Diskursibitatea: kalitate-faktore erabakigarri eta neurgarria (2004, publikatua an erabili.com)

Igandean genioenez, hor doá gure 2004ko "Diskursibitatea: kalitate-faktore erabakigarri eta neurgarria" (beherago agertzen dá orduko kopia bera, zeintan klikatu ahal den xedé irakurri hobeto). Berez textua dá erantzun moduko bat ki artikulua titúlatzen "Euskararen kalitatea: zertaz ari ginen, zergatik eta zertarako", publikatua egun bat lehenago an erabili.com ganik Joserra Garzia, Andoni Egaña eta Kike Amonarriz. Hemen uzten dut nire erantzun moduko hori, osorik, bere existentzia konsta dadin:

• Diskurtsibitatea: kalitate-faktore erabakigarri eta neurgarria

2004-10-30 / 11:25 / Jesus Rubio   

• Sarrera   

Bichakjian ikertzaile nederlandarraren hitzak dira hauek:  

The shift from the head-last (zelangoa baita euskararen ordena) to the head-first (zelangoa baita frantsesa eta gaztelaniaren ordena) order constitutes an important step in the expression of thought and thence in thinking itself. [Bichakjian, Bernard H., Language Evolution and the Complexity Criterion, Psycoloquy: 10,#33 Language Complexity (1), 1999. Mesedez, irakur artikulu osoa hemen]

Horixe da sakoneko mezua hon nire saioa deitzen Euskararen garabideak, non, besteak beste, aritu nintzen buruz kontzeptuak nola logika komunikatibo unibertsala, garapen linguistikoa edo/eta garapen humanoa; eta non aldarrikatu nuen ezen sintaxi diskurtsibo-prepositibo-garatua dela aurrerapen humano zoragarria respektu estadio sintaktiko-komunikatibo azpigaratuagoak (ahalkeagoak), adibidez respektu sintaxi pospositibo-regresiboa.

Zin-zinez, munta handiko okerra egiten dute hizkuntzalariek noiz ekiparatzen baitituzte sintaxi diskurtsibo-prepositibo-progresiboa (edo, teknikoki, buru-lehena edo head-first, zeinetan jartzen baitira erreferenteak edo buruak lehenago ezi erreferentziak) eta sintaxi adierazkor-pospositibo-regresiboa (edo, teknikoki, buru-azkena edo head-last, zeinetan jartzen baitira erreferenteak atzerago ezi erreferentziak).

Jarraitua, pausatua, irekia

Sintaxi buru-lehenari egokitzen zaio pentsabide-mintzabide diskurtsiboa; eta sintaxi buru-azkenari dagokio pentsabide/mintzabide ez-diskurtsiboa.

Pentsabide/mintzabide diskurtsibo paradigmatikoan buruak (hots: aditza, preposizioa, izena, ...) beti doaz lehenago ezi euren osagarriak, eta horrexegatik hitz bakoitza ongi itsasten da, ongi txertatzen da an diskurtsoa, metatuz bere informazioa koherenteki (nahiz informazio partziala izan, perfektuki enkajatzen da, esan nahi baita ezen informazio horren zentzua ulertzeko ez dela inongo bukaerara itxaron behar, ez dela egon bear inongo buruaren zain), halatan non mezua progresatzen baita unidirekzionalki, aurrera, hitzetik hitzera, atzerakargarik gabe, kizkurrik gabe; eta horregatik ongi korritzen du, ongi diskurritzen du, atzetik seguru eta aurrera iragarriz bidea, prestatuz bidea, eta, finean, gozatuz bidea.

Beste hitzetan: pentsabide/mintzabide diskurtsiboan hitza da informazio-unitate itsaskorra, hitzetik hitzera doa, eta zentzu horretan pentsabide/mintzabide hori jarraitua da. Jarraitua izanik, pentsabide/mintzabide diskurtsiboan pausatuki progresa dezakegu, hainbateraino non egin baitezakegu pausa an birtualki edozein hitz, arazorik gabe (mezuaren adreilu bakoitza linealki eta koherenteki itsasten baita). Pentsabide/mintzabide diskurtsiboa, azkenik, irekia da, zeren aurrera garatzen delarik, ematen baitigu aukera on jarraitzea osatuz gure osagarriak, suabeki gidatuz gure ideiak gain bide seguruak, kalitatez, kantitatez.

Pentsabide/mintzabide ez-diskurtsibo paradigmatikoan hitz-multzoka joaten gara, jauzika, informazio-unitate itsaskor erlatiboki askoz lodiagoetan (respektu diskurtsiboan), zeinen zentzua ez den ikusten harik-eta hitz-multzoaren burura ailegatu arte (hots, akaso aski atzeratutako burura, head-era: aditz pospositibora, posposiziora, atzizki deklinatibora, ...), eta gauza da ezen informazio-unitate bat ezin dela koherenteki itsatsi harik-eta bere zentzua, bere burua (bere head hori) erakutsi arte (hau da, soilik itsatsi ditzakegu koherenteki horiek hitzak zein doazen an ordena komunikatiboa: buruetatik osagarrietara, azpiburuetatik azpiosagarrietara).

Baldin-eta nahi baditugu itzuli serie informatibo-diskurtsiboak tu molde adierazkorra, tipikoki sortuko dira bukle edo kizkur antiinformatiboak zeinen metaketak biziki zailduko baitu progresoa hon kodifikazioa edo deskodifikazioa zein ari garen egiten. Teknologia adierazkorraren arazo konparatibo biziki larriak ez dira nabaritzen mezu edo esaldi oso sinpleetan (hizkuntza guztien hasieran esaldi guztiak izanen bide ziren sinple-sinpleak, zuzen-zuzenak, bat-batekoak, adierazkor-adierazkorrak), baina ber momentutik non mezu edo esaldiak hasten baitira luzatzen edo konplexutzen, hortxe ageriko zaizkigu oztopo horiek zeinek, esan bezala, kritikoki baldintzatuko duten gure pentsabide/mintzabidea, zein baita asko esatea.

Hau guztia hain da frogagarria, hain da esperimentagarria, hain da logikoki aztergarria, hain logikoki ulergarria nola beste edozein teknologiaren funtzionamendua, eta hain da argia nola eguzki beteko argia bera. Eta hala da edozein diskurtsotan, edozein testutan, eta baita edozein hizkuntzatan ere (hau garrantzi handiko detailea da, zeren horrek ahalbideratzen baitu konparazioa inter hizkuntzak).

• Diskurtsibitate-neurri bat

Orain proposatu nahi dut neurri bat zein erabil daitekeen afin baloratu zenbateko diskurtsibitatea duen diskurtso batek.

Hartara, hartuko ditugu diskurtsoaren esaldiak (puntutik puntura doazen diskurtso-unitateak) eta esaldi bakoitzean kontatuko ditugu zenbat hitz dauden inter esaldiko hitz bakoitza eta hitz horri dagokion buru atzeratuena (head atzeratuena). Gero batuketa eginez lortuko dugu hitz-kopuru bat, zeini deituko diogu indize antiinformatiboa. Esaldi guztien indize antiinformatiboen batezbeskoa eginez lortuko dugu batezbesteko indize antiinformatibo absolutua, zeinek neurtuko baitigu diskurtsoaren kalitatea an modu absolutua.

• Adibide bat

Goiko txostena hasi eta berehala agertzen da asterisko bat, zeinetan azaltzen baita honakoa, besteak beste:

Euskararen Aholku Batzordea hizkuntza-normalkuntzan diharduten erakunde publiko nahiz pribatuen ahaleginak eta ekintzak aztertzeko, bideratzeko eta koordinatzeko harreman-organoa da

Esaldi horren indize antiinformatiboa oso altua da. Hain zuzen (13+12+11+10+9+8+7+6+5+4+3+2+1 =) 91 da indize hori (kontsideratu ditut izen propioak eta hitz konposatuak nola “Euskararen Aholku Batzordea” edo “hizkuntza-normalkuntza” nola bailiran hitz sinpleak). Egin dezagun honakoa desdoblamendua:

Euskararen Aholku Batzordea da hizkuntza-normalkuntzan diharduten erakunde publiko nahiz pribatuen ahaleginak eta ekintzak aztertzeko, bideratzeko eta koordinatzeko harreman-organoa

Indizea jaitsi da tu 78 (=12+11+10+9+8+7+6+5+4+3+2+1), baina oso altua da oraindik. Jarrai dezagun desdoblatzen:

Euskararen Aholku Batzordea da harreman-organo bat hizkuntza-normalkuntzan diharduten erakunde publiko nahiz pribatuen ahaleginak eta ekintzak aztertzeko, bideratzeko eta koordinatzeko

Indizea jaitsi da tu 36 (hartu ditut azkeneko hiru aditzak nola bailiran bat). Jarrai dezagun:

Euskararen Aholku Batzordea da harreman-organo bat afin aztertu, bideratu eta koordinatu hizkuntza-normalkuntzan diharduten erakunde publiko nahiz pribatuen ahaleginak eta ekintzak

Askoz baxuagoa, baina oraindik ere altua:

Euskararen Aholku Batzordea da harreman-organo bat afin aztertu, bideratu eta koordinatu ahaleginak eta ekintzak zein egiten dituzten erakunde publiko nahiz pribatuek zein aritzen diren hizkuntza-normalkuntzan

Indizea jaitsi da tu 0. Hori da ordena diskurtsiboa (esan bezala, izendapen propioak hitz modura kontsideratuz, bsteak beste).

Halaber pentsa genezake nola kalkulatu indize antiinformatibo erlatiboa, non izanen genuke kontuan esaldien luzera (hitzetan): ez baita berdin batezbesteko indize absolutu altua noiz esaldiak motzak diren edo noiz esaldiak luzeak diren. Hori beste baterako utziko dut.

Ohartu, bestalde, ezen goiko desdoblamendu horretan ez dudala erabili batere baliabide berezirik). Hauxe lehenengo fasea hon hizkuntza baten garapena.

• Gaztelaniaren garapena

Ikus honetaz guztiaz ze konklusiotara ailegatu den gaztelaniaren ikerlari den Ángel López García buruz gaztelaniaren sorrera (agertzen diren ñabardura lodiak neureak direla):

CONCLUSIONES

Las conclusiones del presente trabajo pueden resumirse en los siguientes puntos:

1) La conversión del latín en español se produjo primero en el componente sintáctico, ya por el siglo IV d. C., y sólo mucho después, hacia el siglo XI d. C., en el componente morfológico.

2) Ambos procesos tuvieron lugar en muy poco tiempo y de forma bastante repentina, aunque no de la misma manera.

3) La sintaxis protorrománica surge como consecuencia del nuevo modelo tipológico representado por el latín de la Vulgata. Como los textos anteriores se sentían latinos y los posteriores, también, habría que hablar de un punto de infexión en la evolución del latín, pero no de una catástrofe.

4) En cambio, el surgimiento del romance en el siglo XI representa una remorfologización de dicha sintaxis textual, la cual venía alargando su existencia varios siglos atrás. Al presentar una apariencia diferente, los hablantes apreciaron una discontinuidad brusca entre los textos “latinos” anteriores y los nuevos textos “romances”, por lo que técnicamente puede hablarse de catástrofe.

5) Este proceso fue inducido externamente por ciertos atractores entre los que se cuentan: la reforma cluniacense, que conduciría al llamado “latín medieval”; la imitación de los textos franceses y provenzales en romance; y, en un primer momento (siglos X y XI), la influencia del vasco.

6) No obstante, es muy posible que dicho proceso de independización del latín se hubiera producido de todas maneras, pues la tensión entre una sintaxis rectiva y una morfología propia de una lengua de construcción se iba haciendo cada vez más insoportable conforme crecían las necesidades textuales derivadas de la expansión económica europea del siglo XII.

[López García, Angel, (2000), Cómo surgió el español. Introducción a la sintaxis histórica del español antiguo, Gredos, Madrid.]

Beraz, bi estadio nagusi nabarmendu daitezke an garapen-bidea on latina tu gaztelania:

1. Sintaktikoa (inflexio-puntua): non esaldi-osagaiak berrordenatzen diren, baina morfologia ukitu gabe; alegia, aditza osagarriaren aurrera eramaten da, edo/eta osagarri-buruak osagarrien aurrera, baina lekuaz gain ez da besterik aldatzen. Pausu inportantea izanik, aski normalak izaten dira bazilazioak inter ordena komunikatiboagoak eta ordena antikomunikatiboagoak.

2. Morfologikoa (katastrofea): non ordena sintaktiko berriak eskertzen dituen baliabideak garatzen baitira: besteak beste, etapa horretan baliabide posposizionaletatik baliabide preposizionaletara pasatzen da.

• Kalitatezko baliabideak dira koxka

Edonola ere, pentsabide/mintzabide retrogresiboa da kantitatez mugatua, estua; eta kalitatez ongi eskasagoa ezi beste estadio garatuagoa, non sistematikoki betetzen baita komunikazioaren urrezko legea: aurrena burua, gero osagarria.

Dio Hidalgok:

Dirudi prozesamendua, ahoz edo irakurriz, gehienera 10 (15?) silaba bitarteko informazio unitateetan egin ohi dela. (EKAIA, 2002, 16. zkia.)

Gehienera, beraz: tope modura 10-15 silaba. Pentsabide/mintzabide pospositiboan informazio-unitateen topeak inportanteak dira, zeren, barne-antolamendu antiinformatiboa izanik, hortxe dira guztiz operatiboak tope horiek, zeinek markatzen baitute justuki hizkuntzaren estuasunen neurri kuantitatiboa (multzoaren burua ezagutzeke, komunikatiboki kostutsua da tope horretatik aurrera segi). Bestalde, tope horien barnean ere ez da berdin ordena komunikatiboa ezi ez-komunikatiboa, jakina.

Modu diskurtsiboan tope horrek ez du funtzionatzen, zeren kasu horretan informazioaren adreilu koherenteak eta zentzudunak (informazio-unitate itsaskorrak) izaten dira hitzak (burua beti aurretik doalarik, hitz-multzoa informatiboki garatzen delarik, informaziogai gehigarri bakoitza, hitz bakoitza itsasgarria baita), zeinen metaketa informatiboak ez duen muga argirik. Modu adierazkorrean, aldiz, mehatxu konstante bat da tope hori (metaketa antiinformatiboak eragindakoa), Damokles-en ezpata bat zein, edozein momentutan, erori baitaiteke gain gure osagarri bat, gain gure perpaus bat, gain gure esaldi bat. 

Bittor Hidalgok edo Asier Larrinagak diote ezen 7 edo 10 edo inkluso 15 silabatako zatietan ez duela inporta non jartzen dugun preposizioa edo posposizioa, non jartzen dugun izena edo ezizena, baina hori ez da horrela. Jakina inporta duela, eta asko gainera; zeren, informazio-unitate itsaskor luzeen barneko ordena antiinformatiboak oztopatzen baitu unitate horien aurrerako kateazioa (ez ordea, atzerakoa: baina atzera kateatzeak sakonduko luke gure arazo komunikatiboa). Esan nahi baita ezen informazio-unitate itsaskor luzeen barneko ordena antiinformatiboak zeharo baldintzatzen duela informazio-unitate horiek aurrera kateatzeko aukera, baldintzatzen duela mezuaren korritzea, baldintzatzen du mezua bera.

Larrinagak aipatzen duen Juan Garziak honakoa dio:

Izan ere oso gauza desberdina da ISaren gune nagusia eman (determinazioa eta izena) eta gero haren muina den izena zehazten segitzea (erdaraz gertatu ohi den moduan), eta (hori baita kasua) zehaztapen hori airean -erreferenterik gabe- egitea eta gero halako batean, guztiaren buruan, erreferente nagusi hori ematea. Garbi dago hor ere kizkur horietako bat egitera behartuko genuekeela berehala irakurlea (hots, behin luze-konpleutasun gradu batera orduko). Kasu honetan, gainera, kontutan har bedi lan hori guztia esaldi orokorraren zatitxo txertatu batean egiteko eskatzen diogula. (Joskera, lantegi, 368 or.)

Hidalgoren azken bertsioen arabera 7, 8 edo 10 bat silaba da topea nondik aurrera agertuko zaigun kizkur nabaria, edo, nahiago bada, atzerakarga (IU bat da topea):

Badirudi guk bai irakurtzean eta bai entzutean kolpe batean ulertzen ditugun zatiak direla 10 bat silabatakoak. 10 silabatik gorako zatiak nekez ulertzen ditugu. 7-8 silabatako multzo hori da "informazio unitatea" deitzen dena.(ARGIA, 2003ko azaroaren 23ko alea)

Hori da topea, informazio-unitate itsaskorren tamaina maximoa; baina diskurtsoa unitate itsasgarri oso txikietan progresatzen bada, ez da batere arazorik agertuko (modu diskurtsiboan hala da). Esanda dago: tamaina hori dependitzen da krutziaki hon ze nolako hitz-hurrenkera erabiltzen ari garen; eta zenbat eta informazio-unitate itsaskor laburragoak erabili, orduan eta jarraikortasun gehiago gozatuko dugu, bai-eta, beraz, arazo gutxiago diskurritzeko.

Modu adierazkorrean, bizitza konplikatuagoa da, zeren IU baten topea (hots, 10 silaba horiek) oso tope txikia baita, adibididez, izen-sintagma (IS) batentzako, non, ahal izanez gero, erabiliko baititugu osagarrien kate luze samarrak, erlatibozko osagarri kateatuak barne. Irakur, adibidez, Juan Garzia beraren beste zita hau:

Oinarri-oinarrizko arazo bat dago, beraz, erdarazko erlatibo-perpausak euskaraz emateko: erdarazko egitura irekia da, muga garbirik gabe luzagarria; euskarazkoa, berriz, itxia eta oso mugatua. (Joskera, lantegi, 368 or.)

Begibistan da sakoneko diferentzia funtzionala inter hizkuntza estadio adierazkor oztopoz-betea eta estadio diskurtsibo jarraitua. Irakur honako hau (non-eta Larrinagak aholkatzen digun Garziarenean):

Hortik ere (...), bistan da, gure sintaxiak eskatzen duen zatikakotasun erlatiboa, erdararen jarraikortasunaren aldean. Ez da, hala ere, berez, dena desabantaila, gehiegikeriarako bideak ixten baitizkigu horrek. (Joskera, lantegi, 369 or.)

A ze kontsolamendua! Eta, esan gabe doa: jatorrizko euskarazko testuetan ez da arazoa desagertuko, baizik-eta soilik hobeto ezkutatuko.

Hizkuntza diskurtsibo (head-first) batetik hizkuntza ez-diskurtsibo (head-last) batera itzuliz gero, makroarazo sintaktiko zailak nonahi izanen ditugu (ezin besterik espero, ez behintzat baliabide mugatuagoekin, itxiagoekin, zatikakotasun handiago sortzen dutenekin, edo hitz batean, antiinformatiboekin); itzulpena ez-diskurtsibotik diskurtsibora eginez gero, soilik topatuko ditugu mikroarazo aise konpongarriak, eta, orokorrean, emaitza izanen da hobeagoa ezi jatorrizkoa, hau da: ulergarriagoa, diskurtsiboagoa (diskurtsibitate-indizea jaitsiko da). Paradoja horren azalpena datza an faktoa ezen baliabide pospositiboak dira ahaltsuagoak ... ezi euren kide prepositiboak. Kalitatezko baliabideen bidez sortzen dira kalitatezko diskurtsoak, eta kalitate gabeko baliabideekin sor daitekeen bakarra da kalitate baldintzatua, kalitate mugatuagoa, baxuagoa (ikusi nahi duenarentzat, bistakoa da hau; ikusi nahi ez duenak, berak jakingo du zergatik ez duen ikusi nahi).

Horra hor beste froga bat hon euskararen azpigarapen sintaktikoa, zeinen eragina gain kalitatea ezin baita saihestu.

(JESUS RUBIO PEÑA da doktore in Ekonomia)

 

Hori genioén an 2004, duela 20 urte. Kopiarik ez bagenu, momentu honetan galdua egonen zen artikulu hori. Espero dugu laster berreskegiko dutela erabili.com osoa an internet. [2507] [>>>]