Reflexio bat gain euskararen hitz-ordena zaharra eta berria

Atzoko aipuan, Eneko Zuloaga eta Borja Ariztimuño (2023) referitzen ziren ki protoeuskararen hitz-ordena basikoa edo naturala an terminu hauek (an euren "Sobre la lengua de la mano de Irulegi: apuntes y conjeturas"):

... que en el s. I a. C. el orden sintáctico básico o natural del protovasco debía ser ya SOV;... [Zuloaga/Ariztimuño, 2023:575]

Autoreek ez dute zehazten nolákoa izanen zen hitz-ordena previoa, baina kontuan hartuz ze gure inguruan maneiatu dirá teoria oso variatuak, non hitz-ordena zaharra izanen zén SVO (adibidez, Trask, 1977) edo VSO (adibidez, Gómez, 1994), gogoratu nahi genuke gure posizioa gain puntu hori (ikus adibidez #118, edo #125, edo #103 bera ere):

Abiapuntua da ze hizkuntzen sorreran bertan, keinuak oso inportanteak zirenean, komunikazioa izanén zen oso objetu-zentratua (orobat nola komunikazio gestuala, nondik zetozen eta zeinekin lotzen zen), eta hor objetu konkretuak (ez abstraktuak) izaten zirén esaldiko (ia edozein esaldiko) helburu eta zentrua, eta are askotan elementu bakarra ere (objetua seinalatuta edo esanda, nahikoa izaten zen ki adierazi mezu guztia, ikus adibidez #1679).

Egoera hori ez zen inondik ere euskararen egoera partikularra, baizik komunikazio-ezaugarri orokor bat zeinen inguruan jaioko zirén protohizkuntza guztiak (protoindoeuroparra ere, noski), halan ze euren hitz-ordena nagusi-nagusia izanen zén OV, eta baita OVS noiz sujetua explizitatu behar zen (akaso gutxitan zeren komunikazioa zén oso kontextuala, oso hurbilekoa, tipikoki artén persona ondo ezagunak eta are ahaideak).

Hortaz, OV(S) hitz-ordena izango litzaké ez soilik kandidaturik onena ki izán protoeuskararen hitz-ordena, baizik ere protokomunikazioaren hitz-ordena tipikoa, munduko hizkuntza guzietako aurreneko hitz-ordena nagusia, beti ere kin era guztietako variazio pragmatikoak, baina nagusiki OSV. Gainera, hasierako garai haietan mugikortasuna handia egonen zén an adverbio moduko modifikatzaileak (edo antzekoak). Hori guztia islatuko zén an hainbat hizkuntzetako morfologia zaharra (adibidez euskararena edo gaztelaniarena).

Komunikazio (eta hitz-odena) horrekin batera, sortuko zirén nexu postpositiboak, naturalki erantzunez ki beharrak on OVS hitz-ordena, diskursiboki erabat postpositiboa, sórtuz jatorrizko OVS ordena postpositiboa, ez soilik euskaran, baizik tipikoki an munduko protohizkuntza guztiak ere.

Tamalez, protohizkuntza horiek ez dute uzten arrasto historiko handirik, salbu, onenean, an morfologia, eta baliteke hizkuntza batzutan arrasto horiek desagertzea ondorez-eta evoluzio luze bat non adizkiak aldatu ahal diren osoki. Edonola ere, eta esan dugunez, arrasto horiek ez dira desagertu an euskara edo gaztelania, adibidez.

Bestalde, hitz-ordena OVS postpositiboa ez da batere egonkorra respektu posizioa on bere sujetua (ikus #875), zein aisa mugituko dén ki esaldiko lehen posizioa, berdin ere mantenduz artikulazio postpositiboa. Izan ere, behar komunikatiboak apurño bat igo ahala, sujetuek eskertzen dute esaldiaren aurreneko posizioa, eta aldaketa horrek, gainera, ez du batere konprometitzen erabilera on nexu postpositiboak, zein berdin ere jarraitu ahal diren erabiltzen kin SOV hitz-ordena. Horrela, munduko hizkuntza gehien-gehienak evoluzionatuko zirén ki SOV ordena.

Neolitoarekin, ordea, ailegatu zén sedentarizazioa, eta horrekin sozializazio askoz handiagoa, zeinekin joanen ziren igotzen behar komunikatiboak, bide emanez ki VO hitz-ordena an munduko hainbat hizkuntza, eta VO horrekin batera nexu prepositiboak eskertzen ziren orain, halan ze hizkuntza asko joanen zirén evoluzionatzen aldén hitz-ordena (S)VO prepositiboa, zein den ordena diskursiboki progresiboena, potenteena eta adaptatuena ki baldintza eta behar komunikatibo handienak, exigenteenak, nola eskatzen zutén garai berriek.

Hala ere, bigarren jauzi hori ez da hain erraza nola lehenengoa (ez da hain erraza nola sujetua aurreratzea), eta hizkuntza askotan, baldintza intraliguistikoak eta extralinguistikoak medio, aldaketa progresibo hori ez da gertatu oraindik (zailena izaten da aukera prepositiboak ematea), halan ze gaur egun inoizko garai zailena da horretarako (eta era berean errazena ere), zio eragin negatiboa ganik gure zaintzaile linguistikoak (zein erraz bihur litekén eragin positiboa), nok izan beharko lukete komunikazioaren perspektiba osoa, ordezta izan momentuko hizkuntza partikularren ikuskera oso lokala (oso partziala, eta finean oso kaltegarria zeren ezintzen baitú garapen lingusitiko beharrezkoa, justuki lortuz kontrako efektua respektu zér nahi duten).

Eta horrexetan gaude gaur, gainera an textuinguru sozial elebidunetan non hiztunek, noiz izaten dutén behar linguistiko bereziren bat, ez duten behartuko sintaxia (dogma bihurtua), baizik momentuan erabilikó euren beste hizkuntzak (sintaxiak), denak ere hain egokituak kin tresneria sintaktiko progresibo guztia. Jakina, beste alde batera begiratu ahal da, baina arazo horrek berdin segituko du hor baldin ez bada bideratzen (oinarrizko arazo estruktural serioa), Eta horretarako, esan dugunez, behar da jarrera eta jarduera proaktiboa. [2894] [***] [>>>]