Burúz mugimendu nagusi batzuk an evoluzioa on sintaxiak

Atzokoan mintzo ginen...

... burúz sintaxien hasiera buruazken natural bat, abiatuz ti komunikazio gestuala, zentratua an objetu konkretuak (zein lehenetsiko zirén aurrén osagai abstraktuagoak) an giro oso kontextual bat, oso hurbilekoa, non, gainera, mezuak izanen zirén oso sinpleak (hasiera baita), hala nola ere burúz norabide sintaktiko evolutibo orokor bat bilátuz aukera komunikatibo potenteagoak... 

Pensatzekoa da ze, baldintza komunikatibo haietan, gehienetan ez zela behar izanen aditzik edo sujeturik, nahiz horiek zehaztu nahi izatekotan, akaso emanen zirén osagarriki an bukaera on esaldia, argudiagarriki osátuz OVS ordena, zein joanen zen konplementatzen kin tresna postpositibo harmonikoak.

Gauza da ze, batzuetan argudiatu dugunez, OVS ordena hori ez dela batere egonkorra, halan ze, akaso horregatik, ez da historikoki ia agertzen, ez sinkronikoki ezta ere diakronikoki (salbu azpi baldintza ondo bereziak). Hortaz, akaso OVS-ren inestabilitatea dela medio, garai zaharretan agertzen zaigú nagusiki SOV ordena (ikus "Yamamoto (2005): "... it seems most likely that human languages originally started with SOV basic word order ...""), baina jada kin sujetua aurreratua respektu OVS, zeinen arrasto ustez garbiak geldituko zirén an aditz-morfologia: hala da an gaztelania eta euskara.

Behin lehenengo fase batean sujetua aurreratuta (zein ez den hain problematikoa), denborarekin etorriko litzaké bigarren fase bat: objetua aurreratzea, zailagoa zeren aditz atzeratuekin sortu dirá hainbat tresna sintaktiko harmoniko (an sintaxi OV postpositiboa), zeinen aukera prepositiboak ere sortu beharko ziren (aukera VO prepositiboak). Mugimendu horien inguruan, gogora daigun ondorengo bi sarrerak koméntatuz zergátik joanen ziren aurreratzen gero ta sujetu gehiago, eta zergátik joanen zirén atzeratzen gerota objetu gehiago barná munduko sintaxiak:

• ... halan ze askoz egokiago bihurtu zen aurrératzea sujetua ki lehenengo posizioa, non jada hasiko zen betetzen paper diskursibo thematiko betea 

Bukatzen genuén atzoko sarrera esánez:

Horrela, eta alde batera utzita sujetuaren posizioa (zein, hasiera batean, izanen zén oso-oso kontextuala, eta hortaz gehienetan eliptikoa edo an posizio finala, nola gertatzen den kin material kontextualki oso-oso eskuragarria, sórtuz OVS ordena, bide batez ondo inestablea: ikus "OVS ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea"), sorrerako baldintza haietan esperoko genuke OV hitz-ordena eta, orohar, ordena postpositiboa.

eta gaur gogoratu nahi genuke atzo aipatutako sarrera hori, non mintzatu ginen burúz gaztelaniazko eta euskal adizki zaharrak, oinarrituz gure esanak an egungo aditz-morfologia, zein askotan izan ahal den nola lehio ireki bat erákutsiz iragan sintaktikoa on hizkuntzak. Horretaz, gogora daigun Givón-en hitz hauek, zein aipatu genituen adibidez hemen:

Synchronic morphology is most often the best guide for reconstructing older syntax. [Givón, 2005] 

Hala eginez, neurri batean erantzuten diogu ki hemengo galdera bat ga Txopi, noiz zioén: "Badakigu beraz, nola izan ahal zen sintaxia on hizkuntzak an Neolitiko garaia. Ta aditzak? Ta morfologia?"):

Zioen herenegun Gilen-ek an lehenengo partea on bere komentarioa:

Aurreko posteko adizkien oinarrizko elementuek ordena berbera dute zein (gaurko) gaztelaniazko forma equivalenteek:

- dakartzagu
orain.indik-hura-ekarri-plural-guk
= OVS

(los) traemos
hura.plural-ekarri-orain.indik.-guk
= OVS

dakarzkizugu
orain.indik-hura-ekarri-plural-dat.zu-guk
= OVS

te (los) traemos
zu/dat.zu-hura.plural-ekarri-orain.indik.-guk
= OVS

Bai, hala da, gaztelaniaren gaurko "(los) traemos" ere báda OVS, non "los" klitikoak egiten dú referentzia ki objektu plural preverbal bat, eta "-mos" morfemak ki lehenengo persona plurala on subjektu postverbal bat.

Eta bai, estruktura horrek bide ematen digu ki espekulatu ze gaztelania zaharra (zein ez den baizik latina, edo, lehenago, indoeuroparra edo protoindoeurparra), izanen zén hasieraren hasieran OVS ere, justuki nola euskara. 

Hori ez litzake batere harritzekoa, zeren horixe izan liteke aski patroi evolutibo normala artén hizkuntzak noiz ari zirén sortzen. Hasieran, pensatzekoa da ze soilik izanen ziren hitz solteak, zeinek, kontextu oso explizitoetan, izanen zirén mezu osoak, nahiz ez erákutsi batere estruktura sintaktikorik, ezta batere kategoria gramatikalik, soilik hitzak, tipikoki objetu konkretuak: ia izanen zirén kolpe komunikatiboak, afin adierazi zerbait konkretua, zerbaiten presentzia:

Ur.

Geroago, joango ziren agertzen beste era bateko hitzak, zentzu batean abstraktuagoak, nahiz oraindik oso kontextualak, nola "da", zein hasiera-hasieran akaso izanen zén erakusle moduko bat (edo zérbait artén erakuslea eta aditza):

ur dá.

adieraziz ze ur hori hortxe dago, bertan eta oraintxe. Gero joango ziren agertzen kategoria are abstraktuagoak nola aditzak (edo aditz zehatzagoak):

ur da go.

adieraziz ze ur hori egonean dago, geldi, eta ez ibiltzen:

ur da bil.

Egoera zahar hartan, komunikazioa garatuko zén tipikoki artén persona ondo ezagunak, an mezuak zein izanen zirén ondo sinpleak. Baina, komunikazioa garatu ahala, batzuetan zenbait aditzekin handituko zén beharra on adierazi zérbait gehiago, osagarriki, beste erakusle moduko bat: sujetu aktiboa (zéinek egin akzioa); eta aukerako informazio osagarri hori hasiko zen ematen an garai hartako posizio osagarriena edo, nahiago bada, gutxien inportantea (respektu hasiera urgentea), eta hori zén justuki bukaera:

"Ur da kar gu"l

Edonola ere, gauza da ze OVS hitz-ordena, izanik ere aski argudiagarria an sorrerá on hizkuntza guztiak (akaso an hizkuntza zahar-zahar primigenio bakarra), ez da ordena egonkorra, baizik oso inestablea, izan ere, komunikazio-beharrak igo ahala, sujetuak hartzen doáz gerota paper diskursibo handiagoa, oinarrizkoagoa, eta esaldi-hasierara pasatuko lirake, emanez SOV hurrenkera. Horrela daukagu ze, egun, munduko hizkuntza gehien-gehienek kokatzen duté, normalki, sujetua an esladi-hasiera.

Hortaz, OVS ordena oso inestablea izanik (jotzen du buruzki SOV), gertatzen da ze, periodo historikoan, soilik ezagutzen dira OVS sintaxi gutxi batzuk (oso baldintza berezietan), hala nola ze agertzen zaizkigu SOV protoestruktura asko, praktikoki hizkuntza guztietan, zein denborarekin eta presio komunikatiboa medio ari diren bihurtzén SVO (gutxi gora behera, hizkuntza guztien erdia dá jada SVO).

Halaxe egin zuen latinak an bere bilakaera buruzki hizkuntza romantzeak, eta halaxe egin du partzialki euskarak ere, nahiz oraindik ez den guztiz onartzen.

Bai, OVS dá oso aukera argudiagarria an sorrrera on sintaxiak (hor, sujetu erakuslearen kontextualtasun handi-handia nagusituko zen gain bere konkretutasun handiagoa respektu aditza).

Respektu morfologia, esán ze, hasiera hartan, egungo morfema horiek (da-kar-gu) izanen zirén hitz solteak (zein gero konpaktatuko zirén an gaurko aditz-morfologia), eta goragoko "Ur da kar gu" izanen zén esaldi tipiko bat, zek beteko lituzké perfektuki orduko behar komunikatiboak. 

Gerora, behar komunikatiboak handituko ziren, sujetuak bihurtuko zirén ez-hain-kontextualak eta konplexuagoak, halan ze askoz egokiago bihurtuko zen aurrératzea sujetua ki lehenengo posizioa, non jada hasiko zen betetzen paper diskursibo thematiko betea (material ezagun-referentziala, baina akaso ez hain kontextuala). Horrela, sujetu aktiboak hasierara pasatzean, diferentziatu beharko ziren ti objetuak, bide emánez ki kasu ergatiboa (edo akusatiboa) eta SOV ordena, zein hizkuntza gehienetan dá ordena zaharrena zein agertu zaigun historikoki.

eta hauxe gorago aipatutako bigarren sarrera, aurrekoaren osagarri:

• ..., halan ze askoz egokiago bihurtuko da atzératzea objetua ki azken posizioa, non bete ahalko duen bere paper diskursibo rhematiko betea

Atzokoan amaitzen genuén gure sarrera esánez:

Gerora, behar komunikatiboak handituko ziren, sujetuak bihurtuko zirén ez-hain-kontextualak eta konplexuagoak, halan ze askoz egokiago bihurtuko zen aurrératzea sujetua ki lehenengo posizioa, non jada hasiko zen betetzen paper diskursibo thematiko betea (material ezagun-referentziala, baina akaso ez hain kontextuala). Horrela, sujetu aktiboak hasierara pasatzean, diferentziatu beharko ziren ti objetuak, bide emánez ki kasu ergatiboa (edo akusatiboa) eta SOV ordena, zein hizkuntza gehienetan dá ordena zaharrena zein agertu zaigun historikoki.

Bide beretik, objetuak joanen dirá bilakatzen gerota gutxio kontextualak (edo guztiz imaginarioak edo abstraktuak) eta gerota konplexuagoak (tipikoki objetuak izanen dirá ondo konplexuagoak zein euren kide thematikoak, justuki zeren eramaten dutén informazio berria, informazioaren helburua, benetako informazioa), halan ze askoz egokiago bihurtuko da atzératzea objetua ki azken posizioa, non bete ahalko duen bere paper diskursibo rhematiko betea, aurkéztuz material akontextualena, konplexuena, gutxien esperotakoa, gutxien eskuragarria, zeinen gainean jarri nahi genukén indar prosodiko handiena, expresio matizatuena, behinda hartarako bidea ondo prestatuta.

Eta horrekin batera joan behar dira garatzen eta normalizatzen era guztietako aukerako tresna burulehenak ere, osatuz aukera SVO prepositibo egokia. [2482] [>>>]