Bassols de Climent (1992): "Según hemos ya indicado, la mayoría de las preposiciones incluso las heredadas del i. e. (indoeuropeo) derivan de adverbios."

Honako galdera irakurtzen genuén atzo:

Zen izango interesgarri jakitea ea noiz, nola ta zertaz ziren pasa hizkuntza romanikoak tik erabili deklinazioak ki erabili preposizioak. Dut repikatuko: Noiz, Nola ta Zertaz.

Momentu honetan ez genuke galdu nahi gure ildoa (Irulegiko epigrafea), nola batzutan gertatu zaigun, halan ze oraingoan soilik gogoratuko ditugu zenbait sarrera non mintzo ginén burúz hizkera romantzeen garabideak, zein finean dirén euskararen garabideak ere: ez gaitezen ahaztu ze garabide sintaktikoak izaten dirá hain lokalak nola universalak. 

Hortaz, ikus ondoko sarrera, non mintzo ginén burúz jatorri adverbiala on preposizio latino gehienak, zeinen artean aurkitzen dén "in" preposizio inesiboa, nondik gero derivatuko zirén "in" inglesa edo "en" gaztelaniazkoa. Sarrera horretan aipatzen genuén Mariano Bassols de Climent hizkuntzalaria an bere "Sintaxis Latina" (1992), nondik gaurkoan nabarmendu nahi genituzkén honako esaldiak:

Según hemos ya indicado, la mayoría de las preposiciones incluso las heredadas del i. e. (indoeuropeo) derivan de adverbios. (...) [Bassols de Climent, "Sintaxis Latina", 1992:144]

nahizta bádiren beste jatorriak ere:

Pero no sólo los adverbios, sino también formas nominales y verbales pueden, despojándose de su significado material y concreto, convertirse en preposiciones. Pertenecen a esta categoría formas como circa, causa, gratia, beneficio, trans, adversus, etc. [Bassols de Climent, "Sintaxis Latina", 1992:144]

Hor doá gure sarrera osoa:

• [363] Nóla sortu zen "in" preposizioa, nondik etorriko ziren "in..." edo "en...". Eta antzera ere doá "an..."

Jaso genuen an gure "Euskararen garabideak" (2002:58-59) ondorengo aipua non Mariano Bassols de Climent hizkuntzalari latinistak deskribatzen zuén hori mekanismoa edo prozesua nondik "in" adverbio indoeuroparra bihurtuko zén preposizio indoeuroparra aurrén pasátu ki hizkuntza germanikoak edota latinoak an forma diferenteak nola "in" edo "en" (ikus adibidez atzoko eta herenegungo sarrerak gain "an" preposizioa):

Las preposiciones son palabras invariables por medio de las cuales se determina y precisa el significado de los casos. En las lenguas en que, como la española, no existen declinaciones, las preposiciones tienen una acepción más amplia, pues se utilizan para señalar el oficio que las palabras desempeñan en la oración. Existe pues una proporción inversa entre el número de preposiciones y el de casos. Los puntos extremos aparecen representados por el indo antiguo (no existen preposiciones) y las lenguas romances (no existen casos). El latín ocupa una posición intermedia.

La lengua latina heredó del i. e. (indoeuropeo) las preposiciones ab, ante, de, ex, in, per, pro, s-ub, s-uper. Derivó de adverbios i. e. (indoeuropeos) las preposiciones post, praeter, subter, contra, y de adverbios propios prope, pone, clam e intus. Pero no sólo los adverbios, sino también formas nominales y verbales pueden, despojándose de su significado material y concreto, convertirse en preposiciones. Pertenencen a esta categoría formas como circa, causa, gratia, beneficio, trans, adversus, etc.

Según hemos ya indicado, la mayoría de las preposiciones incluso las heredadas del i. e. (indoeuropeo) derivan de adverbios. Para comprender este proceso conviene recordar que en un principio los adverbios, que con el tiempo se convirtieron en preposiciones, dependían directamente del verbo y no regían ningun caso. Una frase como speluncam in currunt significaba “corren adentro, a la cueva”, con el tiempo, sin embargo, se produjo una dislocación relacionándose el adverbio in ya con el verbo, con lo cual surgió el compuesto incurro, ya con el sustantivo del cual se convirtió en un determinante, asumiendo, pues, el papel de posposición (speluncam in) o, y es el caso más frecuente en latín, de preposición (in speluncam). Así, pues, una misma partícula podía usarse como adverbio, preverbio y preposición. En latín, sin embargo, quedan sólo tenues vestigios del uso adverbial de las preposiciones. También se restringe hasta casi desaparecer el uso libre de preverbios para modificar el verbo. En realidad sólo subsiste con fuerza el uso de estas partículas como preposiciones o posposiciones. [Bassols de Climent, "Sintaxis Latina", 1992:143-144]

Bistan da ze, gerora, latineko postposizioak ere preposizio bihurtuko ziren an hizkuntza romantzeak nola frantsesa edo gaztelania. Hortaz, labur bilduta, bidea litzaké honelakoa:

• speluncam in currunt → non daukagún "speluncam" kin bere kasua (dirudienez, "-m" akusatiboa), "in" adverbioa, zeinen esangura litzakén "barru"; eta "currunt" aditz jokatua, alegia "corren".
• "in currunt" edo "in speluncam" edo "speluncam in" → Hor gertatu zén halako prozesu edo mekanismo sintaktiko bat zeingatik "in" lehengo adverbio hutsa estukiago lotuko zén kin aditza ("in currunt", nondik etorriko zén "incurren") edota kin izena (prepositiboki: "in speluncam"; edo postpositiboki: "speluncam in"). 
• Gero, inglesez edo gaztelaniaz, kasua galduko da (alegia, "-m"), emanez "in..." edo "en...".

"an" preposizioaren sorrera edo derivazioa antzeko bidetik datorkigu (ikus "an: inesiboa (non)"):

• etxe hán egon zen → Ustezko protoforma, non dugún "hán" adverbioa.
• etxean egon zen → Hortxe da sorrerá on kasu inesiboa an bere forma estandar buruazkena.
• hán etxean egon zen edota egon zen hán etxean → Forma hau euskaran existitzen da (hán etxean), non "hán" den tonikoa. 
• egon zen an etxea → Bide horren azken geltokia litzaké "an" atono bihurtzea eta, finean, kasu inesiboa galtzea, geldituz "an...".

Horra, beraz, nóla sortu zen "in" preposizioa, nondik gerora etorriko zirén, adibidez, inglesezko "in..." edo gaztelaniazko "en...". Eta antzera ere doá "an...".

Hor, azpimarragarria da adverbio moduko partikula zahar horien mugikortasuna (pre eta postpositiboa) hala nola ere euren adaptabilitate funtzionala (nola aditz-modifikatzaileak edo nola adposizioak), nondik sortu behar zirén hala tresna postpositiboak nola prepositiboak. Gure ikuspegitik, horrek gogoratzen dizkigu euskararen partikula zahar batzuk, hala nola  "e", "i" edo "la", aski mugigarriak ere, eta aplikagarriak an erro variatuak (aditzak, izenak, izenordeak), zein gure analisian, eta askotan esan dugunez (ikus adibidez #874), izanen zirén justuki hori: adverbio moduko partikulak edo horren antzekoak (akaso batzutan erakusle modukoak). Gainera, nabarmendu nahi dugu ze partikula horien mugikortasunak ez zuen konprometitzen oinarrizko OV ordena zaharra.

Ikus daigun orain, aurreko sarreraren osagarri, ondorengo hitz hauek (zeinekin amaitzen genuen beste sarrera bat), non Azkue-k zehazten digún zéin zen latinaren lokatibo postpositibo zaharra ("-ai"):

• [365] Zénbat eta postpositiboki sintetikoagoa izán elementu sintaktiko bat, hainbat zailagoa bere dislokazio prepositiboa, logikoki
  

(...) Beraz, modu ezberdinetako dislokazioak ager daitezke an hasierá on evoluzio sintaktiko ezberdinak, denak ere oso interesgarriak. Baina, gauza da ze lehenengo urrats hori (dislokazioa) ez da izanen erraza noiz behar den dislokatu elementu bat zein dagoen, nolabait esan, fusionatua ki beste zerbait, nola gertatzen den kin atzizki deklinatiboak (zenbat eta fusionatuago, zailagoa dislokazioa).

Latinean, adibidez, bádira arrastoak on inesibo postpositibo indoeuroparra ("-ai") zein existitu baitzen lehenago ze orokortu zedin "in" preposizio inesiboa:

La partícula “...-ae” del genitivo latino originalmente fue “...-ai”, es decir el antiguo locativo. “Rey de Roma” expresado por “Rex romae”, significa en realidad “Rey en Roma”. [Azkue, R.M., Diccionario Vasco-Español-Francés]

Izan ere, aurreneko latinean aurkitu ahal da "-ae" atzizki lokatiboa, nahiz izan fosildua an osagarri oso motz eta errepikatuak nola "Romae".

Azpimarratu nahi dugu ze latinaren preposizio inesibo berria ez zen etorriko ti dislokazioa on "-ai" atzizki inesiboa. Ez. Hizkuntza indoeuroparrak horretarako egokituko zuén beste material bat, beste partikula bat independenteagoa, hain justu "in" adverbioa (gogoratu atzoko sarrera), bitartean-ze "-ae" lokatibo zaharrak mantenduko zen an erabilera fosilduak harik-eta, finean, deságertu.

Izan ere, zenbat eta postpositiboki sintetikoagoa izán elementu sintaktiko bat, hainbat zailagoa bere dislokazio prepositiboa, logikoki.

Horrela, "-ai" postpositiboa bihurtu zén "in..." prepositiboa. Eta gerora, antzeko bidetik ere, "-ae" genitibo latino postpositiboak (Azkue-ren esanetan, jatorri inesibokoa) utziko zion bere lekua ki "de" preposizio genitibo orokorra, zek, antza, izanen luké azkenburuko jatorri demostratibo bat. Halatan sortuko zirén gaztelania (itxura guztien arabera, baita Araban eta Bizkaian ere, ikus #2531 ) edo romantze nafarra (itxura guztien arabera, bertan ere sortua, ikus hemen ere #2531). [2896] [>>>]