Horrá gure eredua, zein den oinarritzen an asimetria funtzioanala artén norabide diskursibo burulehena eta bere kide buruazkena

Atzokoan amaitzen genuen esánez:

Baina Tomlin-en hiru printzipioek ez dute azaltzen zergátik VO hitz-ordena joan dén gailentzen abiatuz ti egoera bat non OV zén guztiz nagusia harik eta gaur egun VO bera bihúrtu hitz-ordena nagusia.

Horretarako behar dá nagusiki printzipio bakar bat (nola erakusten genuen an gure aportazioa ki Mikel Mendizabal-en liburua titúlatzen "Euskara orain. Eraginkortasuna helburu", 2023:76-80), zein baitá ha printzipioa on asimetria funtzionala artén norabide diskursibo burulehena eta bere kide buruazkena, arras handiagoa an norabide burulehena.

eta hor aipátuz referentzia bat (alegia, gure aportazioa ki Mikel Mendizabal-en liburua titúlatzen "Euskara orain. Eraginkortasuna helburu", 2023:76-80), non aurkituko dén gure eredua. Gaur soilik esan nahi genuke ze gure eredu formal hori berdin konsultatu eta konprobatu ahal da an gure ondorengo sarrera, zein jasotzen dugún osorik:

• [1398] Gure ereduan konputatzen dirá soilik atzerako dependentzi distantziak barné hierarkia diskursibo bat

Konsidera daigun esaldiko 3 ohiko osagai nagusiak S, O eta V, eta euren arteko 6 ordenamenduak: SOV, SVO, VSO, VOS, OVS, OSV. Gure helburua da zeháztea eredu teoriko bat zeinekin konpútatu ordena horien prozesamendu-kostu erlatiboak. 

Ordena bakoitzean dauzkagú hiru posizio: 1.a, 2.a eta 3.a. Ordena bat emanda (demagun SOV), konputatuko dugu zéin den distantzia artén abiapuntuko osagai bat (demagun V, an 3. posizioa) eta helburuko osagai diferente bat (demagun S, an 1. posizioa) kontátuz zénbat posizio mugitu behar dén lehenengoa (abiapuntukoa, kasu honetan V) harik irítsi ha posizioa on bigarrena (adibideko kasu horretan distantzia hori dá 2, zeren V mugitu behar dá 2 posizio atzerantza harik irítsi ha posizioa on sujetua). Argi denez, distantzia horrek bádu norabidea, zein izan ahal dén aurrerakoa noiz abiapuntua kokatzen dén lehenago zein helburua, edo atzerakoa noiz helburua kokatzen den lehenago zein abiapuntua (hala da goragoko adibidean).  

Gure ereduak ditú bi ezaugarri ezberdintzaile hauek:

• Hierarkia diskursiboa: Gure ereduan, báda esaldian hierarkia diskursibo bat artén esaldiko hiru osagaiak (S, V eta O). Hain zuzen: 1: Sujetua (S) dá esaldiko buru diskursiboa (tipikoki esaldiko parte thematikoa); 2: sujetuaren osagarri diskursiboa dá predikatua (tipikoki esaldiko parte rhematikoa, mezuaren muina, prosodikoki indartsuagoa); 3: predikatuko buru diskursiboa dá aditza (V), eta 4: aditzaren osagarri diskursiboa dá O objetua (aditza dá tipikoki gutxio rhematikoa zein bere osagarria, zein izaten dén esaldiko parte rhematikoena, informazio-karga handiena daramana, prosodikoki indartsuena).

• Asimetria diskursiboa: Gure ereduan erabakiorra da norántza doazen dependentzia diskursiboak artén ereduko buru diskursiboak eta euren osagarriak, zeren ez dira berdin (prozesatzen) atzerako distantzia buruazkenak (non osagarria aurkitzen dén lehenago zein bere burua, sortuz atzerakarga) eta aurrerako distantzia burulehenak (koherente-irekiak eta askoz potenteagoak zein euren kide burulehenak). Horrela, gure ereduan soilik konputatuko dirá atzerako dependentzi distantziak artén buru diskursiboak eta euren osagarriak (osagarri batek bi osagai izanez gero, nola gertatzen den an predikatua, distantziarako referentzia izanen dá osagarriko buru diskursiboa, hau da aditza). Laburbilduz, konputatu eta batuko dira ha distantzia artén S eta V (V baitá predikatuko burua eta referentzia) noiz V agertzen den lehénda S, eta ha distantzia artén V eta O noiz O agertzen den lehénda V. Emaitza izanen dá hitz-ordenaren prozesamendu-kostu totala.
  

Adibidez, har daigun SOV hitz-ordena: hor, S-tik V-rako distantzia eta norabidea dá 2 aurrerakoa, bitárten V-tik S-rako distantzia eta norabidea dá 2 atzerakoa (SOV horretan bertan, S-tik O-rako distantzia eta norabidea dá 1 aurrerakoa, eta V-tik O-rako distantzia dá 1 atzerakoa). Horrela, ordena horren prozesamendu-kostua izanen dá 1, soilik konsíderatuz atzerako distantzia bakarra, V-tik O-rakoa, berdin 1.  

Bide beretik, daukagu:

• SVO = 0

• SOV = VSO = 1

• OVS = OSV = VOS = 2

nondik ateratzen dén honako ordenazioa artén hitz-ordena ezberdinak:

SVO > SOV = VSO > OVS = OSV = VOS

non:

• SVO dá efizienteena, zein islatzen den batez ere an bere gorako joera diakroniko argia azpi baldintza gerota orokorragoak.
  

• OVS, OSV eta VOS (alegia 3 ordena horiek non sujetua kokatzen den ondórenda objetua) dirá gutxien efizienteak, orokorki prozesagaitzenak, zein argiki ageri da sinkronikoki (euren gaur egungo maiztasunak dirá oso-oso baxuak).

• Bitarteko posizio batean agertzen zaizkigú, alde batetik SOV, zek erakusten du beherako joera diakroniko argia (kontrástatuz kin SVOren gorako joera diakroniko argia, non VO jada dén maizkoena) abiátuz ti antzinako SOV ordena aski orokor bat, zein nagusituko zén zatio sorrerako baldintza komunikatibo guztiz bereziak; eta bestetik VSO, zeinen maiztasun sinkronikoa ez den hain baxua nola an goragoko 3 gutxien efizienteak (OVS = OSV = VOS), nahiz báden erlatiboki ondo baxua.

Emaitza horiek dirá ederki bateragarriak kin evidentzia enpirikoa, eta zuzen-zuzenean lortuak (ez da behar izan inolako gehigarri teorikorik) abiátuz ti supuesto ondo fundamentatuak orobat an evidentzia enpirikoa.

Horixe da gure eredua, zein den oinarritzen an asimetria funtzioanala artén norabide diskursibo burulehena eta bere kide buruazkena. [2494] [>>>]