Erroteta: "... bide hori ezin ibil ditake bakarka ..."

Dio Errotetak an Erramun Gerrikagoitia-ren bloga deitzén referentziak:

Rubio jaun prezagarria,

Lehenik, milesker zure arrapostuarentzat (baieta Erramun eta Gilen jaunek igorri dutenenzat), bigarrenik barkamendu ene arrapostu hunen berantaz (desenkusatzen naiz erranez eskuarteko afera batzuek poxelatu nautela lerro hauek lehenago apailatzetik), eta hirugarrenik ––luzakor izanagatik ahanzkor ez naizelako berme––, bizpahiru gogoeta xume eskuartean darabilgun (edo erabili dugun) gai hunetaz.

Diozu plain-plaina: zenbatenaz diskursoa baita progresivoagoa hanbatenaz da koherenteagoa, informativoagoa eta prezisoagoa. Hori da zure katixima linguistikoaren oinarri, abiapuntu eta errotiko muina, eta ez dut uste nehork errefuta dezaken premisa klar eta sinple hori. Ebidentzia horren aurrean, ordea, bi behaztopa handi kausitzen ditugu euskararekin egiteko dugun guztiok (idatzizko eskuararekin egiteko dugunok erran nahi dut, ezen ahozko mintzairak baditu bere kode eta adierazpide propioak zein baitira hagitzez laxo eta supleagoak).

Bi arazo horiek dira, batetik arazoaren ezaguera eta bestetik arazoaren soluzionea.

Arazoaren ezagueraz mintzo naizelarik erran nahi dut ezen gainditzeko, edo bederen eztitzeko, gure hizkuntzaren gabezia estrukturaletik heldu zauzkigun ezintasun eta nekezia nonbregabeak lehen urratsa dela hetaz ohart izaitea eta errotik deliberatzea konponbide eta erremedio emaitea gabezia eta ezintasun horier. Errana dut lehenago ere, bainan ez naiz herabe berriz ekartzera plaza huntarat egia handi hau: eria ez dateke sendo bere eritasunaz ohart ez deno. Alta, ikusirik, gure artean mintzaira arloan gertatzen direnak iduri luke gure eria tematua dela ez ikustera bere eritasuna, bere lan eta urratsetan gobernatzen denaz geroztik batere arazorik ez balu bezala edo ––ikusten baita halakorik pertsonen artean ere–– sekula hiltzekoa ez balitz bezala. Dudarik gabe, hola gobernatzen den eria ––eskualdungoa–– bere burua tronpatzen ari da. Ordean, zinez ala alegiaz ari da tronpatzen? Horra aspaldidanik barnea karruskaka ari zautan zalantza. Ezen, funtserat eta, nola ditake eskual intelligentsia eta stablishment linguistiko, akademiko eta literarioko buru argituenek batere ez ikustea arazoa? Zinez ez dutea ikusten? Aments ez dute ikusi nahi? Ikusten dute bainan nahiago dute ez ikusi egin? Hemen jende batzuk jarriak dirade Shakespeareren sonetoak itzultzera (nehork ezin ulertuzko gisan, ondikoz) bainan gero ez gara kapable manifestu politiko bateko hiruzpalau esaldi modu gozatsu eta ulergarrian elgarri josteko eta ideien aintzinamendu logiko eta koherentea manera ekonomiko eta errazean segurtatzeko.

Horra beraz ene ustez gure lehenbiziko arazoa, zein baita batzuek nahi daukutela sinetsarazi ez dagoela arazorik, nahiz ebidentzia objektivo guztiek seinalatzen duten badugula arazo estruktural ezinago larri bat eta bere zurrunbilo zorabiogarrian itotzer garela gu eta gure mintzaira.

Ezagutu delarik beraz arazoa, bigarren erronka batek sesitzen dauku izpiritua: nola konpondu?

Rubio eta Erramun jaunek aukeratu duten soluzionebidea da ausarta eta iraultzailea, logikoa eta razionala. Bizkitartean, eskualdungoaren ohidura linguistiko errotuenak bete-betean kolpatzen ditu eta, hortaz, beldur izaiteko da pedagogia eta presione gaitzen kostuz baizik ezin nagusituko dela, sekula egitekotan. Ohart bestenaz parrafo huni, Rubio jaunak proposatu paradigma berriaren eredu eta adibide:

“SORTU antolakundea da expresio politiko-antolatzailea hon "Zutik Euskal Herria" ebazpena, zeinen bertutez SORTU zan bihurtu referentzia hon Euskal Herriko independentista eta sozialistak an jarduera eta borroka politiko, masetako, ideologiko eta instituzionala zein dan behar an Prozesu Demokratikoa. Horrela, SORTU antolakundeak du biltzen bere baitan ENAMen ondarea hala nola egunerazioa zein zan gauzatu an eztabaida estrategikoa nondik sortu zan "Zutik Euskal Herria".

Nork uka paragrafo hori ulerterrazago, diskursivoago, informativoagoa dela eziez nirea, BALDIN ULERTZEN ETA ONHARTZEN BADIRA juntagailu, prepositione eta syntaxi aldetik Rubio jaunak txertatu dizkion berrikuntza inteligente bezain harrigarriak? Horra hitz gutxitan bildua gure paradoxaren muina: konponbidea eskumenean dugu, edo bederen konponbide on baten abiadura, bainan hain da iraultzailea eta hain da drastikoa non gaur gaurkoz iduri baitu inpraktikablea mila motivo mediante. Ez Rubio eta ez Erramun jaunak dira asmatzaile kaskarraildu eroska horietarik, aitzitik, biak dirade jendaki adimendutsu eta ohartuak, biek eskuararen gabezia estrukturalen aferari aplikatzen dazkote beren ustez behar diren erremedio eta sendagaila eraginkorrenak afineta eragotzi gure mintzaira amil dadin autismo sintaktiko eta inpresizione semantikoaren leze galgarrian. Bestalde, ene gogoan ez da dudarik bai Rubiok eta bai Erramunek errotik ezagutzen dutela gure gizartea, ez direla beste planeta batetik jautsi, badakitela diglosiaren botak lepoa tinkatzen daukula eta egun eskuara sekula baino gehiago dela subsistema linguistiko herbal eta flako bat megalosistema azkar baten itsaso hurren mugarrigabe bateko zoko txiki bateko ertz txipiñi batean etsi-etsian txaplaka ari dena bere burua urpetik jalgi ezinik. Gure mintzairaren ttipittasun politiko-sozialak eta ahuldade estrukturalak erremedioak eta indargarriak galdatzen dauzkigute oihuz, eta horregatik preseski ez daukagu ez harat-hunatik ez beha egoiterik: edo zerbait egiten dugu, zerbait bide berri proposatzen dugu orai beretik, edo gure mintzairarenak egin du.

(Artetik erraiteko, ene iduriko gure mintzaira ez dateke sendo eta azkar gure herria erresuma ez deno, bainan konprenituko nuke norbaitek pentsa baleza iritzi hori off-topic edo desgaia dela hemen eta iduri balitzaio uste horri sobera hertsiki behatu nahi baginte ad calendas graecas-eradino gibela genezakela gure arazoen konpontzea. Enagoke hargatik hura aipatu gabe, nahiz beharko genuken naski bertze toki eta ordurik horrenbesteko gai phezua funtskiago ikertzeko.)

Batzuetan neure buruarekin egoten naiz ametsetan pentsatuz zer heinetan ginateken egun baldin Rubio eta Erramun bezalako bisionario zenbaitek duela bi edo hiru mende abiatu izan balute eskual letren munduan gure egunetan proposatzen dituzten bezalako berritasun sintaktiko morfologikoak, hots, baldin Aguirre Asteasuko batek, edo Lardizabal batek, edo Arxu batek edo Jusef Egiateguy edo Oihenart batek (bi hauek bai, segur naiz bi hauek gogotik abiatuko zuketela esploratione berritzaile hori!) entseatu izan balituzte sistematikoki sintaxi eta morfologia alternativo batzuk afineta regresivotasuna emeki progresivotasun bilhakarazi eta, bide horretan guzizko libertatez abiaturik, erabaki izan balute, gure bi adiskide zoliek bezala, deklinabideko morfema batzuk prepositione bihurtzea. Plazer dut pentsatzez zer litaken egun gure mintzaira baldin berrikuntza hardit horiek iragan mendeetan boteak balituzte azkarki beren erroak eskual baratzean eta eskura bagenitu orain hen fruituak, zohi eta bete, denez onhartuak, orotan finkatuak eta baliatuak, halako maneraz non garen mende huntan ditazken gauza usaiako eta komunenak bezala balia litezen Rubio eta Erramunen eskutik Martetik jautsiak balira bezain itxura arrotzeko eta jite gaiztoko asmakerien aire batekin heldu zauzkigun “hon”, “an” eta gisako prepositione iraultzaile estonagarriak ordean eskualdun jator anitzendako ezinago eskandalagarriak.

Bestetan ordean ene ametsaren hozka doi bat apaltzen dut eta galdatzen deraukot ene buruari non ginateken orai baldin Altube jauna (zeinaren ohorea ez nuken den gutiena afruntatu nahi) ez balitz nehoiz dedikatu linguistikara eta baldin euskal gramatikaren gorputza gorpu bihurtzeko lanari emaiteko partez higatu balitu bere egunak beste zernahi egitekotan, sukaldaritzan, torlojugiletzan, zilargintzan edo berdin frailebeltzgoan. Edo baldin Sabin Arana jaunak ez balu astirik galdu bere elukubrazione linguistikoekin eta limitatu izan balitz esparru politikoan soilik marraztera bere muga rigurosoa inter ona eta gaiztoa. Horrela agitu balitz, ez ukanik ere Rubio eta Erramun bezalako aintzindari batzuen aportationerik XVI mendean, bederen eskualdunek ez zituzketen bazterrerat aurdikiko iragan lau mendetan eskual idazle oparoenek gure auzo mintzaira erromantzeen ondare rhetoriko komunera eskuara hurbilarazi beharrez asmatu estrategia eta elementu prepositivo eta anaforiko ugariak, zeintzuen bitartez lortu baitzuen eskuarak zerbait gainditzea bere struktura pospositivoaren ahuldadea eta, tresna rethoriko sofistikatu berriekin bere burua gain-gainetik edertuz eta goratuz, ardietsi baitzuen segurtatzea beretzat toki bat Europako mintzaira kultuen Errepublikan.

Ametsak amets ordea, eta begiak zabaldu orduko errealitatea horra da gure aitzinean bere krudeltasun temati irremediablearekin.

Onhartzen dut, bai, Rubio jauna, zure proposamen sintaktiko-morfologikoak direla aitzinabide bat biziki interesgarri eta posibilitate handikoak. Aitor dut zure ekarpenek merezi dutela aintzat hartuak izaitea, eskualdunek behar lituzketela ongi gogoan hartu, hausnartu, pezatu, profitatu, entseatu, baliatu, hobekitu eta saiatze-erratze metodoaren bidez hek guziak doitu gure ahal eta behar partikularren neurri zehatzetara amoreagatik ukan dezagun noizbait ere eskualdunok tresna bat ––eskuara–– orain baino supleagoa, malguagoa, informativoagoa eta gure beharrizan modernoetara infinituki hobeki egokitua.

Ez dakigu geroak zer duen gorderik guretzat, bainan badakit Rubio eta Erramunen proposamen iraultzaileek badutela barnean hazi ttipiñi bat eta hazi hortatik erne ditakela etorkizun hobe baten mentura gure mintzaira zaharrarentzat. Bizkitartean, bide hori ezin ibil ditake bakarka, behar dugu orok elgarrekin desbrostatu eta jo. Xenda horretan barnatzen denak arramazkada ederrik bilduko duela ez da zer duda (piko mingarrienak beste eskual bidelariengandik helduko direlarik, usaian bezala), bainan bipilki aitzinatuz ebakiko dugu baliman denon artean gure mintzaira maiteak behar duen bidea etorkizun oparo eta eder bati buruz. 

Biz hala

Xabier Erroteta.

[172] [⇶]