Eguzkitza-Etxebarria (2005): "Determinatzaile-sintagma buru gisa determinatzaile bat duen sintagmari irizten zaio (Abney, 1987)"

Atzokoan azpimarratzen genituén honako hitzak ganik Duanmu (2007):

In a syntactic structure [A B], one is the head and the other the non-head. Phrasal stress is assigned to the non-head. (Duanmu, 2007)

eta duela egun batzuk Laka mintzo zitzaigún gain estruktura sintaktiko bat, sintagma bat (a syntactic structure [A B]), jarriz adibide hauek:

Hitz-a

La palabra

zein, ikuspuntu sintaktikoktik, dirén determinatzaile-sintagmak (DS), zeinen buruak dirén determinatzaileak ("a" eta "la") eta zeinen osagarriak dirén izenak ("hitz" eta "palabra"), osatuz estruktura buru-azkenak (osagarria-burua) edo estruktura buru-lehenak (burua-osagarria). Ikus ondorengo azalpena ganik Andolin Eguzkitza eta Maitena Etxebarria ("Hizkuntzalaritza orokorra: arazoak eta ikuspegiak", 2005):

Gainera, jarraiki Duanmu (2007), sintagma bakoitzaren azentua (phrasal stress) kokatuko litzaké an bere osagarria (non-head):

Hitz-a

La palabra

Ikuspuntu prosodiko-semantiko hutsetik ordea, bi hitz-talde horiek dirá bi talde ritmiko-semantiko zeinen nukleoa dén hitz hori non aplikatzen den indar prosodiko nagusia (izena), zek markatzen dú ritmoa, eta non daukagún taldearen karga informatibo nagusia (hitzaren indar prosodikoa lotuta doa kin bere karga rhematikoa, informatiboa). [2740] [>>>]

Duanmu (2007): "Non-head Stress: In a syntactic structure [A B], one is the head and the other the non-head. Phrasal stress is assigned to the non-head."

Atzokoan saiatu ginen azpimarratzen ze sintagma batean indar prosodiko nagusia ez da kokatzen an bere buru sintaktikoa, baizik an bere osagarria:

Sintagma bat, ordea, dá kontzeptu sintaktiko bat, zeinen elementu prosodikoki markatuena ez da izaten haren burua (sintagmako hierarkian, elementu gorena), baizik bere osagarria (sintagmako hierarkian, elementu sakonena). Adibidez, sintagma prepositibo edo postpositibo batean, buru sintaktikoa izanen dá preposizioa edo postposizioa, baina tipikoki haren osagarriak eramanen dú indar prososiko handiagoa.

Horri buruz, gogoratu nahi genuke ondoko sarrera hau:

[1370] Duanmu (2007) buruzta Duanmu (1990): "Non-head Stress: In a syntactic structure [A B], one is the head and the other the non-head. Phrasal stress is assigned to the non-head."

zeintatik hartu dugún zati hau:

..., errepikatzen dugu: indar prosodikoa ez ohi da kokatzen an buruak, baizik an osagarriak, erákutsiz osagarrien rhematikotasun handiagoa respektu buruak.

Horretaz, gaur honatu nahi genuké ondoko aipua ganik Sam Duanmu, aterea ti bere papera titúlatzen "Stress, information and language tipology" (2007), zeintan referitzen den ki bere aurreko lan bat (bere 1990ko tesia) non dún proposatzen azentuazio-arau neutro orokor bat kin hitz hauek:

Non-head Stress:
In a syntactic structure [A B], one is the head and the other the non-head. Phrasal stress is assigned to the non-head. [Duanmu, 2007]

Hor Duanmu ari da proposatzén arau bat zeinen arabera kokatuko litzakén indar prosodiko nagusia an esaldiak gabén foku enfatikorik: ari da gain (defektuzko) azentu nuklearra, neutro, ez-markatua (azentu enfatikoa egonez gero, gehienetan bat-etorriko da kin azentu nuklearra, zeren parte tipikoki rhematikoenak izanen dú aukerarik handiena ki jaso enfasia).

Horrela, predikatuaren indar prosodiko nagusia ez litzake kokatuko an aditza (baldin haren osagarririk balego) edo gain pre edo postposizioak, baizik an euren osagarriak, zein izanen liraké erlatiboki rhematikoagoak zein euren buruak, eta zein, gainera, izan litezke ondo luzeak noiz estruktura sintaktikoa dén irekia (bide batez esán ze, teoria ortodoxoan, osagarriak berdin kateatu litezke an sintaxi buru-lehenak edo buru-azkenak, progresiboki edo regresiboki, aurrerantza edo atzerantza, nahiz kateatzeko simetria hori soilik dén formala: funtzionalki ez da inondik ere existitzen).

Horixe:

Phrasal stress is assigned to the non-head. (Duanmu, 2007)

[2739] [>>>]

Ez daigun nahastu sintagma baten elementu prosodikoki markatuena, eta sintagma horren buru sintaktikoa

Laka-ren hitzetatik (ikus atzoko eta herenegungo sarrerak) interpreta liteke ze sintagma baten elementu prosodikoki markatuena dá sintagma horren burua, eta hori iruditzen zaigu nahasgarri samarra, zeren tipikoki gertatzen da kontrakoa: sintagma baten burua izaten dá gutxio markatua zein osagarria (adibidez, sintagma prepositibo edo postpositiboetan, sintagmaren burua dá preposizioa edo postposizioa, zein izaten den atonoa, bitárten bere osagarria izaten dén prosodikoki markatuagoa). 

Puntu honetan gogoratu nahi genuke kontzeptua on "talde ritmiko-semantikoa", zein den unitate prosodiko-informatibo bat zeinen nukleoa bai dela bere elementu prosodikoki markatuena (ikus [1201]):

... zér da halako grupo rítmico-semántico bat?

Ha sido  frecuente en el análisis de la entonación adoptar como unidad de medida el grupo rítmico-semántico, o sea la parte de discurso que tiene como unidad de medida un solo acento espiratorio y por contenido ideológico un núcleo de significación no susceptible de divisiones más pequeñas. Al tratar de aplicar este criterio al castellano se advierte que en la mayor parte de los casos el grupo rítmico-semántico y el de entonación tienen medida diferente. [Navarro Tomás, "Manual de entonación española", Tercera edición, 1966:38]

Hortaz, izango litzaké unitate bat kin nukleo semantiko bakar bat (izen bat, edo aditz bat) zeinen inguruan kokatuko litzakén azentu bat. Adibide bat:

En la frase siguiente, por ejemplo, las unidades melódicas son dos: "Por el fondo de la calle || pasaban en cuadrillas los soldados." Los grupos rítmico semánticos de esa misma frase son cinco, dos en la primera unidad y tres en la segunda: "Por el fondo - de la calle || pasaban - en cuadrillas - los soldados." [Navarro Tomás, "Manual de entonación española", Tercera edición, 1966:39]  

Holako multzo ritmiko-semantikoei baita deitu zaié "hitz fonikoak". Ikus beste adibide bat (aterea ti tesi doktorala on Sara Recio, 2017:227. Klikatu gain irudia afin irákurri hobeki):

Frantsesez, ordea, hitz foniko horiek izaten dirá unitate intonatiboak ere, halan ze frantsesez izanen genituzké askoz muga intonatibo gehiago zein gaztelaniaz, nahiz estruktura sintaktikoa izán ber-bera.

Sintagma bat, ordea, dá kontzeptu sintaktiko bat, zeinen elementu prosodikoki markatuena ez da izaten haren burua (sintagmako hierarkian, elementu gorena), baizik bere osagarria (sintagmako hierarkian, elementu sakonena). Adibidez, sintagma prepositibo edo postpositibo batean, buru sintaktikoa izanen dá preposizioa edo postposizioa, baina tipikoki haren osagarriak eramanen dú indar prososiko handiagoa.

Dirudienez, Laka bere azalpenean referitzen da ki talde ritmiko-semantikoak (talde prosodiko-informatiboak) zeinen nukleoa izaten dén hitz toniko bat (izena, aditza,...), eta ez hainbeste ki sintagmak (talde sintaktikoak) zeinen burua ez den izaten prosodikoki markatuagoa zein bere osagarria. [2738] [>>>]

Laka-k aurkezten ditú bi hurrenkera horiek nola balira aukera funtzionalki inozenteak

Itziar Laka-k erakusten dú ondoko irudia, non sintagma linguistikoak islatzen dirén nola balira zelulak (oso irudi biologikoa, nahiz gure ikuspegitik oso desafortunatua):

eta dio:

Espero dut eskolan "sintagma" hitza sikieran agertuko zela behin edo behin. Hizkuntzalarientzako, sintagmak dira hizkuntzaren zelulak bezelakoak, eta jende gehienak uste duenaren kontra, munduko hizkuntza guztiek dauzkate sintagmak eta munduko hizkuntza guztiek daukaten sintagmen egitura berbera da. Eta berdin duten hori da, hor horregatik hartu dut zelula bat, da mota bateko hitz bat dauka gunean, eta beste mota bateko hitz bat dauka kanpoan, bai? Hitz mota bi daude, eta orain horri buruz pixka bat hitz egingo dugu.

Orduan, barruan dagoen hitza hartzen badugu, eta euskarara etorriko bagina, "hitz" bezalako hitz bat izango litzateke barruan egoten den horietako bat, gaztelaniaz "palabra" izango litzateke, baina "hitz" hitzarekin edo "palabra" hitzarekin ezin duzu sintagma bat osatu, behar duzu bigarren hitz mota hori, geruza bezala islatzen dudan hori, eta euskaraz hitz hori da "a", "hitz" hitzari ipintzen diogun "a" edo "hitz hau", berdin dit, "hitz" hitzari ipini behar diogun hitz txiki hori. Eta gaztelaniaz ikusten duzu beste hitz txiki bat daukagu, "la" palabra, "este" palabra, edo bueno beti izango dira hitz txikiak.

Orain inporta didana da berdinak direla gaztelania eta euskara bezelako hizkuntzak sintagmaren egiturari dagokionez, baina sintagma hori kanporatu behar dugunean, nola ahoz hitz egiten dugun, nahi ta nahiez, elementu bat bestearen aurretik jarri behar dugu, bai, hamen hurrenkera etortzen zaigu, hau, seinalea kanpora ateratzen dugunean gertatzen da, eta orduan munduko hizkuntzek dauden aukera bietatik aukera biak baliatzen dituzte, ikusiko duzuen bezela gutxi gora-behera munduko hizkuntzaren erdiek egiten dute euskarak egiten duen hautua, lehenengo hitz handia eta gero hitz txikia, eta munduko hizkuntzen beste erdiak egiten du beste hautua, lehenengo hitz txikia eta gero hitz handia. Adi horretara,  Bai? eta teknikoki horiei deitzen diegu euskera bezelakoei, hau izen tekniko bat da, OV esaten diogu nazioartean, eta gaztelania bezalako hizkuntzei VO. Nik ez ditut deitura teknikoak erabiliko, beste deitura batzuk inbentatuko ditut hitzaldi honetan, bale? [Itziar Laka, "Buruan daramazun ezkutuko hizkuntza", 2020-2021]

Bai, badirudi ze Laka-k ez du erabili nahi izendapen teknikorik, baina "sintagma" izendapena erabiltzen badu, erabil leike baita ere sintagma horien zati nagusien izendapenak, zein dirén "burua" (head) eta "osagarria" (complement), non osagarri horrek ere izan ahal duén estruktura sintagmatikoa kin bere "burua" eta "osagarria", eta non azpiosagarri horrek izan ahal duén berriro ere estruktura sintagmatikoa kin bere "burua" eta "osagarria", eta non..., horrela osatuz estruktura sintaktiko kateatu potentzialki luze-konplexuak, zein izan ahal dirén "buru-azkenak" (head-last), non buru nagusia (gorena) kokatzen dén an esaldi-amaiera (OV), edo estruktura "buru-lehenak" (head-first), non buru nagusia (gorena) kokatzen dén an esaldi-hasiera (VO).  

Chomsky-ren (eta Laka-ren) teoria sintaktiko generatiboan bertan, VO ordenan izanen genuké hurrenkera hau:

sujetua-aditza-osagarria-azpiosagarriak-azpiazpiosagarriak (estruktura prosodiko goranzkoa)

bitartean-eta OV ordenan izanen genukén honako hau:

sujetua-azpiazpiosagarriak-azpiosagarriak-osagarriak-aditza (estruktura prosodiko beheranzkoa)

Kontuan hartuz ze adibidez aditza dá sintaktikoki, informatiboki eta expresiboki fundamentala (adi-hitza, aditzeko hitza, ulertzeko hitza), nekez argudiako da ze bi estruktura horiek dirá funtzionalki berdinak, justuki zeren dirén funtzionalki oso desberdinak, izanki estruktura buru-lehena orohar askoz ere efizienteagoa eta efektiboagoa zein estruktura buru-azkena. Baina Laka-k ez du argudiatzen puntu hori, soilik aurkezten ditú bi hurrenkera horiek nola balira aukera funtzionalki inozenteak. [2737] [>>>]

Funtionalitatean dago gakoa

Itziar Laka-k jarraitzen dú kin bere azalpena ("Buruan daramazun ezkutuko hizkuntza", 2025):

... Hizkuntza guztiek, giza-hizkuntza guztiek zelulak edo sintagmak dauzkate, imajina itzazue zelulak bezala, propietate asko dauzkate eta hemen ez ditugu aipatuko, baina bai, hemen fijatuko gara lehengo "mon-ja-mon-ja-mon-ja-mon..." horretan. Ikusi euskerak zer eguten duen:

mon-ja

indarra duen zera lehenengo doa, eta indar gitxi daukana gero. Eta hemen gaztelaniak aldrebes egiten du:

ja-mon

ikusten duzue hurrenkera, oso diferentzia xinplea da, euskara ta gaztelaniaren artean. Ikusiko duzue horrek ondorio pila bat dauzkala. Eta hau da, gogoratu zaitezte, haurrak zelanbait soinuetan ta frekuentzietan ikasita daukan gauza bat. Haurra jaiotzen denerako, ez daki "hitz" hitza eta ez daki "a" hitza (pantailan seinalatzen ditu), hori ez daki, baina badaki, entzun duen gauza da:

pun-pa pun-pa pun-pa

hori zan taupada, eta gaztelaniaz jabetzen egon den haurrak ez daki "la palabra" zer esan nahi duen, baina badaki bere hizkuntzaren ritmoa zala:

pa-pa-pa

[Itziar Laka, "Buruan daramazun ezkutuko hizkuntza", 2025]

Eta, esaten genuenez (adibidez herenegun), taupada moduko hori dá erabilitako sintaxiaren islada. Zeren, mintzatzean, indar prosodikoa doa lotuta kin karga informatiboa, halan ze "mon-ja" ereduan lehenengo doa karga informatibo handiena, eta gero doa, postpositiboki, elementu artikulatzailea, elementu sintaktikoa:

etxe an (mon-ja)

etxe an dago (mon-ja)

"ja-mon" ereduan, ordea, aurrerago doa elementu artikulatzailea, eta gero elementu sustantiboa:

en casa 

está en casa 

Bai, "mon-ja" da eredu prosodikoa zein dagokion ki hitz-ordena buru-azkena, eta "ja-mon" da prosodia zein dagokion ki hitz-ordena buru-lehena. 

Orain saia gaitezen egiten azalpen evolutibo bat burúz sorrera on sintaxi regresiboa (buru-azkena), izan ere elementu evolutibo-diakronikoa kruziala da an istorio hau. Kontua da ze, normalean, hizkuntzen sorreran, mezuak izaten zirén oso kontextualak eta referituak ki gauza konkretuak eta ezagunak, aparte izán oso mezu sinpleak. Demagun:

Galdera: Ama? (Non dago ama?)

Erantzuna: Etxe. (Etxean dago)

Horrekin nahikoa zen, zeren egoera zén oso kontextuala (denek zekiten zéin ama, eta denek zekiten zéin etxe). Akaso, etxe bat baino gehiago egonda, "etxe" hori lagundu zitekén kin mugimendu bat seinalátuz an norabidea on etxea, tipikoki eskuarekin egina. Zehaztasun gehiago behar izanez gero, eskuzko mugimendu seinalatzaile hori lagundu zitekén kin beste hitz bat: "han" adverbioa, zehaztuz non zegoen ama:

Etxe han

Hasieran "han" adverbio hori izanen zén tonikoa, baina  gero joanen zén bihurtzen atonoa eta batuko zén kin hitz sustantiboa:

Etxean 

eta berriro behar izanez gero (gutxitan), aditza ere gehituko zen jarraian (edota sujetua ere):

Etxean dago (ama). (mon-ja)

Eta, argudiagarriki, horrela sortuko zén estrategia komunikatibo buru-azken zaharra (OV postpositiboa), non elementu informatiboena, konkretuena eta prosodikoki markatuena kokatzen den an hasiera (mon-ja). Ez da esan beharrik ze garai haietan estrategia hori izan zén aurrerapausu ikaragarria respektu erabilera on keinu hutsak. Estrategia hori, ordea, ez da rekursiboki potentea, irekia,... eta hizkuntzak joanen zirén bilatzen aukera irekiagoak, funtzionalki rekursiboagoak... (VO prepositiboak).

Berdin gertatuko zen kin zenbakiak. Aski normala dateke hastea kin sistema numeriko binario sinple-sinplea, zein den baliagarria an kantitate txikiak, baina noiz beharrak handitu, sistema binarioa ez da hain baliagarria nola sistema hamartarra (sistema binarioak ez du balio azpi baldintza orokorrak). Jakina, sistema binarioa aurrerapausu handia izan zen, baina sistema hamartarra are aurrerapausu handiagoa. Funtzionalitatean dago gakoa. [2736] [>>>]

Kontua da ze hizkuntzak dirá kultura (kode konventzionalak), eta kultura landu egin ahal da

Zioen atzo komentario batek:

Kuriosoa eta interesgarria. Ziurrenik haurrak dute jasotzen informazioa tik amaren sabela.  

Bai, hala da, sabeleko haurrak entzuten ari dira kanpoko hizkuntza/entonazioa (adibidez, goranzkoa edo beheranzkoa), eta bádute entonazio hori imitatzeko gaitasun biologikoa. Negarra biologikoa da, umearen berezko gaitasun kognitibo imitatzailea biologikoa da, baina entzundako eta imitatutako hizkuntza/entonazio partikularra kulturala da, produktu kultural teknologiko konplexu bat zein joan den garatzen an historia on gizateria, abiátuz tikan sintaxi nagusiki buru-azkenak (entonazio beheranzkoak) zein dirén ia beharrezkoak an sorrera on hizkuntza(k), eta tipikoki garatuz gero eta aukera buru-lehen gehiago (gero eta entonazio goranzkoagoa) noiz baldintza eta behar komunikatiboak bihurtzen zirén exigenteagoak. Halako produktu teknologiko konplexu hori (zein dén hizkuntza) dá konventzio kultural bat, konventzio sozial bat, eta konventzio guztiak bezala ez da biologikoa, baizik kulturala. 

Bai, egia da ze gizakiok bádugu ahalmen kognitibo-biologikoa ki sortu kontzeptuak eta hitzak, ahalmen kognitibo-biologikoa ki ahoskatu (edo antzeztu) hitz edo kontzeptu horiek, eta baita ahalmen kognitibo-biologikoa ki antolatu hitz horiek an modu rekursiboa, eta baita ahalmen kognitibo-biologikoa ki zenbatu kantitate txikiak visualki, gabén zenbakirik, edo are ki pensatu visualki,  gabén hitzik (visualizatuz irudiak an gure burua). Horiek guztiak dirá gaitasun kognitibo-biologikoak, baina gure kontua da ze adibidez teknologia linguistiko numerikoak (numeroak) ederki errazten du operazioa on zenbátu, edota ze teknologia sintaktiko progresiboak (burua lehen, osagarria gero) ederki errazten du rekursioa on hitzak an modu irekiagoa, aberatsagoa, potenteagoa, efizienteagoa eta efektiboagoa. Ondo ezberdindu behar ditugu gaitasun kognitibo-biologikoak eta teknologia erraztaile potenteak edo gutxio potenteak.

Puntu honetan gogoratu nahi genuke zér esaten genuén orain dela hiru egun:

Eta pantaila batean erakusten digú ume bat amaren sabelean, eta zér entzuten duen: kanpoko berbetaren oihartzunak, likido amniotikoaren soinua, bihotz-taupadak,...

Entzun duzuena, espero dut, bueno ikusi duzue hau dala ja bederatzi hilabete dituen jaiotzeko dagoen haurra. Haur hori dagoeneko hizkuntza ikasten ari da. Hori ez da hipotesi bat, gaur egun hori badakigu horrela dela, eta audioa ipini dizuet konturatu zaitezten zer zen gure buruak jaso zuen lehenengo seinalea hizkuntza martxan jartzeko, eta da pixka bat, piszina batean edo itsasoan, ur azpian igerian baldin bazabiz, entzuten duzuna, gutxi gorabehera. Frekuentzia guztiak ez dira entzuten, frekuentzia batzuk beste batzuk baino gehiago entzuten dira, baina badakigu, garai horretan, izan ere zortzigarren hilabetean hasten dira, hasten direla umeak hainbat gauza ikasten. [Itziar Laka, "Buruan daramazun ezkutuko hizkuntza", 2020-2021]

Bai, umeek bádute gaitasuna eta joera (nahi bada, sena) ki ikasi hizkuntza bat (edo gehiago). Hori da euren gaitasuna, euren gaitasun kognitiboa, euren gaitasun biologikoa, zein den berezkoa an umea, edo nolabait esanda, barrutik datorkio. Baina oso ondo ezberdindu behar da gaitasun kognitibo humano hori eta hizkuntza partikular bakoitza, zeren hizkuntza partikular bakoitza kanpotik jaso beharko du, edo bestela esanda, kanpotik etorriko zaio (eta denak ez dira izan behar berdin funtzionalak azpi baldintza komunikatibo orokorrak).

Kontua da ze hizkuntzak dirá kultura (kode konventzionalak), eta kultura landu egin ahal da. [2735] [>>>]

Laka (2025): "... ama frantsesduna zeukaten haurrek egiten zuten negarrak imitatzen zuela frantsesaren prosodia, eta ama alemanduna zeukatenen negarrak imitatzen zuela alemanaren prosodia,..."

Jarraian Laka-k jarriko digú ondorengo irudi hau, non aurkezten zaigún experimentu baten emaitza zeintan konparatu ziren negarren espektrogramak on 30 jaioberri frantsedun eta 30 jaioberri alemandun, ikusiz patroi entonatibo diferenteak, bata goranzkoa, eta bestea beheranzkoa:

esanez:

... eta Angela Friederici-k, bere laguntzaileekin, egin zuen ikerketa bat ama frantsedunak zituzten jaioberriak eta alemandunak zituzten jaioberriak... aztertu zituzten, eta aztertu zutena zan haurren negarra, ume txikiak eh, negarra,  eta (seinalatuz irudiko eskuinaldea) negarren espektrogramak egin zituzten,  eta zer ikusi zuten? ba ama frantsesduna zeukaten haurrek egiten zuten negarrak imitatzen zuela frantsesaren prosodia, eta ama alemanduna zeukatenen negarrak imitatzen zuela alemanaren prosodia, hau da, ez zuten berdin negar egiten,... [Itziar Laka, "Buruan daramazun ezkutuko hizkuntza", 2025]

Beraz, umeek ez dute soilik gaitasun biologikoa ki ezberdindu patroi entonatibo diferenteak, baizik ze imitatu ahal dituztela patroi entonatibo diferente horiek an euren negarrak. Abilidade hori ere, imitatzeko gaitasun hori, dá gaitasun biologikoa. Horrek erakusten du ze umeak jaiotzen dira kin joera imitatibo indartsua, erne daude eta indartsuki jotzen dute ki imitatu hura zein entzuten duten: adibidez patroi entonatibo goranzkoa edo beheranzkoa. Ongi da, oso ikerketa interesgarria da, dudagabe. 

Baina entonazio zehatzak, frantsesaren goranzko entonazioa edo alemanaren beheranzko entonazioa kanpotik datoz, eta haurrak imitatuko du bata edo bestea (edo biak?) aráuz zer jasotzen duen. Entonazio konkretu bakoitza dá negar-teknika deferente bat, zeinen funtzionalitatea aztertu liteken. Izan ere, are negarretan ere, hain sinpleak izanki, akaso egon litezke funtzionalitate diferentzialak artén negar bat zein hasten den goian eta amaitzen dén behean, eta negar bat zein hasten den behean eta amaitzen den goian.

Bai, interesgarria izanen litzaké aztertzea hori ere, baina, ez gaitezen desbideratu, izan ere gure gaia ez da haurren negarren funtzionalitatea, baizik sintaxien funtzionalitate diferentziala azpi baldintza orokorrak, non patroi sintaktiko buru-lehenak (kin patroi entonatibo goranzkoa) dirén argiki funtzionalagoak (potenteagoak, irekiagoak,...) zein patroi sintaktiko buru-azkenak (kin patroi entonatibo beheranzkoa). Teknologia hutsa. [2734] [>>>]

Laka (2020-2021): "... beraz, hizkuntzaren jabekuntza ez da hasten umeak hitz egiten hasten direnean, hori oso inportantea da,..."

Gero, Itziar Laka dú emanen adibide hau:

... esaterako, Parisen jaiotzen den ume frantsesdun bat, frantsesdun esan nahi dut bere ama frantsesez hitz egiten zuelako, bereizten dituela frantsesen antzekoak diren hizkuntzak talde batean, eta adibidez japoniera bezelako hizkuntza erritmikoki ezberdina dena, ja ezberdina iruditzen zaio, beraz hizkuntzaren jabekuntza ez da hasten umeak hitz egiten hasten direnean, hori oso inportantea da,... umeak hitz egiten hasten direnerako, pila bat dakite... [Itziar Laka, "Buruan daramazun ezkutuko hizkuntza", 2020-2021]

Gure oraingo kontua ez da noiz hasten den umea ikasten hizkuntza bat (edo gehiago), baizik zéin iturritatik ikasten duén hizkuntza hori (edo horiek). Laka-k diosku ze ume jaioberriak ezberdindu ahal ditú entonazio diferenteak: hori da bere gaitasun biologikoa. Baina, entonazio diferente horiek kanpotik datozkio ki umea, kulturalak baitira, eta izan ahal dirá ezberdinak an euren funtzionalitate orokorra ere (dakigunez, kulturak asko evoluzionatzen dira teknologikoki). Bai, entonazio horiek kanpotik datoz, dirá erantzun kultural konkretuak ki egoera konkretuak, dira teknologia kulturala. 

Kanpoalde horretatik, umeak jaso ahal dú frantsesaren moduko hizkuntza (sintaxi) buru-lehen bat, non elementu rhematikoenak, informatiboenak eta prosodikoki markatuenak kokatuko dirén tipikoki an esaldi-bukaera, eraginez entonazio-molde tipikoki buru-lehen bat; edota jaso ahal du japonieraren moduko hizkuntza (sintaxi) buru-azken bat, non elementu rhematikoenak, informatiboenak eta prosodikoki markatuenak kokatuko dirén tipikoki an esaldi-hasiera, eraginez entonazio-molde tipikoki buru-azkena (bádira beste kontu batzuk ere, baina sintaxiak nabarmenki baldintzatzen dú entonazio-eredua).

Esan nahi baita ze, hasieratik, umea jasotzen ari da kanpotiko eredu entonatiboak, tipikoki islátuz eredu sintaktiko ezberdinak, zein izan ahalko dirén (eta hala dira) funtzionalki ahaltsuagoak edo ahulagoak azpi baldintza komunikatibo orokorrak. [2733] [>>>]

Laka (2020-2021): "Haur hori dagoeneko hizkuntza ikasten ari da" (Bai, eta kanpotik datorkio)

Itziar Laka-k jarraitzen du ("Buruan daramazun ezkutuko hizkuntza"):

Orain erakutsiko dizuet, gorputzarekin hasi naizenez, gure gorputzak sortu zirenean, nola gorputz horrekin sortzen den hizkuntza. Erakutsiko dizuedana da non eta ze seinalerekin hasten den ume bat hizkuntza ikasten. Entzun. [Itziar Laka, "Buruan daramazun ezkutuko hizkuntza", 2020-2021]

Eta pantaila batean erakusten digú ume bat amaren sabelean, eta zér entzuten duen: kanpoko berbetaren oihartzunak, likido amniotikoaren soinua, bihotz-taupadak,...

Entzun duzuena, espero dut, bueno ikusi duzue hau dala ja bederatzi hilabete dituen jaiotzeko dagoen haurra. Haur hori dagoeneko hizkuntza ikasten ari da. Hori ez da hipotesi bat, gaur egun hori badakigu horrela dela, eta audioa ipini dizuet konturatu zaitezten zer zen gure buruak jaso zuen lehenengo seinalea hizkuntza martxan jartzeko, eta da pixka bat, piszina batean edo itsasoan, ur azpian igerian baldin bazabiz, entzuten duzuna, gutxi gorabehera. Frekuentzia guztiak ez dira entzuten, frekuentzia batzuk beste batzuk baino gehiago entzuten dira, baina badakigu, garai horretan, izan ere zortzigarren hilabetean hasten dira, hasten direla umeak hainbat gauza ikasten. [Itziar Laka, "Buruan daramazun ezkutuko hizkuntza", 2020-2021]

Bai, umeek bádute gaitasuna eta joera (nahi bada, sena) ki ikasi hizkuntza bat (edo gehiago). Hori da euren gaitasuna, euren gaitasun kognitiboa, euren gaitasun biologikoa, zein den berezkoa an umea, edo nolabait esanda, barrutik datorkio. Baina oso ondo ezberdindu behar da gaitasun kognitibo humano hori eta hizkuntza partikular bakoitza, zeren hizkuntza partikular bakoitza kanpotik jaso beharko du, edo bestela esanda, kanpotik etorriko zaio (eta denak ez dira izan behar berdin funtzionalak azpi baldintza komunikatibo orokorrak). [2732]

Hizkuntzak dira teknologia kulturala ki erraztu komunikazioa

Atzo eta herenegun aritu gara komentatzen zenbait afirmazio ganik Itziar Laka burúz izaera biologikoa on hizkuntzak (zein, bere hitzetan, ez diren teknologia), eta konkretuki atzo amaitzen genuén gure sarrera esánez:

Bai, personek gaitasun biologikoa dugu ki komunikatu kin beste personak bidéz erreminta linguistiko teknologiko-kulturalak, zein dirén hizkuntza partikularrak, sortuz diskursoak, liburuak, itzulpenak, bikoizketak, tabernako solasak, artikulu periodistikoak,... zein gelditu ahal diren an gure epidermisa.

Horren inguruan gogoratu gara kin gure ondorengo definizioa on hizkuntza, zein ematen genuen an "Buruz hizkuntzen garapen sintaktiko-diskursivoa" (2014), erantzunez ki Mikel Mendizabal-en galdera:

Zer da zuretzat lenguaia? nola definituko zenuke?

Lan honetan gure gaia izanen dira hizkuntza partikularrak nola gaztelania edo euskara: ikusiko dugu zer diran hizkuntzak, zelan egiten duten euren lana, eta zelan garatu ohi diran afin hobeto bete euren betekizun komunikativoa.

Hizkuntzak dira teknologia kulturala ki erraztu komunikazioa (eta pentsamendua), dira zeinu-sistemak zeinekin ahal diran transmititu representazio sinbolikoak hon ideiak malguki, dira kode konventzionalak zein duten jartzen hegoak ki komunikazioa hon ideia konplexuak, imaginarioak edo guztiz abstraktuak afin hobeto (zehatzago eta erosoago) adierazi gure haserreak, sentimenduak, nekeak, humorea, informazioa...

["Buruz hizkuntzen garapen sintaktiko-diskursivoa", 2014:109]

Bai, hizkuntzak dira teknologia kulturala ki erraztu komunikazioa. [2731] [>>>]

Bibiana Crespo-Martín mintzatuz burúz Jaume Plensa-ren obra (2024). "Como se ha explicado, la literatura es una de las primordiales fuentes de inspiración del artista."

René Magritte-ren piparen ostean (zein, gogora daigun, ezin den gozatu burútuz bere azken helburua: erretzea; alderantziz-ze liburu edo gramatika idatzi bat, zein bai gozatu ahal direla betéaz euren azken helburua: komunikazioa), Laka-k erakusten digu ondorengo lana ganik Jaume Plensa, non ikusi ahal den persona bat osatua kin metalezko letrak:

eta Laka-k azaltzen digú lan horren esanahia honela:

... letra horiek hizkuntza iradokitzen dute, ta denbora guztian gorputzetan agertzen dira, eta hori zergatik da, hizkuntza, hau, honek denbora behar du, eske ematen du tontakeria bat baina hobe dugu eman buelta batzuk, ez dago hor, ez dago inguruetan, ez dago, ez dago komikietan dauden bokadillo horiek, hori ez da existitzen, bakarrik dago gure buruetan dagoena, eta mirari bat da... [Laka, "Buruan daramazun ezkutuko hizkuntza", 2025]

Bitxia da, baina persona horretan ikusten duguna dirá letrak, zein diren teknologia bat zein erabiltzen dugún ki egin literatura (alegia, liburuak, egunkariak, itzulpen idatziak,... zein saltzen dirén an gure liburudendak, kioskoak...). Eta bitxia dela diot zeren batek esanen luke ze letra horiek aurren-aurrena egiten diote referentzia ki kultura, eta bereziki ki gure irakurketak, zeinek bustitzen gaituzten harik bihúrtu... letrazko personak, kultura-personak. Ikus ondoko lana ganik Plensa:

Hombre de letras (2008)

zein, tituluagatik, aurren-aurrena egiten dio referentzia ki kultura (letrak). Hori buruan, bilatu dut Plensa-ren obraren interpretazio autorizatuago bat, eta hauxe topatu dut an artikulu bat ganik Bibiana Crespo-Martín titulatuá "La resemantización de la letra, la palabra y el texto en la obra de Jaume Plensa" (2024):

Como se ha explicado, la literatura es una de las primordiales fuentes de inspiración del artista. Y, una de las formas de traducir las ideas que germinan y desarrolla a partir de la lectura es a través de esta particular relación intertextual en la intersección entre la letra y el cuerpo humano. No obstante, esta extensa serie de figuras forjadas con letras también se remiten a la capacidad humana de comunicarnos mediante el sistema de signos abstractos regidos por ciertas normas que conforma ei lenguaje. [Crespo-Martín, 2024]

Hau da, Jaume Plensa inspiratzen da printzipalki an literatura, eta literatura horretatik sortutako ideiak. Horretaz gain, letra horiek referituko lirake ki gaitasun humanoa ki komunikatu kin beste personak bidéz sistemak on zeinu abstraktuak zein dirén hizkuntza partikularrak. Ados.

Hau da, obra horien helburua (Laka. "eta hori zergatik da...") ez da adieraztea ze komikiak edo liburuak (literatura) ez dira hizkuntza, (Laka: "hori ez da existitzen"), baizik kontrara, azpimarratzea hori eragin handia zein letrek (literaturak) izan ahal dutén gain personak, halatan ze letra horiek gelditu ahal dirén an personen epidermisa bera.

Bai, personek gaitasun biologikoa dugu ki komunikatu kin beste personak bidéz erreminta linguistiko teknologiko-kulturalak, zein dirén hizkuntza partikularrak, sortuz diskursoak, liburuak, itzulpenak, bikoizketak, tabernako solasak, artikulu periodistikoak,... zein gelditu ahal diren an gure epidermisa. [2730] [>>>]

Liburuak (edo gramatika idatziak edota blog-sarrerak) dirá erabilera linguistikoak, dira ekintza komunikatiboak zein egiten dirén erabiliz teknologia linguistikoa, ez dira hizkuntzaren irudiak (nola dioén Laka-k), dira hizkuntzaren produktuak zeinen bidéz betetzen dén hizkuntzaren helburua: komunikazioa (hots, Magritte-n ideia ez da aplikagarria)

Itziar Laka-k an bere "Buruan daramazun ezkutuko hizkuntza" (bi hitzaldi erabiltzen ari gara, bata 2020-2021ekoa eta bestea 2025ekoa) erakusten dú René Magritte-ren kartel famatu hau, esanez:

Askotan erakusten dut koadro hau, Magritte pintorearen koadro bat da, eta beharbada ezaguna izango duzue oso ikonikoa delako, eta koadroak pipa bat erakusten digu baina aldi berean esaten digu hori ez dela pipa bat, eta zergatik ekartzen dizuet nik hau hitzaldira, ba hizkuntzarekin, beldur nahiz gure hezkuntz-sisteman eta gure gizartean oraindik nahasten ditugulako piparen irudia eta pipa bera.

Orduan, orain erakutsiko dizuet hizkuntzari dagokionez zer izango litzatekeen piparen irudia, pipa bera ez dena:

Horiek dira pipen irudiak: gramatika idatziak. Bai, askotan jendeak uste du hizkuntza, nolabait, bueno, beharbada jendeak ez du sakon pentsatzen hontaz eta sakon pentsatzen ezbaduzu oso erreza da pentsatzea hizkuntza dala hor kanpoan dagoen zerbait, hiztunok erabili egiten duguna, lanabes bat erabiltzen dugun bezela,... [Itziar Laka, "Buruan daramazun ezkutuko hizkuntza", 2020-2021]

Ahal duen moduan (adibidez Magritte erabiliz), Laka saiatzen da nahasten gaitasun biologikoa eta tresneria komunikatiboa. Baina Magritte-k erakusten dú pipa baten irudia, non pipa horrek ez duen betetzen pipa baten helburua, zein baitá erretzea, eta erretzetik gozamena jasotzea. Ez, irudi horretan jaso ahal dugú gozamen artistikoa, edota intelektuala (noiz ulértu paradoja hori) baina ezin dugu lortu erretzeko plazerra (ez bada bidéz sugestioa).

Baina, gure kasua ez da berdina, kontua da ze gramatika idatziak dirá liburu-mota bat, eta edozein liburu irakurriz (ez bere irudia, nola esanen lukén Magritte-k, baizik liburu idatzia bera, nola dioén Laka-k), teknologia linguistikoa (hizkuntza, pipa) betetzen ari da bere azken funtzioa, zein dén komunikazioa (komunikatzea, erretzea), halatan non plazer handia jaso ahal dugu irákurriz liburu bat, plazer komunikatibo handia, era guztietakoa. 

Esan nahi baita ze liburuetako textuak dirá erabilera linguistikoak, produktu linguistiko oso inportanteak, non erabiltzen dén teknologia linguistikoa, sortuz mezuak zein gure gaitasun linguistikoak deszifratu ahal dituen, batzuetan hobeto, eta beste batzuetan askoz txartoago. Liburu batek komunikatzen ditú ideiak bidéz teknologia linguistikoa.

Gainera, liburu hori gramatika (idatzi) bat bada (ez bere irudia, nola esanen lukén Magritte-k, baizik gramatika idatziak eurak, nola dioén Laka-k), agian komunikatuko zaizkigu erabilera linguistiko zaharrak, iraganetik ekarriak, nondik ikusi, ikasi eta ikertu ahalko ditugún expresabide ezberdinak, akaso batzuk potenteagoak eta egokiagoak an egoera ezberdinak, eta nóla sortu zirén erabilera linguistiko horiek barná historia, alegia noláko mekanismo teknologiko linguistiko erabili diren arrén sortu tresna potenteagoak, osatuz edo ordezkatuz erabilera gutxio potenteak an hizkuntza horren historia.

Hitz batean, pipa baten irudia ikusiz ezin dugu erre, baina liburuak irakurriz komunikatu gaitezke kin jende-multzo ikaragarri handia, denbora guztietakoa eta leku guztietakoa (areago, egínez itzulpen automatikoa. Bestela esanda, liburuak (edo gramatika idatziak edota blog-sarrerak) dirá erabilera linguistikoak, dira ekintza komunikatiboak zein egiten dirén erabiliz teknologia linguistikoa, ez dira hizkuntzaren irudiak (nola dioén Laka-k), dira hizkuntzaren produktuak zeinen bidéz betetzen dén hizkuntzaren helburua: komunikazioa (hots, Magritte-n ideia ez da aplikagarria). [2729] [>>>]

Deutscher (2000): "Structures such as finite complementation may be likened to linguistic “tools“ or “technology“. The cognitive ability to handle finite complementation must have already been a feature of the human brain in the more distant past."

Eta gaurkoan azpimarratuko ditugú atzoko hitzak ganik Deutscher (2000):

Structures such as finite complementation may be likened to linguistic  “tools“ or “technology“. The cognitive ability to handle finite complementation must have already been a feature of the human brain in the more distant past. But in the development of human society, tools and technological practice lag behind cognitive potential (Renfrew 1996). The appearance of the actual mechanisms of finite complementation, the lingusitic “technology“, seems to be a recent feature in the history of many languages. (Deutscher, 2000:185-186, enfasia nirea)

non, atzo esaten genuenez, argi islatzen dén diferentzia fundamental hori artén "cognitive ability" eta "technology". Diferentzia hori fundamentala da an edozein analisi linguistiko. [2728] [>>>]

Bai, fundamentala da: ondo ezberdindu behar ditugu gaitasun linguistikoa eta teknologia linguistikoa, gaitasun biologikoa eta tresna kulturala

Bukatzen genuén atzokoa azpimarrátuz ze...

... ondo ezberdindu behar ditugu gaitasun linguistikoa eta teknologia linguistikoa.

Eta horrekin batera gogoratu gara kin ondorengo sarrera, non justuki ideia hori nabarmendu nahi genuen:

• [1191] [#11] Ondo ezberdindu behar ditugu gaitasun linguistikoa eta teknologia linguistikoa

Ondo ezberdindu behar ditugu gaitasun linguistikoa eta teknologia linguistikoa. Esaten genuen an gure "Hizkuntza bere osotasunean" (2017): 

Ondo ezberdindu behar ditugu gaitasun linguistikoa eta teknologia linguistikoa, gaitasun biologikoa eta tresna kulturala. Adibidez, gaitasun kognitibo zenbatzailea edo errekurtsiboa dira potentzialitate natural-biologikoak, eta zenbakiak edo baliabide sintaktiko-diskurtsibo buru-lehenak dira teknologia klturala zeinen bitartez (hobeto) inplementatzen dugun gure gaitasun zenbatzailea edo errekurtsiboa, azken buruan esanguratsuki potentziatuz gure efizientzia eta eraginkortasun komunikatiboa. [Gure "Hizkuntza bere osotasunean", 2017:196]

Argi denez, burmuin humanoak bádu gaitasun kognitiboa (edo, nahiago bada, biologikoa) ki sórtu representazio sinbolikoak on ideiak bidez soinuak (sotuz hitzak eta abar, zein bihurtu ahal dirén konventzionalak), eta bádu gaitasun kognitiboa ki birsortu (evókatu, jaso eta transmítitu) ideia horiek abíatuz tikan euren soinuzko representazio sinbolikoak. Harago, bádu gaitasun kognitiboa ki konbinatu ideia (soinu, hitz) horiek an modu konplexuak, halan-ze horrela sor eta transmititu daitezké inkluso ideiak zein ez diren existitzen an realitatea.

Baina estruktura eta baliabide sintaktiko zehatzak (nola "zeren" kausala edo bere urrutiko ahaide "zein" erlatiboa, edo "baizik" postpositiboa eta prepositiboa, edota SVO ordena) dirá teknologia linguistikoa zein sortu ahal den jarráiki bide edo mekanismo ezberdinak, nola dirén reanalisia, desdoblamendua,... Gogora daigun ondoko hitzak ganik Deutscher (2000):

Structures such as finite complementation may be likened to linguistic  “tools“ or “technology“. The cognitive ability to handle finite complementation must have already been a feature of the human brain in the more distant past. But in the development of human society, tools and technological practice lag behind cognitive potential (Renfrew 1996). The appearance of the actual mechanisms of finite complementation, the lingusitic “technology“, seems to be a recent feature in the history of many languages. (Deutscher, 2000:185-186, enfasia nirea)

non argi islatzen dén oinarrizko diferentzia hori artén "cognitive ability" eta "technology".

Bai, fundamentala da: 

... ondo ezberdindu behar ditugu gaitasun linguistikoa eta teknologia linguistikoa, gaitasun biologikoa eta tresna kulturala. [Gure "Hizkuntza bere osotasunean", 2017:196]

Eta hizkuntza partikularrak argiki dirá teknologia linguistikoa, tresna kulturalak. [2727] [>>>]

Erakutsi denez, zenbakiak ez dira baizik tresna kognitibo zenbatzaile berezitu eta zorrotzak zein dúten laguntzen egiten zenbatzeko aktivitatea errazago eta zehatzago

Atzokoan amaitzen genuen esánez:

Zinez, ez dago ulertzerik nóla esan liteken ze hizkuntza partikularrak ez dira teknologia, ondo ezberdinduz, alde batetik gaitasun kognitiboak, eta bestetik erreminta teknologikoak. Holakorik soilik esan ahal da egínez eta erábiliz hitz-joko anbiguoak bezain nahasgarriak, nondik soilik etor litekén desulermena (halako ikerlariek sortzen dutena), zein gaur egun jada (eta halabeharrez) bihurtzen ari dén desulermen kontzientea, irresponsablea eta iruzurtia. 

Horrek gogoratu digú holako beste hitz-joko nahasgarri bat, perpetratua ganik Jose Luis Moreno Cabrera hizkuntzalaria, zeintaz mintzo ginen an ondorengo sarrera: 

• [198] Erantzunez ki Moreno Cabrera (1): Teknologia 

Moreno Cabrera-k (MC) idazten dú ze... (an "Hizkuntzen berdintasun komunikatiboa: mitoa ala errealitatea?", Mikel Mendizabal, 2014:66-67)

… la falacia de considerar que las lenguas son una especie de objeto que utilizamos para comunicarnos. Es evidente que un cuchillo romo no corta igual que uno afilado y, por tanto, un cuchillo romo limita nuestra capacidad de cortar y un cuchillo afilado la potencia. Pero las lenguas no son objetos que se utilicen para comunicarnos, sino que son el producto siempre efímero, inestable y ocasional de la puesta en práctica de la capacidad lingüística de los seres humanos. … No parece lícito, desde un punto de vista lógico, observar una determinada actuación y luego decir que esa actuación limita o potencia esa misma actividad. Por tanto, desde el punto de vista que mantengo aquí, no tiene sentido la pregunta de si tal lengua tiene o no mayor capacidad comunicativa que otra. (Moreno Cabrera 2014:66-67, enfasia nirea)

Baina, zein hitz-joku mota da hori guztia? Zer esan nahi du ze aktuazio batek ezin lezake mugatu edo potentziatu ber aktuazioa? Zergátik aizto zorrotz batek ahal dú potentziatu aktivitatea on moztu ogia, bitárten zenbaki-siztema zorrotz batek ezin duen potentziatu aktivitatea on kuantifikatu zénbat ogi dauzkagun? Zer dela-ta ezin geinken konparatu ea eraginkorragoa dén (errazagoa, zehatzagoa...) kuantifikatzea numerikoki (zenbakitzea) edo anumerikoki (subitizatzea)? Konparazio hori ez da soilik zilegi, baizik-ze egin egin dela.

Erakutsia izan denez (ikus nire artikulua an Mikel-en liburua), zenbakiak ez dira baizik tresna kognitibo zenbatzaile berezitu eta zorrotzak zein dúten laguntzen egiten zenbatzeko aktivitatea errazago eta zehatzago. Hortaz, guztiz zilegi da esatea ze zenbakiak dirá nola aizto zorrotzak zeinekin ebakitzen dugún zenbatasuna an modu eroso bezain preziso, bitárten zenbatze ez-numerikoa litzakén nola aizto kamutsa, zein «es evidente que […] no corta igual que uno afilado y, por tanto, […] limita nuestra capacidad de cortar [zenbakien kasuan: de contar] y un cuchillo afilado la potencia».

Eta ber gauza esan ahal da respektu tresna linguistikoak zein erabiltzen diren ki koordinatu edo subordinatu perpausak edota sintagmak: tresna horiek ere dute laguntzen "ebakitzen" gure mezuak erosoago, fluituago eta egokituago respektu gure intentzio komunikatiboak an edozein diskurso-mota, ahoz edo idatziz (argi eta garbi potentziatuz gure ahalmen rekursibo-diskursiboa). Eta hortxe zentratu beharko litzake debate hau, justuki an esparrua on mekanismo liguistiko zehatzak, aztertuz euren tresnatasuna azpín baldintza komunikatibo orokorrak, non sartzen dirén, esan gabe doa, exigentzia linguistiko konplexuak an edozein textuinguru komunikatibo. Ikus:

Structures such as finite complementation may be likened to linguistic  “tools“ or “technology“. The cognitive ability to handle finite complementation must have already been a feature of the human brain in the more distant past. But in the development of human society, tools and technological practice lag behind cognitive potential (Renfrew 1996). The appearance of the actual mechanisms of finite complementation, the lingusitic “technology“, seems to be a recent feature in the history of many languages. (Deutscher 2000:185-186, enfasia nirea)

MCk, eginaz galá on bere kapazitate nahastaile sinesgaitza, nahi du desbideratu debatea.

Bai, ondo ezberdindu behar ditugu gaitasun linguistikoa eta teknologia linguistikoa. [2726]