Aukeran eman behar dira berrikuntza linguistiko ustez funtzionalenak, eta erabilerak esanen

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla garai batean "*ezan/egin" aditzak bihurtu zirén laguntzaile, barné mekanismo sortzaile bat ze erabiltzen zituén aditz horien forma sintetikoak afinda sortú forma perifrastikoak. Honelaxe genioen herenegun:

Gero, forma perifrastikoak sortzean, aditz horietako batzuk (artean aditz normalak) zíren bilakatuko laguntzaile, adibidez "egin" transitiboa, eta garatuko zirén formak nola:

ekar egian (indikatiboa: aoristoa = ekarri zuen)
ekar dagiket (potentzial-futuroa)
ekar dagien (subjuntiboa)
ekar egizu (inperatiboa)

denak ere konpartituz ber forma: ber aditz-erroa eta ber laguntzailea, "egin", nahiz izán semantikoki oso ezberdinak. Antzekoa esan daiteke respektu aditz intransitiboak kin "*edin" ("bilakatu") eta "-te" morfema.

Ikuspuntu sinkroniko batetik, egun, aoristoa desagertu da, eta baita gorago aipatutako "geroaldi arkaikoa" ere, gelditzen zaizkigularik soilik forma potentziala, subjuntiboa eta inperatiboa, zein, ez izanik indikatiboak, dúten konpartitzen zenbait ezaugarri semantiko (ez-indikatibo), zeini Josu Lavinek deituko lieke "ezaugarri subjuntiboak" (horra, kontu nominalista). [Balbula, 2020]

Gainera, eta erabiliz oso antzeko mekanismo sortzailea (baina orain kin "*edun/izan" laguntzaileak eta markatzaile aspektualak: "-tzen", "-tu" edo "-ko"), joan zirén garatzen, gradualki, egungo adizki-sorta erabilienak (kasu horretan hartúz zenbait eredu eta, dirudienez, "-tu" markatzaile aspektuala ti latina). Orobat aipatu nahi genuke "ahal" modala, zein lehiatzen ari da kin potentzialak kin "-ke", sintetikoagoak (ikus sarrera hau).

Eta gauza da ze, gaur egun ere, nahi dugularik minimotú aditzen luzera eta konplexitatea, adi egon beharko ginake ki edozein erabilera zein izan liteken interesgarri afinda lortu helburu funtzional hori, emanéz aukeran forma ustez funtzionalenak, hala aditzean nola sintaxian (arlo batean zein bestean, mekanismo eta erabilera interesgarriak egon, bádaude). Eta erabilerak esanen. [⇶]

"ekar ezazu/egizu" inperatibo orokorra sortu bide zén erabilíz ber mekanismo analitikotzailea zein erabili zen an aoristoa, potentziala edo subjuntiboa, baina independenteki (ez datoz batzuk ti besteak)

Zioen atzo Josu Lavinek:

ekar deçaçu gaur egun ere ekar eçaçu errannahiaz erabilcen da.

Eta gauza da ze, euskal inperatibo zaharrenak (sintetikoak), formalki ez ziren baizik indikatiboko orainaldiak kin intonazio ezberdina:

Zatoz!
Zoaz!
Nantzuzu!
Nakusu!

salbu noiz adizkiaren objektua (an transitboak) zén 3. personakoa, non, nola dioskun Celine Mounolek an bere "Le verbe basque ancien: étude philologique et diachronique" (2018:84), genuén beste konposizio hau:

Lorsque le patient est de 3ème perssone (singulier ou pluriel), la forme finie imperatif des transitifs ne prend pas le préfixe d- des formes de present. Autremen dit, la forme de présent et celle d'imperatif ont une composition morphologique différente. Cette dernière semble être constituée à partir du radical verbal par suffixation des pronoms personnels correspondants (egin "faire" > egi-k " (pers. fam.)", egi-zu "faites-le (pers. resp,)" vs dagik "tu le fais (pers. fam.)", dagi-zu "tu le faites (pers. resp,)":

Egiçue (Leiz[arraga])  "faites le"
Esadaçu (Laz[arraga]) "dites-moi"
...

[Mounole, 2018:84]

Esan nahi baita ze, adizkiaren objektua 3. personakoa zelarik, adizki inperatiboak ez dira jada nola orainaldikoak, baizik bestelakoak, morfologikoki diferenteak ("aditz-erroa + prononbre sufijatuak"), non, nabariki, ez den agertzen 3. personetako orainaldietako "d-" morfema:

Ezazu
Egizu

Eta, erabilíz ohiko mekanismoa, hala "ezazu" ("*ezan") nola "egizu" ("egin") inperatibo sintetikoak hasiko ziren osatzen konposizio inperatibo perifrastikoak kin laguntza e aditz-erroa:

Ekar ezazu
Ikus egizu
... 

Horrela, "ekar ezazu/egizu" inperatibo orokorra sortu bide zén erabilíz ber mekanismo analitikotzailea zein erabili zen an aoristoa ("ekar zezan"), potentziala ("ekar dezake") edo subjuntiboa ("ekar dezan"), baina independenteki: mekanismoa bera izan zén, eta hortik antzekotasun formal handiak, baina lau erabilera ezberdin (ez datoz batzuk ti besteak). [⇶]

Aoristoak argiki erakusten du ze ez dago ezer berez subjuntiborik an "egin/*ezan/*edin" aditz laguntzaileak

Ez ginake galdu behar an kontu nominalista bat. Atzo mintzo ginen burúz ibilbide diakronikoa on euskal aditza harik egungo forma potentzialak ("dezakegu", "zaitezke"), zeintaz Trask-ek dio (justu ondórenda atzoko aipua, 1997): 

In the past, the morph -ke had another function: it marked futurity. Corresponding to noa "I'am going", noake meant "I'am going to go", "I'll go"; beside ikusi dut "I've seen it", ikusi duket meant "I'll see it", or perhaps "I'll doubtless see it". This 'archaic future' appears to represent an extension of potentiality to futurity; in effect, forms meaning "I can do it" came to be used for "I'll do it", in a way which is entirely understandable. Such forms are well attested in older literature throughout the country, perhaps specially in B, but they have been steadily losing out to the periphrastic futurre constructed with the present-tense auxiliary and the future participle, a development which is commonly explained as resulting from Romance influence. [Trask, 1997:224-225]

Hor ikusten dugu nóla "noake" bezalako forma potentzial-futuroak oinarritzen dira an indikatiboko formak, berdin nola agintera eta subjuntibo sintetikoak ere: "zoaz!" inperatiboa, edo "derragun" subjuntiboa (ez dira sortzen, adibidez, potentzialak gain subjuntiboak). 

Gero, forma perifrastikoak sortzean, aditz horietako batzuk bilakatuko zirén laguntzaile, adibidez "egin" transitiboa, eta garatuko zirén formak nola:

ekar egian (indikatiboa: aoristoa = ekarri zuen)
ekar dagiket (potentzial-futuroa)
ekar dagien (subjuntiboa)
ekar egizu (inperatiboa)

denak ere konpártituz ber forma: ber aditz-erroa eta ber laguntzailea, "egin", nahiz izán semantikoki oso ezberdinak. Eta antzekoa esan ahal da respektu aditz intransitiboak kin "*edin" ("bilakatu") eta "-te" morfema.

Ikuspuntu sinkroniko batetik, gaur egun, aoristoa desagertua da, eta baita gorago aipatutako geroaldi arkaikoa ere, gelditzen zaizkigularik soilik forma potentziala, subjuntiboa eta inperatiboa, zein, ez izanik indikatiboak, dúten konpartitzen zenbait ezaugarri semantiko (ez-indikatibo), zeini Josu Lavin-ek deituko lieke "ezaugarri subjuntiboak" (horra, kontu nominalista).

Edonola ere, aoristoak argiki erakusten du ze ez dago ezer berez subjuntiborik an "egin /*ezan/*edin" aditz laguntzaileak:

etor zedin = etorri zen
ekar zezan = ekarri zuen

zein diren oinarrituak an "zedin" eta "zezan" iraganeko indikatiboak. [940] [>>>]

"ikus dezaket" forma ez bide da oinarritzen an subjuntiboa

Josuk zioen atzo:

Ikus deçaquet eta ikusten ahal dut formen artean anhitzec ez dute differenciaric eguiten. Lehenac subjunctivoa du oinharrian (es posible que yo vea), bigarrena indicativoa da (puedo leer realmente). [Josu Lavin]

Baina "ikus dezaket" forma ez bide da oinarritzen an subjuntiboa. Ikus dezagun (hemen):

... "-ke" morfemak, zeintaz Trask-ek dio ondorengo hau (1997:224):

This -ke follows the verbal root but precedes any suffixed agreement-marker, and its origin is completely mysterious. Lafont's view, very plausible, is that -ke could anciently be attached to virtually any finite form to convey a sense of indefiniteness, possibility or probability, and that the modern distribution largely reflects a degree of fossilization of the affix in forms in which its presence was semantically natural; note that a number of conditional forms do not exist in isolation, but only with either a prefixed ba- 'if' or a suffixed -ke: balu 'if he/she had it', luke 'he/she would have it', but no attested *lu, though conceivably such free forms did once exist. [Trask, 1997:224]

Izan ere, "-ke" atzizki horrek izanen luke ber esangura zein "le-" trinkotu zaharragoak (alegia, "akaso" antzeko partikula adverbial modukoa), zeini lekua hartzen ari zitzaion. [Balbula. 2020]

Trask-ek dioskunez, "-ke" morfemak izango luké jatorri misteriotsua, ezezaguna, zeinen aurreneko interpretazio historikoa izan liteke zérbait nola "akaso", halan ze orainaldiko formei atxikita, eta guztiz naturalki, hartuko zuén geroaldiko zentzua, esan nahi baita zentzuá e futuroa (garai zahar haietan ez zen aditz perifrastikorik, eta adizki sintetiko transitiboek hartu ahal zutén "-ke" morfema hori afin jasó "akasoko zentzu futuroa"):

dakarke
dakusket
dagikezu
dezakegu
...

Horko azken biak ez ziren oraino laguntzaileak, baizik adizki sintetikoak pertenitzén ki "egin" eta "*ezan" aditz guztiz normalak, zeinen bien esangura akaso ez zen izanen guztiz berdina, nahiz izán, seguruena, antzekoa (gerora izanen zirén guztiz ordezkagarriak, halatan ze, hizkera batzuetan batek hartuko zuen bestearen lekua, bitarten beste leku batzuetan gertatuko zén justuki alderantzizkoa, hola sortuz diferentzia inportanteak arten mendebaldeko hizkerak eta ekialdeko hizkerak). Edonola ere, "dagikezu" eta "dezakegu" ez dira forma subjuntiboak, eta ez daude oinarrituak an forma subjuntiboak, baizik an forma indikatibo petoak, afin osatu futuro inzierto bat.

Gerora, garatuko ziren adizki perifrastikoak, eta aditz askoren forma sintetikoak ahantziko ziren, halan ze, adizki ahaztu horien futuro inziertoak emateko, erabiliko zirén justuki "egin" eta"*ezan" (eta "*iron" ere) nola aditz auxiliarrak:

ekar dezake = dakarke
ikus dagiket = dakusket
...

zein ez zirén subjuntiboak, baizik geroaldiko forma perifrastikoak zein hartzen ari ziren lekua ki lehengo forma sintetikoak afinda adierazí nagusiki ber futuroa (beti ere inziertoa).

Geroago ere, dakigunez, garatuko zirén beste futuro perifrastiko batzuk kin "*edun":

ekarriko dut
ikusiren dut
...

zeinek, berriro ere, kenduko zioten lekua ki goragoko futuro perifrastiko zaharrak, geldituz lehengo forma nagusiki futuro horiek ("ekar dezaket") nagusiki murrizturik orain ki euren zentzuá e posibilitatea, non topatuko zirén kin "ahal" formak, eginéz elkarrekin tupust:

ekar dezaket aurka ekarri ahal dut

Hor, seguruena, hasiera batean egonen zén Josuk dioen matize etimologikoa, zein joanen zen desagertzen gradualki harik-eta gaur egun guztiz desagertú an erabilera estandarra, inkluso egoník hizkerarik non den desagertú "ekar dezaket" aldé "ekarri ahal dut".

Edonola ere, "ikus dezaket" forma ez bide da oinarritzen an subjuntiboa, baizik subjuntibo transitibo perifrastikoa an "*ezan" aditza, zein lehenda gramatikaldu nola laguntzaile, izanen zen aditz normal bat, nola "egin" laguntzailea ere. [⇶]

Jeruntze-ko zuberera: ez dute erabiltzen "-ke(-)" potentzialik, soilik "ahal" formak

Atzokoan, nahizik erakutsí (ikus sarrera hau gain "nahizik...") euskal aditzaren bide eta konbinazio anitzak, genúen ikusi nóla zenbait partetan "nor-nork" adizkiek hartu diete lekua (an 1. eta 2. personak: niri/guri, zuri/zuei) ki "nor-nori-nork" formak (zein soilik erabiltzen dirá an 3. personak: hari/haiei).

Gaur ikusi behar dugu beste bide horietako bat, zein, kasu honetan, dén erabiltzen an Jeruntze herriko euskara (zuberera), non ez duten ematen batere adizki potentzialik kin "-ke(-)" partikula (hala nola "genezake"), horren ordez soilik erabiliz "ahal" formak (hala nola "ikusten/ikusi ahal(ko) genuke"). Ikus an Philippe Etxegorriren "Jeruntzeko Üskara. Ekialdeko euskara" (2003:270):

Dá beste bide bat ze erakusten dún, berriro, nóla euskararen bideak izan ahal diren modu ezberdinetakoak. [⇶]

Hortxe bertan: 'erran nau' ordezta 'erran daut' edo 'erran dit', naturaltasun osoz

Genioén duela gutxi:

Eta gauza da ze aditzaren esparru hori hain da mugatua non euskarak sinpleki ibili ditún ia bide guztiak, denak ere bereak, nahiz ez denak egokiak te izan aditz batuak. [Balbula, 2020]

hala nola orobat mintzo ginén, duela gutxiago, gain irregularitatea an euskal aditza, zeintan mekanismo ezberdinen erabilera konbina daiteke afin osatú era guztietako paradigma verbalak, erakutsiz oso flexibilitate interesgarria:

Baina, galdera da: noiztik euskal aditza izan behar da regularra? [Balbula, 2020]

Euskal aditzak ibilitako bide horien adibide bat dá ondorengo erabilera, zein jasotzen dugú ti Koldo Zuazoren liburua titulatzén "Euskalkiak" (2014):

Lapurdiko mendebaldean gutxi baliatu dira NOR-NORI-NORK saileko adizkiak, NOR-NORK sailekoek hartu dute haien lekua (erran nau 'esan dit'), baina NOR-NORI-NORK sortakoak erabiltzen direnean -NORI 'hari/haiei' denean- *-i- da erroa. [Zuazo, 2014:220]

non *-i- erroko adizki horiek dirá "dit-diot-zidan-zenion...". Liburu berean, autoreak dio gain "euskara nafar-lapurtarra" an bere "sartaldeko azpieuskalkia":

NOR-NORI-NORK saileko adizkien ordez NOR-NORK sailekoak erabiltzeko joera dago, datiboa 3. pertsonakoa (hari/haiei) denean ez besteetan: erran nau; ez erran daut. [Zuazo, 2014:138]

Bai, hortxe bertan, erran nau ordezta erran daut edo erran dit, naturaltasun osoz. [⇶]

Eta gauza da ze, azterketa batean, ikasleei galde lekieke gain zilegitasun batua e forma sinplifikatu horiek ('tete' -> 'te')

Atzo Josu Lavinek zioen:

cinderauzqueteteten
Batueraz cindizquiequeteten = cintuzqueteten + haiei

baina hori ez da Euskaltzaindiak eratorritako forma batua (horretaz mintzatu ginen hemen edo hemen), baizik Josuk berak eratorritako forma bat zein ez den batua. Forma batua, laburrena, dá (ikus sarrera hau eta atzokoa):

zintieketen

eta horrekin konparatu behar du Josuk bere paradigmetako "cinderauzqueteteten".

Era berean, hemengo "cinderauzquiqueoteten" bihurtuko litzaké "zintioketen", halan ze, bai "zintieketen" nola "zintioketen" sartuko liraké arten forma erabilgarriak (ikus hemen, eta koloreen interpretazioa hemen).

Diogu ze goragoko bi adizki horiek ("zintieketen" nola "zintioketen") dirá forma batu laburrenak zeren aplikatu zaie sinplikazio bat zeinen arabera, jarraiki Euskaltzaindia, adizki batuetako "tete" multzoak bihur daitezké "te" soilak, aukeran. Edonola ere, bádirudi ze, atzo genioenez, aukera hori ahaztuxea dago, zeren noiz konsultatú bi adizkitegi oso erabiliak, alegia Maizpide edo Santurtziko euskaltegietako taulak, ez da espreski ematen aukera hori. Ikus ondorengo taulá ganik Maizpide euskaltegia:

edo honako hau, Santurtziko Euskaltegikoa:

Eta gauza da ze, azterketa batean, ikasleei galde lekieke gain zilegitasun batua e forma sinplifikatu horiek ("tete" → "te").

Azkenik galdera bat ki Josu Lavin gain bere oinarriak noiz dioen:

Neuc Krutwigec aditzari buruzco lan batean ipinitaco criterioetan oinharritu naiz eta Ithurriren grammatican.

Ithurriren gramatika ezaguna da, baina, Josu, eman ahal diguzu mesedez zein den Krutwig-en referentzia zehatza? Irakurri nahiko genuke. [⇶]

Kontrako norabidea

Azken sarreran, Josu Lavinek dio:

Neuc soilic erabilico nituzque gure classicoec erabilitaco formac (regularizatuac) narauco, garauzquio, etc. Hau da, nire paradigmetan aguercen direnac. [Josu Lavin]

Esan nahi baita, adibidez:

cinderauzquiqueoteten

non Josuren logika formal aratzak dú hausten marka guztiak e luzera, konplexutasuna eta antikomunikazioa, bihurtúz Euskaltzaindiaren forma luze eta konplexuenak ia labur eta sinple.

Eta ez gaitezen ahaztu ze Euskaltzaindiak (bai bai, Euskaltzaindiak), noiz-ere bere paradigmetan juntatzen dirén bi "te" (esan nahi baita "tete"), dú ematen aukera batua te erabili soilik "te" bat, jarriz bestea arten parentesiak:

eta horrela guztietan:

Josuk, ordea, jarraiki bere logika formal aratza, ailegatzen da, gabé inmutazio txikerrena ere, ki juntatu hiru "te" jarraian, berriro hautsiz marka guztiak:

cinderauzqueteteten

Eta gauza da ze, nahiz Euskaltzaindiaren aukera batu interesgarri hori dagoén aski ahaztua (bihar mintza gaitezke gain puntu hori), emán behar dira aukerak zeren aukerak dirá bidea ki garapena, bide bakarra (norabide oneko aukerak jakina, hala aditzean nola oso bereziki sintaxian).

Eta, orobat aukeran, justuki bestaldera, daukagú kontrako norabidea. [⇶]

Regularitatea ondo dago noiz ez dagoen txarto

Zioskuen atzo Josu Lavinek:

gaitioçu erabiliz guero ditioçu erabili beharco guenuque, incongruenteac ez içaitecotan.
...
Eta dizquioçu erabiliz guero, gaizquioçu. Logica aratza.

Bai, logika formal aratza respektu "nor-nori-nork", baina kasu horretan "nor-nork" geldituko litzaké oso irregular respektu "nor-nori-nork", eta, atzo genioenez, komunikatiboki aski desegoki:

hark zu eraman zaitu + hari → hark zu hari eraman zaizkio

ordezta

hark zu eraman zaitu + hari → hark zu hari eraman zaitio

zein den, ez soilik arazki regular respektu "nor-nork" (nola Euskaltzaindiak erakutsi), baizik, nagusiki, errazago dekodifikagarria (ez baitá, atzo genioenez, komunikatiboki nahasten kin "nor-nori" paradigma: logika komunikatiboa, ez formala).

Ikuspuntu ezberdin horretatik, orain 3. personetako "dizkiozu" moduko formak izanen lirake irregularrak respektu beste guztiak, eta "ditiozu" formak batuan onartuz lortuko litzaké regularitatea ez soilik an "nor-nori-nork" paradigma, baizik an "nor-nork" eta "nor-nori-nork" paradigmak batera, hola lortuz regulariate osoago bat.

Baina, galdera da: nóiztik izan behar da euskal aditza regularra? Ikus dezagun Azpeitiko hizkeraren detaile batzuk:

non dauzkagun:

• "dizkot" moduko formak.
• "diztätzu" moduko formak.
• "ditzut" moduko formak.
• "ditxit" moduko formak. 

denak ere barné "nor-nori-nork" paradigma bat eta bera. 

Eta, onartuz ze regularitatea, maila batean, beharrezkoa dela, bigarren galdera litzaké: Zéin da muga nondik aurrera ez litzaken pasatu behar regularitate formala? Eta erantzuna dá: funtzionalitatea. Puntu honetan gogoratu behar dugu ze, erabiliz logika formal aratza, Josu Lavin-ek eman dizkigú adizki perfektuki perfektuak formalki, baina perfektuki inerabilgarriak funtzionalki nola:

cinderauzquiqueoteten

Bai, logika aratzez ere.

Gaurkoan, sarreraren izenburua izan dá lehenengo kontua zein etorri zaidan burura noiz eseri naizen idazten, gogoratu bainaiz kin aspaldiko beste titulu hau, zein beti gustatu zait asko (esaldia ez da nirea):

"Rigorea ondo dago, noiz ez den rigor mortis"

Kasu honetan regularitatea da kontua, zein oso ondo baitago bitarten ez dún talka egiten kontra zérbait fundamentalagoa, nola den... bizitza, praktika, funtzioa, funtzionalitatea. Regularitatea ondo dago noiz ez dagoen txarto. [⇶]

Derivazioak egitean erabili beharko liraké irizpide zabal-irekienak, baliatuz aukera guztiak, zirrikitu guztiak

Josu Lavinek atzo esaten zigun ze:

Euscalçaindiaren arauera:

zintuzketeten + hari
zintiozketeten

Hau ez da reconstruitua, gaizqui eratua baicic.

Josuk, gainera, herenegun ematen zigún a arrazoia e bere desadostasuna, hala nola ere bere alternatiba zuzena:

Batueraz çaizquiotet içan behar liçateque eta ez zaitiotet. "zqui" baita pluralguilea.

Josuk diosku ze Euskaltzaindiak gaizki eratu du adizki hori zeren ez du erabili "-zki-" pluralgilea, nola, bere ustez, beharko luken (pluralgile horretan oraindik ondo ezberdintzen dugu oinarrizko "-z-" pluralgilea, zeini erantsi zaion "-ki-" datiboa, osatuz "-zki-" pluralgile reanalizatua). Eta galdera da: zergátik beharko luke horrela?

Izan ere, bádaude euskaran beste mekanismo pluralgileak ere, zein erabili litezke berdin ere nola "-zki-" baldin egoki ikusiko balitz. Eta hala egiten du Euskaltzaindiak noiz eratorri (ikus sarrera hau):

Zuk gu hari eraman GAITIOZU (← gaituzu); GAITIOKEZU etab.

non erabiltzen du, ikuspuntu formaletik ederki, "-it-" pluralgilea afinda sortu "gaitiozu", hala nola, bide beretik, eratorriko genuké Josuk aipatutako "zaitiotet", zein ez den gaizki eratua, baizik diferenteki eratua, berdin ondo.

Bale, hori guztia oso ondo dago, baina bá al da argumenturik, harago zein askatasuna bera, afinda erabili "-it-" ordezta "-zki-"? Eta erantzuna dá baiezkoa, zeren "-zki-" erabilita, emaitza ez da hain ondo prozesatzen nola "-it-" erabilita. Josu Lavinek gorago ematen digu bere eratorpena, formalki guztiz zilegia:

zaizkiotet 

zein bistan denez hasten da ti "zaizkio-" (edo ti "zaizkiote-"), hola gu transportatuz ki "nor-nori" eszenario bat, nondik soilik aterako ginake an azken letra (soinua), sorpresiboki, kolpez, an modu ondo deserosoagoa respektu "zaitiotet", zek eramanen gaitu, hasieratik ere, ki paradigma zuzena. Euskaltzaindiak forma horretan asmatu du, eta onartu behar zaio, eta areago, zoriondu behar dugu Euskaltzaindia (beste kontu bat da formaren beraren komenientzia edo inkomenientzia komunikatibo orokorra).

Derivazioak egitean erabili beharko liraké irizpide zabal-irekienak, baliatuz aukera guztiak, zirrikitu guztiak. [⇶] 

'cinderauzquiqueoteten'

Atzo Josu Lavinek oso amableki pasatu zizkigún "Naffar paradigmac", nondik, adibidez:

aterea ti:

[⇶]

Leizarragaren "zerauzkiotet" ondo eratua al da?

Mintzo da Josu Lavin gain kreatibitatea on gure linguistak an esparrua e aditzak, ondo diferentziatuz arten bere ustezko "invento" abominableak eta beste klaseko adizkiak, eta jarriz nola referentzia Leizarraga, zein, dudagabe, báden referentzia fundamentala an euskal letrak. Eta gauza da ze aditzaren esparru hori hain da mugatua, non euskarak sinpleki ibili ditún ia bide guztiak, denak ere bereak, nahiz ez denak egokiak te izan aditz batuak.

Adibidez, flexioen munduan, báda adizki laguntzaile bat zein soilik Leizarragak erabili baitzuen (2 aldiz):

zerauzkiotet (zuek-haiei-nik)

Flexio hori "nor-nori-nork" da, baina "nor = zuek":

Eta orain ere, anaieak, gomendatzen zerauzkiotet Iainkoari...

...: ezen preparatu zerauzkiotet senhar bati (birjina kasta bat bezala) Kristi, presenta zaitzatedanzat.

Flexio hori ez da bereziki erraza, eta, guk dakigula, ez da mintzatuan erabiltzen. Izan ere, bádu itxura guztia te izán Leizarragaren derivazio bat, esan gabe doa guztiz zilegizkoa eta eskertzekoa, zeren horrela erakusten digu bidea (ez helmuga).

Baina, gainera, bádu flexio horrek zailtasun gehigarri bat, zein den bere prozesagaiztasuna, bere buruazkentasuna an zentzua ze ezin dugu bere esangura prozesatu harik ailegatu ki azken letra. Esan nahi baita ze Leizarragak erabiltzen zuén, adibidez:

zerauzkidan

an:

gauza hauk erakusten zerauzkidan

zein den nola "erakusten zizkidan", halan ze:

zerauzkioten = zizkioten

Hortaz, "zerauzkiotet" flexio reala balitz, oso ezerosoa litzake zeren ez genuken deskodetuko bere "nor = zuek" hori areanda bere azken "-t" hori, zeinen aurretik, eta normaltasun osoz, ariko ginen deskodetzen lehenaldiko "nork = haiek" eta "nori = hari" plurala (hau da "zizkiote-").

Forma regularra izanen zén:

zarauzkiotet

non "-a-" horrek argi adieraziko luke ez dela lehen aldiko "nor-nori-nork" normala, baizik oso flexio berezia. Eta horrek sendoki indartzen du gure aurreneko inpresioa ezen Leizarragak derivatuko zuén flexio hori (derradan berriro, zorionez).

Leizarragak, hala egitean, bide bat ematen zigun, ez helmuga bat, nola genioen: izan ere, erakusten zigun ze egin ahal dirá proposamen ondo fundamentatuak (nahiz akaso ez guztiz ortodoxoak) eta gero, erabilerak esango. Alde horretatik esan behar da ze, kasu honetan, Euskaltzaindiak landu dú eredu hori, eskainiz hainbat forma zein akaso ez diren inoiz erabiliko, nahiz batuan bádauden (ikus hemen) :   

Leizarraga, nork duda liro, euskal prosaren figura erraldoia da, eta akaso oso bereziki zeren erakutsi zituen bideak, ez helmuga. [⇶]

Hizkuntza bat garatuko bada, behar ditu forma berriak, bide berriak, garabideak, zein ez baitira baizik versio berriak on bide zaharrak

Zioen atzo Txopi-k:

Egoera batean non dagoen erabateko hizkuntz askatasuna, esaterako an Balbula Blogspot, joera on hiztunak izango da geyen erraza, geyen ekonomiko.

eta gero Josu Lavin-ek, guztiz kontra, zioén:

Decretuz eliminatu behar lirateque inventaturico forma guztiac. Adibidez: zeniezazkiguketen

Eta gauza da ze, gustatu ala ez gustatu, "zeniezazkiguketen" forma hori ez da inventatua, nola dioen Josu-k kin zentzu guztiz peioratiboa, baizik, gehien jota, ondo eratorria bidéz euskararen mekanismo sortzaile propioak. Hain ondo eratorria nola izan zitezken beste aldaera asko ere zein, gainera, izanen zirén askoz praktikoagoak. Eta euskarari, edo beste edozein hizkuntzari, kentzen badizkiogu bere mekanismo sortzaile propioak (verbalak, sintaktikoak...), hizkuntza hori ezin izanen da garatu nola beharko luken. Eskuak loturik geldituko da, indefensio handienean.

Bestalde, adizki hori norbaitek eratortzekotan, akaso Bonaparte-k eratorriko zuen, zeren bere adizkitegian agertzen zaigú oso forma antzekoa: "zinitzazkiguketean":

zeini Euskaltzaindia-k soilik eman dizkio ukitu regularizatzaile batzuk. Forma hori eratortzen da ti "ziñizazkiguten":

zein, an bere formá "cinietzaizquigutén", jada agertzen zaigún an Larramendi-ren "Artea":

Derivazio horien arazoa ez litzake euren ustezko jatorri "inventatua", baizik euren larregizko luzera nondik sortzen dén euren desegokitasun handia nola aukera batua. Ez daigun dena nahasi an totum revolutum bat non ez dakigun zértaz ari garen. Oxala baldin Larramendi-k eratorri eta proposatu izan balitu forma verbal guztiz praktikoak zein, gero, idazleek erabiliko zituzten, eta zein gaur egun egon zitezken aukeran.  

Hizkuntza bat garatuko bada, behar ditu forma berriak, bide berriak, garabideak, zein ez baitira baizik versio berriak on bide zaharrak. [930] [>>>]

Amuriza (2012): "Soluzioa ez litzateke forma zailak eta luzeak dekretuz eliminatzea, [baizik] forma errazago eta praktikoagoak aukera[n ematea], erabilerak erabakitzeko"

Jarraituz kin Xabier Amurizaren Zazpi ebidentzia birjaiotzarako (2012:173), hona hemen nóla bideratu ahalko zirén proposaturiko adizki alternatiboak (edo beste batzuk) an euskara batua: 

Soluzioa ez litzateke, noski, forma zailak eta luzeak dekretuz eliminatzea. Hizkuntza batek denentzat izan dezake bere gune oportunoa. Iradokitzen ari naizen bakarra da (eta hau ere ebidentzia bat iruditzen zait) forma errazago eta praktikoago hauena aukera onetako bat izan daitekeela.

Bestalde, bi aditz laguntzaile sinonimoek bizikidetza baketsuan iraun dezakete [ari da gain "ezan" eta "egin"], erabilerak erabakitzeko utziz euskaldungoa norantz lerratzen den, ala bien jarraipena hobesten duen. Bata eliminatzen bada (euskara batuan, esan nahi dut), ez dago modurik erabilerak ezer hauta dezan. [Amuriza, 2012:274]

Eta gauza da ze ezin egon ninteke adosago. Dudagabe, horixe da prozedimendua: aukerak eman, eta praktikak esanen. [⇶]

Amuriza (2012): "...sekula erabiliko ez dituen (eta inork ez darabiltzan) formetara aldatzea."

Jarraian doa orrialde oso bat ti liburua e Xabier Amuriza titulatzén Zazpi ebidentzia birjaiotzarako (2012:173), non ikertzaile zornotzarra mintzo da gain "ezan" eta "e(g)in" aditz lagutzaileak:

Amurizak aztertzen du euskal aditza ti ikuspuntu funtzionala, eta aurkitzen ditu diferentzia  nabarmenak arten "ezan" adizkiak respektu "egin"ekoak, zeinen formak izaten dirén ondo laburragoak, halako moldez non "egin"eko forma horiek normaltasun handiz erabiltzen dira an euren esparrua (hain normal nola "emon dogu"), bitarten besteak, "ezan"ekoak nekez entzuten diren inon ere.

Horrek berriro agerian uzten digu a inportantzia e aspektu funtzionalak nola, kasu honetan, pisu fonikoa, noiz aztertzen erabilera, eta ondorioz, a inportantzia e aspektu funtzional horiek noiz aukeratzen forma batuak, izan ere:

Ez dirudi logika oso praktikoa forma batzuk guztiz ohiki eta naturalki darabiltzan euskaldungoaren erdia beharturik aurkitzea sekula erabiliko ez dituen (eta inork ez darabiltzan) formetara aldatzea. [Amuriza, 2012:273]

Ez, ez dirudi logika oso praktikoa. Areago, dirudi desbide itzela. [⇶]

Bilatu edota eratorri behar dirá aukerak, aditzean ere: gintzaioke, zeniozke-zeniokez, litzake,...

Atzo aipatzen genituén Amurizak 2010ean egindako bi galdera zein ari diren eskatzén, oihuka ere, erantzun landu bat ganik Akademia, zein baita esateá ganik gure autoritate linguistikoak. Liburu berean (Euskara batuaren bigarren jaiotza 2010), aurreraxeago, Amurizak egiten zituén galdera eta komentario gehiago respektu nóla joan bideratzen berak planteatutako arazo horiek. Adibidez (2010:142):

Bilatu edota eratorri behar dirá aukerak, aditzean ere: gintzaioke, zeniozke-zeniokez, litzake,...

Amuriza (2010): "..., ikasleen eta hiztunen buruak alferrik apurtzeko ez bada?"

Atzo komentatzen genuén nóla egon daitezkén (eta bádiren) lanabes ia inpraktikableak (ikus "Zertako nahi dugu adizki bat baldin ez bada funtzionala?"), hala nola ere lanabes erlatiboki errazagoak (ikus "Sistema errazagoak aukeran") zein, hala ere, ez diren zértan izan erabilterrez (ikus "'zenizkigukete' ere, behin agertzen da").

Hortaz, gogoratu behar dugú nóla Xabier Amurizak (2010) ezin hobeto planteatu zituén ondorengo bi galderok (an Euskara batuaren bigarren jaiotza 2010:102):

Alegia:

• Zertarako dira sekula erabiliko ez ditugun aditz-paradigma amaigabe horiek, ikasleen eta hiztunen buruak alferrik apurtzeko ez bada?

• Zer egin genezake nahitaez erabili beharrekoak diren, baina zuzen eta erraz erabiltzerik lortu ezin dugun beste aditz-forma amaigabe horiekin? 
  
  [Xabier Amuriza, Euskara batuaren bigarren jaiotza, 2010:102] 

[⇶]

Zerbait erabiltzeak ez du esan nahi ze erabilera hori bereziki erraza denik, baizik soilik ze erabilera hori ez da ezinezkoa

Dudagabe, errazago erabiltzen dena, gehiago erabiltzen da, eta normalean modu efektiboagoan ere, justuki berdin nola, txanponaren bestaldean, erreminta erlatiboki nekezagoak gutxiago erabiliko diren, ahal bada behintzat. Horrela, bádira "lanabes" ia erabiltezinak, zeinen erabilera izanen dén ia zero, eta beste batzuk zein, erabiltezin izateke, ez dirén erabilterrazak, nahiz, aukerarik ezean, erabili beharko diren. Esan nahi baita ze, erabiltzeak ez du esan nahi ze erabilera bereziki erraza denik, baizik soilik ze erabilera ez da ezinezkoa.

Hori adibidetzeko, hona hemen ondorengo mezua ti Josu Lavin (ikus hemen):

Normaltasunez erabiltzen du, nahiz jodidu egiten du.

Bide batez, Josu Lavinek zúen egin mezu hori erantzunez ki ondorengo proposamena ti Erramun Gerrikagotia (ikus hemen):

Hantxe ere, Josu Lavinek aipatzen zuén beste forma bat ordezta "zinatekete" luzeegia:

zinakeie = zinakee = zinatekete

zein orobat izan litekén beste aukera interresgarri bat. [⇶]

'dieza(i)zkidake': 5 silaba eta gorri

Genioen hemen:

Linguistikan nekez emanen dira lege orokorrak: kasuistiká izaten da hain handia non (ia) beti existituko dira salbuespenak ki edozein arau zein proposa dezagun. Baina, bádira tendentziak, tendentzia argiak, tendentzia sendoak, zein abantailaz laburbil litezké an arau bat, arau orokor bat, zein oso kontuan hartu beharko litzaké begiraki euskara batua.

Eta halakoxea da tituluko lege-moduko hori:

Inflexioak (adizki laguntzaileak) ez lirake pasatu behar ti 4 silaba zein hasí kin konsonantea.

Zeren, edozein kasutan, 4 silabatik gorako inflexioak jada luzeak dira, baina noiz dituztén, gainera, gehio ze 4 silaba zein hasi kin konsonantea (demagun zeniezazkigun, zeniezazkiguten, zeniezazkiguketen), astun gertatzen dira oro har, halan-ze egonen da (eta báda) joera orokor bat ki saihestu haien erabilera.

Hortaz, oso gauza ona litzaké 4 halako silabetatik gorako inflexio guztiak ordezkatuko balira kin forma laburragoak eta sinpleagoak, nahiz ez horregatik gutxiago propioak. Edo, ordezkatu ezean, gutxien-gutxienik beharko liraké aukerak, aukera explizito sinpleagoak. [Balbula, 2020]

Atzo, Josu Lavinek zioen:

Ongui erabilcen direnec ez dute forma simpleagoric behar.

nizquiçuque, adibidez

Neuc ençun eguiten dut eta erabilcen.

"nizkizuke" adizkiak 4 silaba ditu, eta sartzen da an gure alde erosoa, halan-ze, berez, ez litzake hor zértan bilatú forma sinpleagorik. Ondo. Hortaz, eman litezke:

nik zuri nizkizuke
zuk niri zenidazke

Horretarakoxe existitzen dira aukerak. Josuk aurrerago zioen ze:

cenizquidaquete, ordea, uste dut seculan ez dudala ençun contextu communicativo normaletan.

Gure irizpidean adizki hori agertzen da an alde gorria, kin bere 6 silaba. Ondo.

Azkenik dauzkagu 5 silabakoak, non dauzkagun adibidez goragoko "zeniezazkigun", edo Josuk atzo aipatutako "cenizquidaque" edo "dieçazquiogun". Esan nahi baita ze hor izan ahal ditugu kasu urdinak eta gorriak araúz konplextitatea e silabak (zeintan gure irizpideak soilik du konsideratu elementu basiko bat). Seguruena, hor egon gintezke eztabaidatzén bakoitz kasu partikularra ad infinitum, baina ez da hori gure asmoa, baizik erakustea tendentzia orokor esanguratsuak, zeinekin lan egín. Alde horretatik, ikus dezagun Josu Lavinek egindako ondoko balorazio-proposamena afin ordezkatu “dieza(i?)zkidake” (hemen, 2004):

SINGULARRA: diezadake,
PLURALA: dietzadake (“dieza(i?)zkidake” ahoskaezinaren ordez).

“dieza(i?)zkidake”: 5 silaba eta gorri. Ondo. [⇶]

Irizpide eta taula irekiagoak eta revisagarriagoak: 'zenizkigukete = zeniguzke', aukeran

Zioen atzo Josu Lavinek:

Batueraren aditz lagunçaileen taulac fincatu cituzten haiec ez ceraucoten dedicatu lan honi behar cen dembora eta arreta. 

Bai, horixe egin zuten, hasiera batean finkatu ia dena, eta itxuraz behin betiko. Hortxe ikusten dut nik arazo handiena: kontu hauek izan behar dira prozesu bat non beharko litzake flexibilitatea eta adi egotea ki beharrak e erabiltzaileak (eta erabiltzaile potentzialak). 

Dudagabe, beste garai batzuk ziren, eta lana ez zen erraza, baina gaurko ikusmiratik ikusita, argi iruditzen zait ze behar dira irizpide eta taula irekiagoak eta revisagarriagoak afin, prozesuaren finean, tauletako adizki guztiak izan daitezen erosoki erabilgarriak (ikus "Zertako nahi dugu adizki bat baldin ez bada funtzionala?").

Eta ari garelarik gain "zenizkigukete", hona hemen aukera bat non ez den agertzen kolore gorririk (ikus hemen zér diren koloreak), eta non "zuek" saileko adizkiek dute ber forma zein "zuk" adizkiek (ikus hemen):

nizuke - nizuzke
nioke - niozke
nizueke - nizuezke
nieke - niezke

zenidake - zenidazke
zenioke - zeniozke
zeniguke - zeniguzke
zenieke - zeniezke

lidake - lidazke
lizuke - lizuzke
lioke - liozke
liguke - liguzke
lizueke - lizuezke
lieke - liezke

genizuke - genizuzke
genioke - geniozke
genizueke - genizuezke
genieke - geniezke

lidakete - lidazkete
lizukete - lizuzkete
liokete - liozkete
ligukete - liguzkete
lizuekete - lizuezkete
liekete - liezkete

Aparte, jakina, erabil liteke soilik singularra, edota soilik adizki ez-datiboak, zein geldituko lirake nola orain, salbu "zuk = zuek":

nuke - nituzke
zenuke - zenituzke
luke - lituzke
genuke - genituzke
lukete - lituzkete 

Halako formak aukeran egonen lirake, eta praktikak esan beharko luke ea hurrengo revisio batean, ukitu gehiago egin behar diren, ala, akaso, ez. [⇶]

"zenizkigukete" ere, behin agertzen da

Aurreko sarreretan aipatu dugu nóla "zeniezazkigukete" forma ez den pizgarririk onena afin faboratú euskararen erabilera. Baita gogoratu dugu nóla Ibon Sarasolak aldezten zituén "ahal" formak te ordezkatu forma potentzial luze eta konplexu horiek. Baina, horrekin ere, kontua ez da guztiz argitzen:

egin zeniezazkigukete = egin ahal(ko) zenizkigukete

Konsultagun "zenizkigukete" formaren erabilera an "Egungo Testuen Corpusa"

edota an "Corpus Historikoa":

Ikusten dugunez, bi corpus handi horietan, "zenizkigukete" behin erabili da (an "Argia" aldizkaria, 1975), justuki berdin nola an galdera zein Estitxu eta Ixiar Eizagirrek (Argia, 2004) egiten zioten ki Ibon Sarasola (ikus hemen):

GALDERA: Ereduzko Prosa Gaur aplikazio informatikoan, "zeniezazkigukete" aditza behin soilik agertzen da 87 liburutatik...

[⇶]

Sarasolaren aportazio orokorra ikaragarria da: izan ere, dá historikoa

Zioen atzo Josu Lavinek:

Eta noiz proposatu du Ibonec Academian ketekete horien aurkaco ecer?
Ala philologoençat dirade?

Eta gauza da ze, nekez eginen da proposamen argiagorik zeinda hemengoa:

1.: Nik bai ikastoletan, bai euskaltegietan eta orokorrean, Euskal Filologiatik kanpoko leku denetan, debekatuko nituzke zorrotz, potentzial eta aditz paradigma horiek guztiak. Euskarak aspaldi asmatu ditu horiek modu errazean esateko moduak, eta jendeak jada erabiltzen ditu.

2.: Atxagak azken nobelan sistema hori erabiltzen du. Seguru propio egin duela, eta nik uste hori dela bidea. Sistema horrek badu beste sistema bat jasoagoa-edo, Iparraldean eta Nafarroan 1666tik gutxienez erabiltzen dena, eta oraindik bizi-bizirik dagoena: "Ematen ahal dizut", "ematen ahalko dizut" eta horiek denak. Are gehiago, nire semeek "harek ekar dezala" beharrean, "harek ekartzia" esaten dute. Eta nahikoa da, ondo ulertzen da.

3.: Berritasun horien aurrean ezin duzu esan, "oso gaizki dago" eta debekatu. Frogak egin ditzagun, ea bide horrek zer ematen duen.

4.: Euskaraz hala-moduan hitz egiteko "diezazkigukete" denak ikasi behar baditugu, gureak egin du. [...] Indarrak ahulak eta urriak ditugu, beraz gasta ditzagun merezi duten gauzatan. Forma horiek euskararen kontrarako besterik ez dira momentu honetan.

[Sarasola, Argia, 2004]

Gure ustez, Sarasolak, puntu horretan, gehiago zehaztu beharko zuen nóla ordezkatu "zenizkigukete" adibidez (zein ez den potentziala nola "diezazkigukete", baizik baldintzaren ondoriozkoa), baina adibidez potentzialetan (luzeenetan), argi dago ze bere proposamena dá erabiltzea "ahal" formak.

Sarasolaren aportazio orokorra ikaragarria da: izan ere, nola genioen hemen, dá historikoa. [⇶]

zuk edo zuek... zenizkioke (zeniozke), zu edo zuek zinateke (zinake)

Atzoko elkarrizketan bertan, momentu batean Ibon Sarasolak (2004) zúen hitzegiten gain keteketekete adizkiak:

Euskara txarra eta zuzena ere gerta daiteke, esaterako, aditzean "keteketekete" denak esanagatik, gero gauza negargarri bat eransten badiozu, sena duen euskaldunari belarrian min egiten diona. [Sarasola, Argia, 2004]

2012an Irune Lasa kazetaria referitzen zen ki adizki horiek an beste elkarrizketa bat (ki Ibon Sarasola) zein jada aipatu genuén hemen [Sarasola, Berria, 2012-7-1]:

Eta gauza da ze, adibidez "zuek" saileko adizki bat luze datorrenean, azkenburuko "kete" bat bihur daiteké bereziki astun. Esan nahi baita ze, adizki luzeetan ekidin beharko litzaké bukaera hori afinda ez dadin bihur beste "kete" astun horietako bat. Eta halako adizki luzeak nón gertatu ohi dira? Ba oso bereziki an oposizioa arten "zu(k)" eta  "zuek" ondorenda "ke", hala nola:

zuk zenizkioke vs. zuek zenizkiokete

Horko "zenizkioke" ja hasi da izatén luze samarra, baina ez da bereziki arazotsua, bitarten "zenizkiokete" hasi da izaten astun (ikus hemen nóla interpretatu kolore horiek). Halako kasuetan, non, "ke" baten ostean, "te" horrek dú ezberdintzen 2. persona singularra eta plurala ("zu(k)" eta "zuek"), ondo erabil liteke bietan ber aditza, elidituz "te" bukaerakoa (mekanismo sinplifikatzailea hedatuko zen ki adizki guztiak non beté baldintzak):

zuk edo zuek zenizkioke (hobe "zeniozke") [ordezta "zenizkiokete"]
zuk edo zuek zenizkiguke  (hobe "zeniguzke") [ordezta "zenizkigukete"]
zuk edo zuek zeniezazkigukeen  (hobe "zeneiguzken") [ordezta "zeniezazkiguketen"]
zuk edo zuek zenuke [ordezta "zenukete")

eta, jakina:

zu edo zuek zinateke (hobe "zinake") [ordezta "zinatekete"]

Zeren gehien-gehienetan kontextualki ondo argi egonen da ea "zu(k)" edo "zuek" den, eta dudarik balego sinpleki explizita liteke subjektua: "zu(k)" edo "zuek" (dakigunez, inglesez inkluso erabiltzen duté subjektu berbera: "you = zu(k) = zuek").

Horrela, soilik geldituko zirén 3. persona pluraleko kasuak nola "lukete", "liókete", "lizkígukete" edota "zizkízueketen" (ezberdinduz "hark" eta "haiek"), zein dirén silaba bat laburragoak respektu "zuek" formak, eta hola, adizki luzeenetan, azentu prosodikoa geroxeago jar daiteke, halan-ze oro har gerta daitezké erlatiboki esangarriagoak, nahiz ez derrigor eroso (lizkígukete vs zenízkigukete).

3. persona horietan, printzipioz, nahikoa izango litzaké erabiltzea forma laburragoak kin "kete":

"liguzkete" ordezta "lizkigukete"
"ziguzketen" ordezta "zizkiguketen"
"lizuezkete" ordezta "lizkizuekete"

Aukerak bádaude, baina aukera horiek nola edo hala eskaini behar dira, gradualki edo nola nahiago den, baina eman behar dira aukerak afin erabilerak erabaki dezan (bestela zuzentzaileek moztuko dute ia edozein garabide). Zeren, horixe da bidea: aukerak ematea, eta praktikak esanen. [920] [>>>]