipatua genuén "keta" postposizioa, zeinen aldaera inesiboa ere báden [OEH]: 
KETAN.
a) (Tras tema nudo). En busca (de).
Noemik galdetu zioen non ibilhi zen buruzka-ketan. Lg I 247. Mundu berri-ketan / ibilli izan ziren. Gy 156. Sinan arima ketan kharrak ibilia. Hb Esk 98. Gehiagoketan. Hb in BOEl 46. Itsasora urketan ibiltzea. MEIG VIII 35. [OEH]
Ikus ha diferentzia artén "berriketa-n" estruktura (non "berriketa" dén izen bat zeinen osaeran dén "-keta" atzizkia on ugaritasuna) eta aipuko "Mundu berri-ketan" estruktura (non "ketan" ez dén jada atzizkia, baizik postposizioa, tras tema nudo).

"ketan" (edo "keta")  postposizioa sortu zén abiatuz ti "-keta" sufijoa, guztiz antzera nóla "zun" postposizioa sortuko zén abiatuz ti "-zu" sufijoa on ugaritasuna, baina "zun" ez da jada sufijoa, baizik postposizioa, hau ere tras tema nudo. [801] [>>>]

Etiketak: