"da... = ...-da-... = ...-da" > "la... = ...-la-... = ...-la" > "...-ra-... = ...-ra" an funtzio ezberdinak an garai ezberdinak

Behin baino gehiagotan mintzatu gara orriotan gain gure ustezko "da" adverbio-erakusle-aditz polivalente zahar-zaharra, akaso hizkuntzaren hitz zaharrenetako bat (ikus [1755]):

"da" izanen litzaké oso forma zahar bat (akaso hizkuntzaren lehenengoetarikoa) zeinen izaera gramatikala, garai hartan, ez zen izanen hain argia, baizik aski anbiguoa: ez zen izanen aditz argi bat, baizik gehiago adverbio-erakusle moduko bat, oso presentziala (orainaldikoa eta hortxe bertakoa) zein soilik gero bihurtuko zén aditz purua (an "(hura) da", zeinen forma regularrago bat izanen litzaké "daiz").

Hasierako "da" zahar hori erabil zitekén an posizio eta funtzio ezberdinak ("da... = ...-da-... = ...-da"), eta gauza da ze posizio eta erabilera batzutan joanen zén evoluzionatzen dara "la... = ...-la-... = ...-la" formak, zein gerora, eta berriro posizio eta erabilera batzutan, bihurtuko zén "...-ra-... = ...-ra". Evoluzio fonetiko eta semantiko horretaz mintzo ginen an [1789], aipatuz Lakarra-ren "Notas sobre iniciales, cambio tipológico y prehistoria dek verbo vasco" (2006):

Hor Lakarra mintzo da gain oposizioa artén "-da-" partikula zaharrago bat eta bere ustezko versio berriagoak: "-la-" eta gero "-ra-", zeinen artean egonen zén evoluzio fonetiko bat eta baita evoluzio semantiko bat ere:

..., posiblemente, tal oposición [artén "-da-" eta "-la-"/"-ra-"] había iniciado su transformación hacia una simple adición de actante como ocurre en más de uno de los supuestos "causativos" en -ra-: ekarri 'traer' / e-ra-karri 'atraer' y no 'hacer traer', *e-dun 'haber' / *e-ra-dun 'dativo de *e-dun; etc. [Lakarra, 2006:585]

Eta aurrerago:

Anteriormente (...) he hecho notar la relación formal insoslayable y otra semántica más que verosímil, entre el pref. *da- de jau(t)si "bajar, caer'' jauzi "saltar'' jaun "señor'' antes "poseer"... su alomorfo mas tardío la- (labur 'corto', labain ' resbaladizo', labar 'borde de precipicio', etc.), el -*la- que debemos suponer en los dativos-causativos en -ra- ( *eradun "tener", eraman "llevar", erakarri "atraer", etc.) y el -la (tras ciertas consonantes) y -ra (en el resto de contextos) que encontramos en la declinación. Querría añadir ahora a esa lista el -la de los complementantes (esan dit egin dueLA) y de ciertos pretéritos en l- arcaicos:... [Lakarra, 2006:603]

Eta evoluzio horretaz mintzo ginen baitare an [1716], noiz genioén:

Baina halako gramatikalizazioak ez dira soilik gertatu an baliabide prepositiboak. Gaur egungo baliabide postpositiboak ere bádute euren bilakabidea, zein ez den gutxio interesgarria. Har daigun adibidez azken sarreretan aipatutako "-la" postpositiboa, zein ez bide zen zuzenean sortu konpletibo eta postpositiboa, baizik-ze izanen zén emaitzá on gramatikalizazio-prozesu luze bat zeinen abiapuntua izan bide zén prepositiboa. Ikustagun ondoko hitzak ganik Joseba Lakarra an bere "Euskararen historiaurrea" (2018):

Ez, aldiz, la- hori: eskubian (beranduago, historikoki) aurkitzen direnez landa, ez dugu *la errorik (...) eta hor, beraz, flexio-marka genuen, eta ez erro: preposizio eta aurrizki lokatiboa izan genuen atzizki baino lehen.[Lakarra, 2018:153]

Esan nahi baita ze "-la" konplementatzaile postpositiboa ere ez bide zen hasi nola atzizki, baizik nola preposizio eta aurrizki.

Bai, material linguistikoak sortzen dirá an posizio eta funtzio batzuk, baina gero joan ahal dira aldatzen euren posizioa eta euren funtzioa aráuz hiztunen baldintza eta behar komunikatiboak. Ez da horretan guzian ezer berririk. [2631] [>>>]