Correa (1994): "...pero si se ha de reproducir la africada típica del galo aparece 's' ..." Eta, zéin da galoaren afrikatu tipiko hori?

Eta, behin mintzatu berri garén gain "akaŕi" an:

... akaŕi eŕaukon = agari eraukon = (gure interpretazioan) ageriko agiri oroigarria eskaini (eman) zion

dedika geneio hitz batzuk ki Irulegiko azken hirugarren hitza ere ("ese"), zeintaz jada hitz egin genuen an #2886 noiz, amaieran, esan genuén:

Gainera (eta hau beste kontu bat da, apartekoa respektu "akaŕi", nahiz izan litekén osagarria), aurreko "ese" hori ez legoke urruti tikan "ese/etse/etze/etxe" konglomeratu fonetikoa, adieraziz "etxe" (esan gabe doa, azken esangura posible hori bai ikusi dugula aipatua), halan ze, bi hitz horiek juntatuta, geldituko litzakún honako hau:

• eseakaŕi = etxe-agari = etxe-ageri = etxe-agiri
  

non "akaŕi" izanen litzakén ageriko oroigarri bat gain zeozer gogoangarria.

Hortaz, irakur daigun ondoko lerroak ganik José A. Correa (an bere "La lengua ibérica", 1994) gain interpretazioa on grafia txistukari iberikoa (s eta ś):

Hay en ibérico dos fonemas llamados convencionalmente silbantes que se transcriben s y ś y cuyo valor fonetico exacto se desconoce. (...)

Pero por otra parte hay una cierta regularidad, en la medida de lo comprobable, en ei uso de s y ś cuando los íberos adaptan NP latinos y galos. Se usa con caracter general s, incluso para [ks]: śeśte - SEXTVS, diuiś - galo *diuix (DIVIX); pero si se ha de reproducir la africada típica del galo aparece s:  asedile - galo *aθedilos (ADSEDILVS), kasike - galo *caθicos (CASSICVS). [Correa, 1994:275-276]

nondik, berriro diogu:

...; pero si se ha de reproducir la africada típica del galo aparece s:  asedile - galo *aθedilos (ADSEDILVS),... [Correa, 1994:275-276]

Esan nahi baita ze Irulegiko "s" horrek arazogabe adieraz leiké antzeko soinu bat nola la africada típica del galo, baldin Irulegiko hizkeran halakorik existituko balitz. Bistan da galdera: Zéin da galoaren afrikatu tipiko hori? [2900]

"OEH: "agari. v. ageri.", "agartu. v. agertu.", "agai. v. ageri." (non "aga- = age-")

Mintzo ginen atzo burúz posibilitatea on erlazionatu "akari" iberiko grafiko bat kin "agarri" fonetiko bat, signifikatuz antzeko gauza zein Irulegiko "akaŕi = agari = ageri = agiri":

Ageri edo agerri denez, gaurko euskaran "ageri" eta "agerri" semantikoki oso lotuta daude, halan ze egon zitezkén hizkerak, akaso urrutikoak, akaso aspaldikoak, non, antzera, "agari" eta "agarri" (edo akaso soilik erabiliko zén "agarri") egon zitezkén berdin lotuak semantikoki, justifikatuz hango grafia diferentea kin interpreazio berbera (hau genioen an #2888)

.. kontextu horretan "akariśalir" iberiko horiek interpreta litezke nola beste moneta-klase bat, akaso garai eta paraje haietan ondo ezaguna, zein izanen zén nolabaiteko moneta konmemoratiboa, berezia, alegia (beste) ageriko oroigarri bat gain zeozer gogoangarria. 

Hemen, saiatu gara ematen azalpen bat gain "akari" iberikoa, nahiz berriro nabarmendu nahi dugun ze Irulegiko "akaŕi = agari = ageri = agiri" horretan ez dago arazo grafiko-fonetikorik.

Irulegiko "akaŕi" horretaz, hauxe genioen an #2886:

... ez dirudi oztoporik dagoenik ki irakurri (...) honela (berdin idatziko bailirake soinu oklusibo gorrak eta ozenak, kasu honetan k soinu gorra eta g soinu ozena):

• agari

zein izanen litzakén aldaera bát on "ageri" edo "agiri", adieraziz zerbait zein egonen litzakén agerian, akaso eskegita an horma bat (nola, dirudienez, aurkitzen zén gure eskua), edo ageriko beste edozein lekutan, eta nolabait erákutsiz zerbait, zerbait gogoangarria (zentzu batean antzera nola egungo agiriak). Bestalde, gaurko egunean ere irakurri ahal da aldaera hori berori an gure betiko esku-hiztegia (Orotariko Euskal Hiztegia):

• agari. v ageri.
  

eta gaur hona ekarri genuke beste sarrera hau (OEH):

• agartu. v agertu.

hala nola "agai" ere (bidé batez, ez da agertzen "agei")

• agai. v ageri.

non daukagún "aga-" = "age-". [2899] [>>>]

Ageri edo agerri denez, gaurko euskaran "ageri" eta "agerri" semantikoki oso lotuta daude

Konkluditzen genuén atzoko sarrera egínez referentzia ki Irulegiko "akaŕi" hitza, zein izanen zén izen bat aráuz gure interpretazioa (ikus #2886):

• akaŕi = agari = ageri = agiri (ageriko agiri oroigarri bat gain zeozer gogoangarria)

Zehazki honela amaitzen genuen:

Errepikatzen dugu: azaldu-beharra aurkitzen da an "Sorioneku/Sorioneke", zeinen "r" grafiko iberiko hori ez den tipikoki interpretatzen nola euskararen "r" sinplea, eta ez an "eŕaukon", zeinen "ŕ" iberiko grafiko hori normaltasunez interpretatuko litzakén fonetikoki nola euskararen "r" sinplea (bide batez, hori da ber ŕ zein den aurkitzen an "akaŕi", non, berdin ere, ez den arazo grafikorik aráuz gure interpretazioa).

Bai, azpimarratu nahi dugu ze Irulegiko "akaŕi" horretan ere (antzera nola an "eŕaukon") ez zen egonen arazo grafiko-fonetikorik, zeren "ŕ" grafiko hori izanen baitzén euskararen "r" bera. Ondo.

Baina, gaurkoan harira ekarri nahi genuke ze hizkuntza iberikoan bázen antzeko hitz bat, "akari" idatzia, zeinen grafia zén pitin bat ezberdina respektu Irulegiko "akaŕi" hitza (ikus #2888), eta zein saiatu ohi den lotzen kin Irulegiko "akaŕi". Grafia ezberdin horretatik (zein gertatzen den erábiliz, printzipioz, ber idazkera iberikoa) akaso "akari" iberiko horretan espero behar genuke "r" soinu bat fonetikoki ezberdina respektu Irulegiko "akaŕi", apika antzekoa nola euskararen egungo "r" bikoitza ("rr") edo horren ingurukoa, alegia zerbait nola "agarri". 

Segi daigun asumitzen (ikus #2888) ze iberikoaren "akari" eta Irulegiko "akaŕi" lotuta daudela. Galdera litzaké: existitzen al da euskaran "agari = ageri = agiri" eremu lexiko-semantiko horretan aldaerarik edo hurbileko hitzik non dugún "r" bikoitza? Eta kontua da ze OEH-n jasotzen dá "agerri" sarrera, zeinen etimologia (OEH bera)) lotzen dén kin gure "ager-", "agir-" gehi sufijo bat: -erri?:

Etim. De ager-, agir- + suf. -erri ? (FHV 82). Cf. enzuerri 'espacio en que se puede oír (entzun) algo'. [OEH, ikus "agerri"]

Ageri edo agerri denez, gaurko euskaran "ageri" eta "agerri" semantikoki oso lotuta daude, halan ze egon zitezkén hizkerak, akaso urrutikoak, akaso aspaldikoak, non, antzera, "agari" eta "agarri" (edo akaso soilik erabiliko zén "agarri") egon zitezkén berdin lotuak semantikoki, justifikatuz hango grafia diferentea kin interpreazio berbera (hau genioen an #2888)

.. kontextu horretan "akariśalir" iberiko horiek interpreta litezke nola beste moneta-klase bat, akaso garai eta paraje haietan ondo ezaguna, zein izanen zén nolabaiteko moneta konmemoratiboa, berezia, alegia (beste) ageriko oroigarri bat gain zeozer gogoangarria. 

Hemen, saiatu gara ematen azalpen bat gain "akari" iberikoa, nahiz berriro nabarmendu nahi dugun ze Irulegiko "akaŕi = agari = ageri = agiri" horretan ez dago arazo grafiko-fonetikorik. [2898] [>>>]

Zuloaga/Ariztimuño (2023), bigarren arazoa: Ez, arazo grafikoa ez da aurkitzen an ñ "eŕaukon", arazo grafikoa aurkitzen da an "Sorioneku/Sorioneke", zeinen "r" iberiko hori ez den tipikoki interpretatzen nola euskararen "r" sinplea

Itzuliz ki Irulegiko epigrafea, gogora gaitezen ze ari ginen komentatzen Zuloaga/Ariztimuño-k (2023), egindako objezioak respektu interpretazioa on "eŕaukon". Ikusi dugunez, autore horiek euren lehen objezioan aritzen ziren gain kontu sintaktiko bat, eta gaur, euren bigarrenean (ikus #2890) arituko jaku gain kontu grafiko bat, erlazionatua kin gure hitz horren interpretazio fonetikoa (an "Sobre la lengua de la mano de Irulegi: apuntes y conjeturas"):

En el plano gráfico, para que eŕaukon se relacione con *eradun, deberíamos aceptar que hay algún error gráfico; en concreto, el uso de <ŕ> por <r>: para que la forma correspondiese a *eradun, necesitaríamos el mismo signo que observamos en Sorioneku/Sorioneke (...). [Zuloaga/Ariztimuño, 2023:575]

Baina, aurreko sarrera batzutan aztertu dugunez (ikus beheragoko #2882 eta haren ondokoak), ez dago arazo grafikorik an "eŕaukon" hori, zeinen "ŕ" iberikoa normaltasunez interpretatuko litzakén fonetikoki nola euskararen "r" sinplea (ŕ hori aurkitzen da an "eŕaukon" eta "akaŕi"). Ez, arazoa, esan nahi baita arazo grafikoa, ez da aurkitzen an "eŕaukon", arazo grafikoa aurkitzen da an "Sorioneku/Sorioneke", zeinen "r" iberiko hori ez den tipikoki euskararen "r" sinplea. Puntu horretaz, gogora daigun sarrera hau (eta baita #2883 eta #2884):

• [2882] José A. Correa (1994): "Si se tiene en cuenta que en el alfabeto grecoibérico es rho (...) el signo que corresponde a levantino ŕ ...")

Hortaz, existitzen da adostasuna respektu nóla transkribatu Irulegiko epigrafeko azken hitza (ikus #2877, #2878, #2879, #2880), hau dá:

zein hain zuzen ere transkribatuko litzakén nola "eŕaukon". Orain aztertu behar dugú transkripzio horren interpretazio fonetikoa, ikusiz, hasteko, nóla interpretatu fonetikoki ŕ transkribatu hori. Hartara, ikus daigun zér esaten digun José A. Correa-k an bere "La lengua ibérica" (1994):

Si se tiene en cuenta que en el alfabeto grecoibérico es rho (transcr. ŕ) el signo que corresponde a levantino ŕ y rho con trazo diacrítico (transcr. r) a levantino r, y que en la variante celtibérica sólo se utiliza ŕ (el celtibérico solo conoce una vibrante), se puede pensar que, en ibérico, ŕ representa el fonema no marcado, lo que parece reforzarse estadísticamente, pues está bastante más documentado que r. [Correa, 1994:273]

Beherago ikusten dugunez, grekeraren rho ez-markatua:

dá korresponditzen kin iberikoaren r diakritikoa:

nola ikusi ahal dugún an Wikipedia-ko irudi hau: 

Kontua da ze rho horren interpretazio fonetikoa (rho gabén diakritikoa) dá nola euskararen r sinplea, hau dá:

• eraukon

halan ze Correa-k dioenez (ikus titulua), pensatzekoa da ze en ibérico, ŕ representa el fonema no marcado,..., alegia euskararen r sinplea.

Errepikatzen dugu: azaldu-beharra aurkitzen da an "Sorioneku/Sorioneke", zeinen "r" grafiko iberiko hori ez den tipikoki interpretatzen nola euskararen "r" sinplea, eta ez an "eŕaukon", zeinen "ŕ" iberiko grafiko hori normaltasunez interpretatuko litzakén fonetikoki nola euskararen "r" sinplea (bide batez, hori da ber ŕ zein den aurkitzen an "akaŕi", non, berdin ere, ez den arazo grafikorik aráuz gure interpretazioa). [2897] [>>>]

Bassols de Climent (1992): "Según hemos ya indicado, la mayoría de las preposiciones incluso las heredadas del i. e. (indoeuropeo) derivan de adverbios."

Honako galdera irakurtzen genuén atzo:

Zen izango interesgarri jakitea ea noiz, nola ta zertaz ziren pasa hizkuntza romanikoak tik erabili deklinazioak ki erabili preposizioak. Dut repikatuko: Noiz, Nola ta Zertaz.

Momentu honetan ez genuke galdu nahi gure ildoa (Irulegiko epigrafea), nola batzutan gertatu zaigun, halan ze oraingoan soilik gogoratuko ditugu zenbait sarrera non mintzo ginén burúz hizkera romantzeen garabideak, zein finean dirén euskararen garabideak ere: ez gaitezen ahaztu ze garabide sintaktikoak izaten dirá hain lokalak nola universalak. 

Hortaz, ikus ondoko sarrera, non mintzo ginén burúz jatorri adverbiala on preposizio latino gehienak, zeinen artean aurkitzen dén "in" preposizio inesiboa, nondik gero derivatuko zirén "in" inglesa edo "en" gaztelaniazkoa. Sarrera horretan aipatzen genuén Mariano Bassols de Climent hizkuntzalaria an bere "Sintaxis Latina" (1992), nondik gaurkoan nabarmendu nahi genituzkén honako esaldiak:

Según hemos ya indicado, la mayoría de las preposiciones incluso las heredadas del i. e. (indoeuropeo) derivan de adverbios. (...) [Bassols de Climent, "Sintaxis Latina", 1992:144]

nahizta bádiren beste jatorriak ere:

Pero no sólo los adverbios, sino también formas nominales y verbales pueden, despojándose de su significado material y concreto, convertirse en preposiciones. Pertenecen a esta categoría formas como circa, causa, gratia, beneficio, trans, adversus, etc. [Bassols de Climent, "Sintaxis Latina", 1992:144]

Hor doá gure sarrera osoa:

• [363] Nóla sortu zen "in" preposizioa, nondik etorriko ziren "in..." edo "en...". Eta antzera ere doá "an..."

Jaso genuen an gure "Euskararen garabideak" (2002:58-59) ondorengo aipua non Mariano Bassols de Climent hizkuntzalari latinistak deskribatzen zuén hori mekanismoa edo prozesua nondik "in" adverbio indoeuroparra bihurtuko zén preposizio indoeuroparra aurrén pasátu ki hizkuntza germanikoak edota latinoak an forma diferenteak nola "in" edo "en" (ikus adibidez atzoko eta herenegungo sarrerak gain "an" preposizioa):

Las preposiciones son palabras invariables por medio de las cuales se determina y precisa el significado de los casos. En las lenguas en que, como la española, no existen declinaciones, las preposiciones tienen una acepción más amplia, pues se utilizan para señalar el oficio que las palabras desempeñan en la oración. Existe pues una proporción inversa entre el número de preposiciones y el de casos. Los puntos extremos aparecen representados por el indo antiguo (no existen preposiciones) y las lenguas romances (no existen casos). El latín ocupa una posición intermedia.

La lengua latina heredó del i. e. (indoeuropeo) las preposiciones ab, ante, de, ex, in, per, pro, s-ub, s-uper. Derivó de adverbios i. e. (indoeuropeos) las preposiciones post, praeter, subter, contra, y de adverbios propios prope, pone, clam e intus. Pero no sólo los adverbios, sino también formas nominales y verbales pueden, despojándose de su significado material y concreto, convertirse en preposiciones. Pertenencen a esta categoría formas como circa, causa, gratia, beneficio, trans, adversus, etc.

Según hemos ya indicado, la mayoría de las preposiciones incluso las heredadas del i. e. (indoeuropeo) derivan de adverbios. Para comprender este proceso conviene recordar que en un principio los adverbios, que con el tiempo se convirtieron en preposiciones, dependían directamente del verbo y no regían ningun caso. Una frase como speluncam in currunt significaba “corren adentro, a la cueva”, con el tiempo, sin embargo, se produjo una dislocación relacionándose el adverbio in ya con el verbo, con lo cual surgió el compuesto incurro, ya con el sustantivo del cual se convirtió en un determinante, asumiendo, pues, el papel de posposición (speluncam in) o, y es el caso más frecuente en latín, de preposición (in speluncam). Así, pues, una misma partícula podía usarse como adverbio, preverbio y preposición. En latín, sin embargo, quedan sólo tenues vestigios del uso adverbial de las preposiciones. También se restringe hasta casi desaparecer el uso libre de preverbios para modificar el verbo. En realidad sólo subsiste con fuerza el uso de estas partículas como preposiciones o posposiciones. [Bassols de Climent, "Sintaxis Latina", 1992:143-144]

Bistan da ze, gerora, latineko postposizioak ere preposizio bihurtuko ziren an hizkuntza romantzeak nola frantsesa edo gaztelania. Hortaz, labur bilduta, bidea litzaké honelakoa:

• speluncam in currunt → non daukagún "speluncam" kin bere kasua (dirudienez, "-m" akusatiboa), "in" adverbioa, zeinen esangura litzakén "barru"; eta "currunt" aditz jokatua, alegia "corren".
• "in currunt" edo "in speluncam" edo "speluncam in" → Hor gertatu zén halako prozesu edo mekanismo sintaktiko bat zeingatik "in" lehengo adverbio hutsa estukiago lotuko zén kin aditza ("in currunt", nondik etorriko zén "incurren") edota kin izena (prepositiboki: "in speluncam"; edo postpositiboki: "speluncam in"). 
• Gero, inglesez edo gaztelaniaz, kasua galduko da (alegia, "-m"), emanez "in..." edo "en...".

"an" preposizioaren sorrera edo derivazioa antzeko bidetik datorkigu (ikus "an: inesiboa (non)"):

• etxe hán egon zen → Ustezko protoforma, non dugún "hán" adverbioa.
• etxean egon zen → Hortxe da sorrerá on kasu inesiboa an bere forma estandar buruazkena.
• hán etxean egon zen edota egon zen hán etxean → Forma hau euskaran existitzen da (hán etxean), non "hán" den tonikoa. 
• egon zen an etxea → Bide horren azken geltokia litzaké "an" atono bihurtzea eta, finean, kasu inesiboa galtzea, geldituz "an...".

Horra, beraz, nóla sortu zen "in" preposizioa, nondik gerora etorriko zirén, adibidez, inglesezko "in..." edo gaztelaniazko "en...". Eta antzera ere doá "an...".

Hor, azpimarragarria da adverbio moduko partikula zahar horien mugikortasuna (pre eta postpositiboa) hala nola ere euren adaptabilitate funtzionala (nola aditz-modifikatzaileak edo nola adposizioak), nondik sortu behar zirén hala tresna postpositiboak nola prepositiboak. Gure ikuspegitik, horrek gogoratzen dizkigu euskararen partikula zahar batzuk, hala nola  "e", "i" edo "la", aski mugigarriak ere, eta aplikagarriak an erro variatuak (aditzak, izenak, izenordeak), zein gure analisian, eta askotan esan dugunez (ikus adibidez #874), izanen zirén justuki hori: adverbio moduko partikulak edo horren antzekoak (akaso batzutan erakusle modukoak). Gainera, nabarmendu nahi dugu ze partikula horien mugikortasunak ez zuen konprometitzen oinarrizko OV ordena zaharra.

Ikus daigun orain, aurreko sarreraren osagarri, ondorengo hitz hauek (zeinekin amaitzen genuen beste sarrera bat), non Azkue-k zehazten digún zéin zen latinaren lokatibo postpositibo zaharra ("-ai"):

• [365] Zénbat eta postpositiboki sintetikoagoa izán elementu sintaktiko bat, hainbat zailagoa bere dislokazio prepositiboa, logikoki
  

(...) Beraz, modu ezberdinetako dislokazioak ager daitezke an hasierá on evoluzio sintaktiko ezberdinak, denak ere oso interesgarriak. Baina, gauza da ze lehenengo urrats hori (dislokazioa) ez da izanen erraza noiz behar den dislokatu elementu bat zein dagoen, nolabait esan, fusionatua ki beste zerbait, nola gertatzen den kin atzizki deklinatiboak (zenbat eta fusionatuago, zailagoa dislokazioa).

Latinean, adibidez, bádira arrastoak on inesibo postpositibo indoeuroparra ("-ai") zein existitu baitzen lehenago ze orokortu zedin "in" preposizio inesiboa:

La partícula “...-ae” del genitivo latino originalmente fue “...-ai”, es decir el antiguo locativo. “Rey de Roma” expresado por “Rex romae”, significa en realidad “Rey en Roma”. [Azkue, R.M., Diccionario Vasco-Español-Francés]

Izan ere, aurreneko latinean aurkitu ahal da "-ae" atzizki lokatiboa, nahiz izan fosildua an osagarri oso motz eta errepikatuak nola "Romae".

Azpimarratu nahi dugu ze latinaren preposizio inesibo berria ez zen etorriko ti dislokazioa on "-ai" atzizki inesiboa. Ez. Hizkuntza indoeuroparrak horretarako egokituko zuén beste material bat, beste partikula bat independenteagoa, hain justu "in" adverbioa (gogoratu atzoko sarrera), bitartean-ze "-ae" lokatibo zaharrak mantenduko zen an erabilera fosilduak harik-eta, finean, deságertu.

Izan ere, zenbat eta postpositiboki sintetikoagoa izán elementu sintaktiko bat, hainbat zailagoa bere dislokazio prepositiboa, logikoki.

Horrela, "-ai" postpositiboa bihurtu zén "in..." prepositiboa. Eta gerora, antzeko bidetik ere, "-ae" genitibo latino postpositiboak (Azkue-ren esanetan, jatorri inesibokoa) utziko zion bere lekua ki "de" preposizio genitibo orokorra, zek, antza, izanen luké azkenburuko jatorri demostratibo bat. Halatan sortuko zirén gaztelania (itxura guztien arabera, baita Araban eta Bizkaian ere, ikus #2531 ) edo romantze nafarra (itxura guztien arabera, bertan ere sortua, ikus hemen ere #2531). [2896] [>>>]

Dena den, gustatzen jaku irakurtzea konsiderazio prozesatiboak nola... "..., es bien conocido que dicho orden se ha visto y se ve comúnmente alterado en la medida en que el periodo sintáctico se extiende."

Atzokoaren harira, egin nahi genuke beste komentario bat burúz Zuloaga/Ariztimuñok (2023) egindako lehen objezioa respektu "eŕaukon"-en interpretazioa (ikus #2892 eta hurrengoak), zeintan irakurtzen genuen hau:

La disposición final del elemento ha sido un argumento recurrente para proponer que podríamos estar ante una forma verbal, de acuerdo con el orden sintáctico básico SOV conocido para el vasco documentado. Aquí, sin embargo, también queremos poner en duda dicha idea o, cuando menos, abrir otra opción. No vemos problema para aceptar que en el s. I a. C. el orden sintáctico básico o natural del protovasco debía ser ya SOV; con todo, es bien conocido que dicho orden se ha visto y se ve comúnmente alterado en la medida en que el periodo sintáctico se extiende. Si en la Mdl tuviésemos una única oración, no sería descabellado pensar que el verbo no tendría por qué estar al final de la misma, sino adelantado, como ha sido y es usual en el habla natural. [Zuloaga/Ariztimuño, 2023:575]

Dudagabe, gustatzen jaku irakurtzea halako konsiderazioak respektu hitz-ordenak:

No vemos problema para aceptar que en el s. I a. C. el orden sintáctico básico o natural del protovasco debía ser ya SOV;... [Zuloaga/Ariztimuño, 2023:575]

zeren askotan ematen dú ze hitz-ordena izanen litzaké zerbait betidanikoa eta betirakoa. Eta ez, hitz-ordena batzuk egokiak dirá noiz sintaxiak sortzen ari diren (OV(S), objetu-zentratuak), baina gero, beharrak handitzean ez dira jada egokienak, eta bilatu beharko lirake bideak ki favoretu ordena abantailatsuagorik ((S)VO, diskursoan zentratuak):

... es bien conocido que dicho orden se ha visto y se ve comúnmente alterado en la medida en que el periodo sintáctico se extiende... [Zuloaga/Ariztimuño, 2023:575]

Hor inplizituki bada ere, ulertu behar dugu ze existitzen dirá barne-presio prozesatiboak zeinen ondorioz aurreratu litekén aditza azpí baldintza komunikatibo exigenteagoak (... en la medida en que el periodo sintáctico se extiende...):

Si en la Mdl tuviesemos una unica oración, no seria descabellado pensar que el verbo no tendría por qué estar al final de la misma, sino adelantado, como ha sido y es usual en el habla natural. [Zuloaga/Ariztimuño, 2023:575]

Presio horietatik, eta ondobidean (alegia, aukera intralinguistikoak eta giro extralinguistikoa lagun) sortu ahal dira ordena-aldaketa egonkorragoak, zein diren hedatzen ki tresneria artikulatzailea ere, eta zein ez diren soilik aplikatuko an periodo luzeak, baizik ere an periodo laburragoak (aukeran) aráuz hiztunaren momentuko behar expresiboak, halan ze hitz-ordenak joan ahal dira transformatzen an estruktura nagusiki SVO prepositiboak, zein dirén, atzokoan genioenez, hitz-ordena diskursiboki potenteenak, hain potenteak nola beharrezkoak finéz aurre egin ki gaur egungo desafio komunikatiboak. [2895] [>>>]

Reflexio bat gain euskararen hitz-ordena zaharra eta berria

Atzoko aipuan, Eneko Zuloaga eta Borja Ariztimuño (2023) referitzen ziren ki protoeuskararen hitz-ordena basikoa edo naturala an terminu hauek (an euren "Sobre la lengua de la mano de Irulegi: apuntes y conjeturas"):

... que en el s. I a. C. el orden sintáctico básico o natural del protovasco debía ser ya SOV;... [Zuloaga/Ariztimuño, 2023:575]

Autoreek ez dute zehazten nolákoa izanen zen hitz-ordena previoa, baina kontuan hartuz ze gure inguruan maneiatu dirá teoria oso variatuak, non hitz-ordena zaharra izanen zén SVO (adibidez, Trask, 1977) edo VSO (adibidez, Gómez, 1994), gogoratu nahi genuke gure posizioa gain puntu hori (ikus adibidez #118, edo #125, edo #103 bera ere):

Abiapuntua da ze hizkuntzen sorreran bertan, keinuak oso inportanteak zirenean, komunikazioa izanén zen oso objetu-zentratua (orobat nola komunikazio gestuala, nondik zetozen eta zeinekin lotzen zen), eta hor objetu konkretuak (ez abstraktuak) izaten zirén esaldiko (ia edozein esaldiko) helburu eta zentrua, eta are askotan elementu bakarra ere (objetua seinalatuta edo esanda, nahikoa izaten zen ki adierazi mezu guztia, ikus adibidez #1679).

Egoera hori ez zen inondik ere euskararen egoera partikularra, baizik komunikazio-ezaugarri orokor bat zeinen inguruan jaioko zirén protohizkuntza guztiak (protoindoeuroparra ere, noski), halan ze euren hitz-ordena nagusi-nagusia izanen zén OV, eta baita OVS noiz sujetua explizitatu behar zen (akaso gutxitan zeren komunikazioa zén oso kontextuala, oso hurbilekoa, tipikoki artén persona ondo ezagunak eta are ahaideak).

Hortaz, OV(S) hitz-ordena izango litzaké ez soilik kandidaturik onena ki izán protoeuskararen hitz-ordena, baizik ere protokomunikazioaren hitz-ordena tipikoa, munduko hizkuntza guzietako aurreneko hitz-ordena nagusia, beti ere kin era guztietako variazio pragmatikoak, baina nagusiki OSV. Gainera, hasierako garai haietan mugikortasuna handia egonen zén an adverbio moduko modifikatzaileak (edo antzekoak). Hori guztia islatuko zén an hainbat hizkuntzetako morfologia zaharra (adibidez euskararena edo gaztelaniarena).

Komunikazio (eta hitz-odena) horrekin batera, sortuko zirén nexu postpositiboak, naturalki erantzunez ki beharrak on OVS hitz-ordena, diskursiboki erabat postpositiboa, sórtuz jatorrizko OVS ordena postpositiboa, ez soilik euskaran, baizik tipikoki an munduko protohizkuntza guztiak ere.

Tamalez, protohizkuntza horiek ez dute uzten arrasto historiko handirik, salbu, onenean, an morfologia, eta baliteke hizkuntza batzutan arrasto horiek desagertzea ondorez-eta evoluzio luze bat non adizkiak aldatu ahal diren osoki. Edonola ere, eta esan dugunez, arrasto horiek ez dira desagertu an euskara edo gaztelania, adibidez.

Bestalde, hitz-ordena OVS postpositiboa ez da batere egonkorra respektu posizioa on bere sujetua (ikus #875), zein aisa mugituko dén ki esaldiko lehen posizioa, berdin ere mantenduz artikulazio postpositiboa. Izan ere, behar komunikatiboak apurño bat igo ahala, sujetuek eskertzen dute esaldiaren aurreneko posizioa, eta aldaketa horrek, gainera, ez du batere konprometitzen erabilera on nexu postpositiboak, zein berdin ere jarraitu ahal diren erabiltzen kin SOV hitz-ordena. Horrela, munduko hizkuntza gehien-gehienak evoluzionatuko zirén ki SOV ordena.

Neolitoarekin, ordea, ailegatu zén sedentarizazioa, eta horrekin sozializazio askoz handiagoa, zeinekin joanen ziren igotzen behar komunikatiboak, bide emanez ki VO hitz-ordena an munduko hainbat hizkuntza, eta VO horrekin batera nexu prepositiboak eskertzen ziren orain, halan ze hizkuntza asko joanen zirén evoluzionatzen aldén hitz-ordena (S)VO prepositiboa, zein den ordena diskursiboki progresiboena, potenteena eta adaptatuena ki baldintza eta behar komunikatibo handienak, exigenteenak, nola eskatzen zutén garai berriek.

Hala ere, bigarren jauzi hori ez da hain erraza nola lehenengoa (ez da hain erraza nola sujetua aurreratzea), eta hizkuntza askotan, baldintza intraliguistikoak eta extralinguistikoak medio, aldaketa progresibo hori ez da gertatu oraindik (zailena izaten da aukera prepositiboak ematea), halan ze gaur egun inoizko garai zailena da horretarako (eta era berean errazena ere), zio eragin negatiboa ganik gure zaintzaile linguistikoak (zein erraz bihur litekén eragin positiboa), nok izan beharko lukete komunikazioaren perspektiba osoa, ordezta izan momentuko hizkuntza partikularren ikuskera oso lokala (oso partziala, eta finean oso kaltegarria zeren ezintzen baitú garapen lingusitiko beharrezkoa, justuki lortuz kontrako efektua respektu zér nahi duten).

Eta horrexetan gaude gaur, gainera an textuinguru sozial elebidunetan non hiztunek, noiz izaten dutén behar linguistiko bereziren bat, ez duten behartuko sintaxia (dogma bihurtua), baizik momentuan erabilikó euren beste hizkuntzak (sintaxiak), denak ere hain egokituak kin tresneria sintaktiko progresibo guztia. Jakina, beste alde batera begiratu ahal da, baina arazo horrek berdin segituko du hor baldin ez bada bideratzen (oinarrizko arazo estruktural serioa), Eta horretarako, esan dugunez, behar da jarrera eta jarduera proaktiboa. [2894] [***] [>>>]