Beraz, ikusten dugu ze Euskaltzaindia-k bultzatu ahal ditú proaktiboki joera eta dinamika berritzaileak

Aurreko sarreretan saiatu gara azpimarratzen ze Euskaltaiandia-k bere hiztegi arauemailean bultzatu ahal ditú (eta bultzatzen ditú) proaktiboki joera eta dinamika berritzaileak (ikus "Igone Zabala (2014): 'Nominalizazio-eskala eta hiztegiak'".

Ez da esan beharrik ze ez gaude aurká joera eta dinamika berritzaileak, baizik argiki aldéz joera eta dinamika berritzaileak, baina jakina joera eta dinamika berritzaile horiek joan behar dirá an norabide ona (izan behar dira aberasgarriak, emánez aukera potenteagoak, efizienteagoak eta efektiboagoak), eta ez an norabide txarra. [2342] [>>>]

Bide horretan, edozein tanta, edozein aportazio, dá oso inportantea (lan hori, finean, izan behar dá lan sozial bat)

2005eko artikuluan ere ez zen zuzendu sintaxia, zein, aurrekoan lez, berariaz egina baitzen, eta erantzunez ki reflexio sintaktiko razonatu bat, jada publikatua an "Euskararen garabideak". Horrá liburuaren azala:

Horrela, gradulaki, akaso tantaka, joan daitezke agertzen gerota aukera diskursibo gehiago, zein erabiliko baitira beti ere aukeran. Ez da esan beharrik ze, bide horretan, edozein tanta, edozein aportazio, dá bihurtzen oso inportantea. Lan hori, finean, izan behar dá lan sozial bat. [2291] [>>>]

Beste artikulu bat, hau 2005ekoa, zeintan saiatu ginen ematen zenbait aurrerapusu an norabide diskursiboa

Gaurkoan gogoratu nahi genuke ondorengo sarrera, non harira genekarren beste artikulu bat (ikus herenegungo eta atzoko sarrerak), hau 2005ekoa, zeintan saiatu ginen azaltzen nólatan ibili litezkén euskararen garabideak hala nola ere emáten zenbait aurrerapusu an norabide diskursiboa: 

• Dudagabe, aurrerapausu errazak eman daitezke, gradualki, pixkanaka... eta aurrerapausu horiek metatzen doaz, hola sórtuz egoera berriák ze errazten dituztén beste aurrerapausu batzuk...

Euskararen garabideak dirá bideak nondik euskararen sintaxiak (eta beste edozein sintaxik) aterako luké (eta zinez espero dugu aterako duela) bere (eta edozein sintaxitan ere) potentzia diskursibo guztia, zein den potentzia komunikatiboa ere, eta ondo aberasgarria ki euskara-erabiltzaileak. Baina, nóla joan daiteke egiten? 

Ba, gure ikusmoldetik (eta euskararen kasuan), prozesuaren parte printzipala etorri beharko litzake ti euskara landua, idatzia, non geldintzen den konstantziá on erabilera horiek, zein, zentzu batean, bihurtzen dirén antzeko zerbait nola jurisprudentzia linguistikoa, hola eskainiz ereduak eta bereziki sostengua ki ondorengo erabiltzaileak. Gero, eredu horiek, emeki-emeki joanen dira bustitzen hizkera guztiak areanda erabat blaitu.

Adibidez, Joanes Urkixo idazleak erabili zituen hiru "bitartean eta..." an artikulu txiki bat zein publikatu zen an aldizkari literario txiki bat ("Ttu ttua", 1985), eta erabilera horrek ematen digu guri gaur egun sostengua ki erabili estruktura hori. Hain sinple nola hori. Hóri da bidea.

Ikus gure ondorengo textua titulatzén:

• Analisi ekonomikotik hurbilpena (Rubio, 2005)
  

zein hasten den honela:

Artikulu horretan (zeintaz esan behar dugu ze publikatu baitzen batere arazorik gabe, normalitate osoz), erabili nituén, baita normaltasun osoz, hainbat SVO ordena, hainbat estruktura erlatibo (espezifikatiboak edo explikatiboak), "ezen" konpletiboak, "ezi" edo "nola" konparatiboak, "noiz" edo "harik eta" denborakoak, "afin" finalak, "bitartean eta" batzuk ere, eta lehenengo paragrafo horretan ikusten dugu "respektu" bat. Bai, argiki, hori da bidea ki bultzatu aldé aukerako sintaxi potenteagoa, efizienteagoa eta, denaz gain, eraginkorragoa.

Jakina, saioak joan behar izaten dira lantzen eta fintzen, eta gure saioak ez dira salbuespena, baina orain azpimarratu nahi duguna dá ze, dudagabe, aurrerapausu errazak eman daitezke, gradualki, pixkanaka... eta aurrerapausu horiek metatzen doaz, hola sórtuz egoera berriák ze errazten dituzten beste aurrerapausu batzuk...

Diogunez, beste saio bat an norabide diskursiboa. [2290] [>>>]

Eta sintaxi postpositiboa bide beretik doa

Amaitzen genuén atzo esánez ze:

Bistan denez, berrikuntza hori gerora bihurtuko zén arazo.

Halakoak askotan gertatu dira noiz garatzen teknologia ezberdinak: hasieran, beharrak ez dira izaten oso exigenteak, eta gainera teknologia bat ezdeusetik sortu behar da, halan ze bilatzen dira soluzio teknologiko sinpleak zein dirén egokiak ki kunplitu behar sinple horiek, baina gero, beharrak handitzean, lehengo aurrerakuntzak oztopo bihurtzen dira, eta sistema nolabait joan behar da berriztatzen eta zaharberritzen arrén joan betetzen gerota hobeki behar gerota handiago horiek.

Horrela, hainbat hizkuntzetako sistema numeriko binarioak (zein zirén egokiak ki eman kantitate baxuak) bihurtu zirén oztopo noiz eman nahi zirén kantitate handiagoak; edota, era berean, esapide multiplikatiboak sortzean, "-ko" sufijoa garai batean izan zitekén aurrerakuntza interesgarria baina soilik azpi baldintza eta exigentzia sinpleak, eta ez azpi baldintza orokorrak.

Eta sintaxi postpositiboa bide beretik doa: sintaxiak sortzean diskursoa naturalki zentratzen da an objetuak, zeinen gainean eraikitzen dirá elementu abstraktuagoak nola aditzak edo postposizioak azpi baldintza eta exigentzia sinpleak, baina gero argiki konprobatu ahal da ze sintaxi prepositiboak askoz hobeto erantzuten die ki behar komunikatibo orokorrak (konplexuagoak), eta horregatik, norabide horretan joan behar dá zabaltzen eta garatzen sintaxia te munduko hizkuntza postpositibo guztiak, esan nahi baitá guzti-guztiak. [2240] [>>>]

Ensunza (2001): "Hurrengo erreferentzia 1932. urtekoa da"

Jarrai daigun ikusten nóla euskaran joan diren gradualki sortzen a esapide aritmetiko funtzionalak zein gaur disfrutatzen ditugun. Hartara, aztertuko dugu orain beste aritmetika-liburu bat (hurrengo ekarpena baita) zein publikatu baitzén an 1932, esan nahi baita 12 urte geroago zein 1920koa jada komentatua an aurreko sarrerak. Honela aurkezten digu liburu hori hak Martxel Ensunza an bere 2001eko tesia: 

Hurrengo erreferentzia 1932. urtekoa da, Euzko Ikastola Batza izeneko elkarteak argitaraturikoa hain justu. [Ensunza, 2001]

Ensunza (2001) referitzen da ki:

Zenbakiztija. Lenengo Mallea. (Nabarriztarra-k atondua, 1932)

zeinen azala dén hau:

Ondorengo sarreretan saiatuko gara komentatzen zér ikusten dugun an aritmetika hori burúz gure intereseko adierazle matematikoak. [2197] [>>>]

Gradualki eráikiz sintaxia, ordéz gradualki eráitsi sintaxia

Jasotzen genuén atzo honako pasartea ti tesia on Martxel Ensunza (2001), nondik gaur azpimarratu nahi genukén ondorengo aipu laburra, non autoreak komentatzen ari den zergátik eman dirén atzerapausuak an Euskal-Zenbakiztia (1920) respektu Lopez Mendizabal-en Zenbakiztia (1913):

..., atzerapausuak harturiko bidea nahiko alboraturik gelditu zelako, ... [Ensunza, 2001:58]

Horretaz, aurrena, gogoratu nahi genuká gure atzoko komentario hau:

Bádirudi ze Ensunza-k bigarren aritmetika horretan gehiago ikusten dituela atzerapausuak zein aurrerapuasuak. Obvioki (ikus adibidez sarrera hau) ez gaude ados kin valorazioá ezen textu horretan ez dela ageri aurrerapen nabarmenik respektu aurreko ekarpena ti Lopez Mendizabal, zein jada ezagutzen dugun. 

Zér da ba "ken" erro hori an kenketak, zeini soilik falta zaion ukitu bat ki bihurtu oraingo "ken" isolatu prepositiboa (galdu beharko dú bere aurreko "-tik" ablatiboa)? (ikus sarrera hau) Edo zér dira ba "tol" edo "zat" aukera isolatu prepositiboak an multiplikazioa eta zatiketa? (ikus adibidez sarrera hau), edo "lain" aukera desdoblatua? (ikus sarrera hau)

Gure ikuspegitik horiek dirá aurrerapen handiak zein kasu batzuetan ("ken", "zat") aurkitzen dirén oso hurbil ti azken soluzioak zein finean konsolidatuko diren an gure hizkera matematikoa. Eta dena eskér lana on personak nola horiek zek prestatu eta idatzi zutén "Euskal-Zenbakiztia", zeren jakin baitzuten ikusten euskararen behar funtzional horiek hala nola ere bilatzen soluzioak, saiatuz ematen aurrerapusuak, gradualki baina an norabide ona.

Esan nahi baita ze, gure ikuspegitik, gerora etorri dena ez da baizik jarraipen bat ti tendentzia berritzailea zein aurkitu ahal dén hala an 1920ko textua nola an 1913koa. Jarraipen horrek ez du esan nahi ze goragoko ekarpen eta berrikuntza guzti-guztiak euren horretan hartu direla. Dakigunez, gerora etorriko dirá berrikuntza gehiago, gradualki bilátuz helburu funtzional bat eta bera. 

Bestela esanda, textu horretako bide orokor berritzailea ez da alboratzen, baizik ze jarraiera emanen zaio gradualki harik heldu ki gaurko egoera guztiz egokia respektu irakurketá on expresio matematikoak. Bai, gradualki, eta eráikiz gain lan garatzailea zein jada eginda dagoen, gradualki eráikiz sintaxia, ordéz gradualki eráitsi sintaxia. [2194] [>>>]

Maguregi (2017): "... bada garaia ... eredu berriak sortzeko"

Eta gogoratzen hasita (ikus sarrera hau eta hau), orobat gogoratu gara kin hitzak on Zuriñe Maguregi (garai horretan zuzentzen baitzuén Gaztezulo aldizkaria), noiz zioén an 2017:

• Maguregi: "bada garaia ... eredu berriak sortzeko"

Atzo, bukatzean, komentazen genuen ondorengo hau:

Baina, zéin da benetako arazoa? Ez al ditu euskarak era guztietako baliabide postpositiboak? Ez al ditu euskarak baliabide postpositibo erlatibo, konparatibo...? Eta, orduan zergátik ez dira erabiltzen baliabide postpositibo horiek guztiak an ber intentsitatea nola gaztelaniaz edo frantsesez edo inglesez? Justuki zeren postpositibo izate horrek baldintzatzen baitú euren erabilera eta eraginkortasuna, hala baldintzatuz prosamoldea, eta bere diztira.

Eta sintaxi burulehenaren eraginkortasun handiago hori (informazionala, expresiboa) respektu sintaxi buruazkena (kin efektu sotila eta iheskorra bezain sakona eta etengabekoa) ez da soilik ondo nabarmenki islatuko an praktika komunikatibo erlatiboki formalagoak, zeinetan Kepa Altonaga-k jartzen zuen atentzioa, baizik ze baitare izanen du oso eragin handia gáin praktika komunikatibo erlatiboki informalagoak. Hortxe zentratzen da ondorengo artikulua ganik Zuriñe Maguregi, zein dén zuzendaria on Gaztezulo, titúlatzen "Euskarak molatzen du" (2017-6-7), kin ilustrazioa on Ibai Etxarri. Horrá osorik:

• Euskarak molatzen du

Euskara hizkuntza aberatsa da, jatorri ezezagunekoa eta senidetasun gabea. Are gehiago, hizkuntzalariek diotenez, baliteke euskara Europako hizkuntzarik zaharrena izatea –ez da makala gero!–. Eta zer esan gure hizkuntzak sufritutako jazarpenaz... Eta hala ere, aurreikuspen guztien kontra, mendez mende bizirik irautea lortu izan du.

Hizkuntzaren batasun prozesuak euskaldunok indartsuago egin gintuen; azken batean, gauza ederra da itsasaldeko bizkaitar eta lapurtar batek liburu berdina irakurtzeko gai izatea. Horren atzean azken hamarkadetan erakunde, elkarte eta hedabideek egindako urratsen aztarna topa dezakegu gaur egun ere.

Hitz gutxitan: euskalduna izateak asko molatzen du –kakotxik gabe–.

Euskarak lortu duen maila altua da, kasik miresgarria. Hain garbia, hain egokia, hain jatorra, hain zuzena, hain zehatza... mailaren talaiatik etorkizunari begira, bertigoa sumatzen hasiak garela noiz edo noiz.

Eta tarteka, zuzentasunak itotzen gaituenean, erdara izaten da arnasgune. Baliabide falta agian, malgutasun beharra litekeena.

Euskararen ezagutza mailaren lerroa urdin kolorez goraka doan heinean, testuinguru informaletan ematen den erabilerarenak gorriz egiten du behera. Gazte –eta ez hain gazte- kuadrillek ez dira erabat eroso sentitzen milaka urteko hizkuntza adoratua zikinduko dutelakoan.

Euskara munduko hizkuntzen mapan kokatzeko egin diren esfortzuak ezinbestekoak izan badira ere, bada garaia lehengo arau sendoen gainean zirriborroak marrazten hasteko, hanka sartzeaz gozatzen hasteko eta eredu berriak sortzeko. Erdara galbide baino, aberasbide ote? 

nondik: "báda garaia ... eredu berriak sortzeko" [Maguregi, 2017]. [2165] [>>>]

J.M. Agirre (2012): "... eta horretarako beharrezkoa dugu ez bakarrik orain arteko lokarri prepositiboak erabiltzea, baizik eta gainera esapide prepositibo berriak finkatzea."

Atzokoan irakurtzen genuén zati bat ti J.M.Agirre-ren "Hizkera juridiko-administratiboan esamolde prepositibo berriak hedatu beharra" (2012), zeinen amaiera dén hau (osorik irakurri ahal duzú hemen):

Euskara juridiko-administratiboari dagokienez, korritzen duen hizkera bat behar dugu, euskara “korrientea” (haria argi jarraitzekoa), baina beste alde batetik espezialitatekoa, hots, kultoa eta trabatua, eta horretarako beharrezkoa dugu ez bakarrik orain arteko lokarri prepositiboak erabiltzea, baizik eta gainera esapide prepositibo berriak finkatzea. [J.M. Agirre, 2012]

Dudagabé, gogoangarria. [2164] [>>>]

J.M. Agirre (2012): "anbizio faltagatik, kastizismo eta purismoagatik…"

Atzokoan gogoratzen genuén ondoko pasartea ti J.M. Agirre itzultzailea (2012), eginez lehenago aurkezpen txiki bat:

Gogora ditzagun, amaitzeko, ondorengo hitzak on itzultzaile Jesus Maria Agirre (2012), zein jaso genituen an gure sarrera titulatzén "J.M.Agirre: "Hizkera juridiko-administratiboan esamolde prepositibo berriak hedatu beharra"":

Ausartzen naiz esatera ezen garabideko hizkuntzek, nola eta, hizkuntza hegemonikoak imitatuz, haiek kopiatuz (mailegatuz edo kalkatuz) garatu dituztela beren espezialitate-hizkerak. Gurean, ordea, oinarrizko hizkeraren ingurumarian gabiltza aspaldion bueltaka, benetan ausartu gabe (anbizio faltagatik, kastizismo eta purismoagatik…) espezialitate-hizkeraren eraketan aurreratzen.

Kontu hau garbi ikus dezakegu lokarri prepositiboen kasuan. Gure tradizio literarioan sistema prepositibo nahiko hedatua eratu zen, hizkuntza erromanikoak kalkatuz. Hor daukagu ETAren saila: “harik eta”, “zeren eta”, “baldin eta”, “baizik eta”, “nahiz eta”, “bai eta”, “ustez eta”, “noiz eta”…. Hor daukagu orobat HALAren saila: “hala nola”, “halatan non”, “halako moldez non”… Hor dugu ere EZEN konjuntiboa. Hor da orobat erlatibo erromanikoa: “zeina”, “non”… Hor dugu bestalde erakuslea, lokarri prepositibo gisa ere erabiltzeko: “era horretara”, “hartarako”…

Tradizio literarioan hasitako bidea, ez eten, baizik eta osatu eta aberastu egin beharko genuke, hizkera juridiko kultu eta funtzional bat sortzeko. Ildo horretan, helburuzko esapide prepositibo bat falta zaigularik, ETAren sailean “amorez eta” proposatuko nuke, “amoreagatik” zaharretik abiatuta. Erlatibo erromanikoa onartu beharko genuke erabilgarria ez ezik bultzatu beharrekoa dugula, erlatibo esplikatiboetatik agian espezifikatiboetara ere inoiz pasatuz. [J.M. Agirre, 2012]

nondik gaur azpimarratu nahi genuké honako zatitxoa non autorea saiatzen den azaltzen zergátik gaudén an egoera hau:

anbizio faltagatik, kastizismo eta purismoagatik… [Agirre, 2012]

Edozergatik dela ere, ezbidea. [2163] [>>>]

Patxi Baztarrika (2016): "... ez daukat soluziorik? bueno ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bildurrik gabe".

Atzokoan gogoratzen genituén honako hitz ondo interesanteak ganik Fatamendi (1917) noiz mintzo zen burúz expresioa on biderketak:

Irakurlea, tolesketa-argibide onek gogoa betetzen badizu, erabili; ezpadizu, obea asmatu; ... [Fatamendi, 1917]

Horixe da jarrera nondik garatzen dirén sintaxiak eta, orohar, hizkuntzak, jarrera irekia, jarrera sortzailea, jarrera kritikoa, jarrera eraikitzailea. Materialak eta mekanismoak ez dira falta.

eta hitz horiek irakurtzean akordatu gara kin beste hitz hauek ganik Patxi Baztarrika (sasoi hartan zélarik Jaurlaritzako sailburuordea on politika linguistikoa) mintzátuz orokorki burúz sintaxia an 2016:

• Patxi Baztarrika: "... ez daukat soluziorik? ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bidurrik gabe"

Aurreko sarreretan aipatutako kolokioan, puntu batean, behinda Ibon Sarasola-k azaldú arazoaren sakona, Patxi Baztarrika-ri galdetu zioten (garai hartan baitzén Eusko Jaurlaritzako sailburuordea on politika linguistikoa, eta, hortaz, bere iritzia guztiz relevantea) ea nóla bideratu ahal zen egoera hori. Eta, hor, Patxi Baztarrika-k eman zuén erantzun perfektua, eta hau ere historikoa:

Patxi Baztarrika: "... ez daukat soluziorik? bueno ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bildurrik gabe".

Hori da bidea, zein baita garabidea.

Gogora ditzagun, amaitzeko, ondorengo hitzak on itzultzaile Jesus Maria Agirre (2012), zein jaso genituen an gure sarrera titulatzén "J.M.Agirre: "Hizkera juridiko-administratiboan esamolde prepositibo berriak hedatu beharra"":

Ausartzen naiz esatera ezen garabideko hizkuntzek, nola eta, hizkuntza hegemonikoak imitatuz, haiek kopiatuz (mailegatuz edo kalkatuz) garatu dituztela beren espezialitate-hizkerak. Gurean, ordea, oinarrizko hizkeraren ingurumarian gabiltza aspaldion bueltaka, benetan ausartu gabe (anbizio faltagatik, kastizismo eta purismoagatik…) espezialitate-hizkeraren eraketan aurreratzen.

Kontu hau garbi ikus dezakegu lokarri prepositiboen kasuan. Gure tradizio literarioan sistema prepositibo nahiko hedatua eratu zen, hizkuntza erromanikoak kalkatuz. Hor daukagu ETAren saila: “harik eta”, “zeren eta”, “baldin eta”, “baizik eta”, “nahiz eta”, “bai eta”, “ustez eta”, “noiz eta”…. Hor daukagu orobat HALAren saila: “hala nola”, “halatan non”, “halako moldez non”… Hor dugu ere EZEN konjuntiboa. Hor da orobat erlatibo erromanikoa: “zeina”, “non”… Hor dugu bestalde erakuslea, lokarri prepositibo gisa ere erabiltzeko: “era horretara”, “hartarako”…

Tradizio literarioan hasitako bidea, ez eten, baizik eta osatu eta aberastu egin beharko genuke, hizkera juridiko kultu eta funtzional bat sortzeko. Ildo horretan, helburuzko esapide prepositibo bat falta zaigularik, ETAren sailean “amorez eta” proposatuko nuke, “amoreagatik” zaharretik abiatuta. Erlatibo erromanikoa onartu beharko genuke erabilgarria ez ezik bultzatu beharrekoa dugula, erlatibo esplikatiboetatik agian espezifikatiboetara ere inoiz pasatuz. [J.M. Agirre, 2012]

Sarrera hartan aipatzen genituén ondorengo sarrerak:

1: Entzun mesedez audio historiko hau, non debatitzen duten Ibon Sarasolak eta Patxi Baztarrikak
2: Ibon Sarasola (2016): "...beraz, hor problema haundi bat degu, problema haundi bat degu" 
3: Ibon Sarasola (2016): "...orduan 'bitartean' aurrera bota behar da"
4: Ibon Sarasola (2016): "...eta bádaude 'mientras' bezalakoak eta okerragoak ere bádaude"
5: Ibon Sarasola (2016): "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat..."
6: Patxi Baztarrika (2106): "... jarreraren kontua, nik uste klabea dela horretan...."

Eta, atzo genioenez, materialak eta mekanismoak ez dira falta. [2162] [>>>]

Fatamendi (1917): "Irakurlea, tolesketa-argibide onek gogoa betetzen badizu, erabili; ezpadizu, obea asmatu; ..."

Aurreko egunetan egon gara komentatzen adibidez ze:

Amaitzen genuén atzo esánez ze:

Gure ikuspegitik, hor, Lopez Mendizabal izaten ari da oso berritzailea, zorionez.

Eta bai hala da, berritzailea da an bere kontextua (an bere lekua, an bere denbora, an bere zirkunstantzia), baina era berean, azpimarratu nahi genuke ze sintaxi-kontuetan ezer ez da hain berria, baizik ze, gehiago, berrikuntzak izaten dirá aplikazio zirkunstantzial berriak ti betiko material, mekanismo eta mugimendu sintaktiko zaharrak, zein dirén hain mugimendu propioak nola universalak, eta zein antzera erabiliko dirén han zein hemen, atzo zein gaur, baldin oztopo intra eta extralinguistikoak ez badira insalvableak.

Lopez Mendizabal zúen idazten an 1913, eta lau urte beranduago, 1917an, aurkitzen dugú ondorengo artikulua, sinatua ganik Fatamendi, mintzátuz gain nóla adierazi tolesketak (biderkadurak, multiplikazioak), zeinen titulua dén "Tolesketa-argibideak" (Euskal Esnalea, 1917), eta non autoreak biribiltzen dú bere artikula esánez:

Irakurlea, tolesketa-argibide onek gogoa betetzen badizu, erabili; ezpadizu, obea asmatu; ... [Fatamendi, 1917:105-106]

Bai:

Irakurlea, tolesketa-argibide onek gogoa betetzen badizu, erabili; ezpadizu, obea asmatu; ... [Fatamendi, 1917:105-106]

Horixe da jarrera nondik garatzen dirén sintaxiak eta, orohar, hizkuntzak, jarrera irekia, jarrera sortzailea, jarrera kritikoa, jarrera eraikitzailea. Materialak eta mekanismoak ez dira falta. [2161] [>>>]

Baina hori guztia ez da jatortasuna, ez garbitasuna, ez ezer (onik), numerobako egoera ez da baizik egoera orokorra zeintan egon dirén munduko hizkuntza guztiak lehenago zein hasi garatzen teknologia numeriko potente eta emankor guztia

Atzokoari jarraiera emanik, jar daigun beste adibide bat, hau numerikoa, argiagoa delakoan. Hartara, gogoratuko dugu ze orriotan jada mintzatuak gara buruz pirahä hizkuntza (adibidez an "Piraha hizkuntza anumerikoa"), non ez den erabiltzen zenbakirik, baizik soilik expresio kuantitatiboak nola "asko" edo "gutxi". 

Baina, demagun orain ze, hango hizkuntz erabiltzaile batek jakin du nóla hortik zehar existitzen dirén tresna linguistiko batzuk zeinekin kantitateak zenbatu ahal dirén an modu ondo potenteagoa, halan ze expresatu du bere gogoa ki lagundu garatzen eta aukeran jartzen halako tresna miragarri eta potente horiek an pirahä, erabiliz hizkuntzaren beraren mekanismo propioak (ikusi du, adibidez, nóla erabili ahal dirén hatzak eta eskuak afin sortu zenbakiak eta haien expresioak).

Demagun, gainera, ze pirahärren artean báden "orotarako agintari bat", nok, ezagutu duelarik a intentzioa e gure pirahar jakinguratsua, proklamatu dú:

Jakin ezazue guztiok, ze pirahä jatorrean, pirahá garbian, ez da erabiliko batere zenbakirik. Guk jarraitu behar dugu gabé zenbakiak, zein soilik etor litezken ki itsustu eta zikindu gure kuantifikazio-sistema zaharra.

Gure hizkuntz erabiltzaile xumeak akaso esanen zuén:

Baina hori guztia ez da jatortasuna, ez garbitasuna, ez ezer (onik), numerobako egoera ez da baizik egoera orokorra zeintan egon dirén munduko hizkuntza guztiak lehenago zein hasi garatzen tenologia numeriko potente eta emankor guztia.

Eta bai, halaxe da, numerobako egoera ez da baizik egoera orokorra zeintan egon dirén munduko hizkuntza guztiak (ez dago ezer partikularrik hor) lehenago zein hasi garatzen teknologia numeriko potente eta emankor guztia. [2242] [>>>]

Zér lortzen da horrela? Ba, justuki ahuldu, oztopatu eta ito sintaxien beharrezko garapen sintaktikoa, nondik datorrén potentzia, aberastasuna eta, finean, eraginkortasun komunikatiboa

Txopitea-k zioén atzo:

Neska BAT, baina BI neska (mendebaldean ez), HIRU neska... ¿eta zergatik ez neska LAU, neska BOST, neska SEI?

Batzuk baldin badaude obsesionatuta kin zuzentasuna, jatortasuna, garbitasuna eta abar, agian geyo egokia izango zen bigarren aukera. 

Zertáko da zuzentasun sintaktikoa noiz bere emaitza dén komunikatiboki ahulagoa zein erábiliz beste aukera sintaktiko jada inoiz erabiliak edo ondo derivagarriak bidéz mekanismo propioak? Zertáko da jatortasun sintaktikoa baldin ustezko jatortasun hori ez bada baizik derivatu ia fisiko bat ti estruktura linguistiko konkretuak (eta aldagarriak) zein egón eskura (eta zein, esan dugunez, izan ahal dirén erlatiboki ahulak)? Zertáko da garbitasun sintaktikoa (eta gainera itogarria) noiz diakronikoki ez dén existitzen sintaxi garbirik, baizik joera komunikatibo universal bat aldé estruktura potenteagoak? Zér lortzen da horrela? Ba, justuki ahuldu, oztopatu eta ito sintaxien beharrezko garapen sintaktikoa, nondik datorrén potentzia, aberastasuna eta, finean, eraginkortasun komunikatiboa. [2151] [>>>]

Zéin da lehenengo liburua azáltzen matematika-ikurrak an irakaskuntza-kontextu bat?

Jarraituz kin erabilera linguistiko-matematikoak, konsultatu dugú Martxel Ensunzaren tesia titulatzén baita "Ikur eta zeinu bidezko adierazpen matematiko-fisikoen irakurbidea" (2001), non aipatzen dén lehenengo liburua zein publikatu zen azáltzen matematika-ikurrak an irakaskuntza-kontexu bat. Gertatu zen an 1913, noiz Ixaka Lopez Mendizabal-ek publikatu zuén bere "Ume koxkorrentzat euzkeraz egindako Zenbakiztiya edo Aritmetika" (1913). Ensunza-k honela dio:

Era berean, eskolarako testugintza bultzatu nahi zen, baita matematikaren arloan ere, eta horren adibidetzat hor dugu 1913an lxaka Lopez Mendizabalek argitaraturiko Zenbakiztia (Aritmetika alegia). Liburu hau bereziki aztertuko dugu geroago, ikur eta zeinu bidezko adierazpen matematikoei dagokienez euskarazko irakaskuntzarekin loturiko lehenengo testuliburua baitugu. [Ensunza, 2001:25]

Horrá azala:

Datozen sarreretan mintzatuko gara gain liburu hau eta bere erabilerak. [>>>]

Baina lehio hori ez da probablea

Txopi-k galdetzen zuén atzo:

Beraz Euskarak du izan preposizioak? Ahal da hau demostratu? Ta baldin bada demostratzen, zertaz ez erabili kin naturalitate osoa? [Txopi] 

Denoi gustatuko litzaiguke izatea lehio bat nondik zuzenean ikusi nóla mintzo zirén euskararen erabiltzaile zaharrak, hala nola ere indoeuroparraren erabiltzaile zaharrak, adibidez noiz adar linguistiko horiek hasi ziren ezberdintzen ti enbor orokorragoak (ikus: "Bakker-ek buruz Blevins-en hipotesia ezen hizkuntza indoeuroparrak eta euskara izan ahal dirá ahaideak: 'The proposal has to be taken seriously, and a scholarly and open debate should take place'"), edo hurbilago, orain dela 5.000 urte, noiz, uste denez, hasi baitzén Neolitoa an Europako bazter hauek, baina, zoritxarrez, lehio hori ez da probablea. Horretaz mintzo ginen an gure ondoko sarrera, baita erántzunez ki Txopi:

• "... halan-ze material prepositiboak aurki daitezke an posizio postpositiboak eta alderantziz."
  

Seguruena, inoiz ez dugu jakinen nóla mintzo zen euskaraz orain dela 5000 edo 3000 urte, hizkuntzak ez baitu uzten arrasto zaharrik (esan nahi baita, ez-idatzia) salbu an bere morfologia, nondik hizkuntzalari diakronistak, nola den Lakarra, saiatzen dirén berreraikitzen ustezko estruktura zaharrak. Jakina, berreraiketa horiek izan ahal dirá diskutigarriak, halan-ze egon daitezke berreraiketa ezberdinak, nahiz oinarrituak an ber evidentzia morfologikoa. 

eta beherago:

Laburbilduz: gure ustez, kontu inportanteena ez da ea Lakarraren teoria guztiz zehatza den an bere detaile guztiak, baizik ideia eze sintaxiak alda daitezke aráuz baldintzak eta beharrak zeintan mugitu behar diren euren erabiltzaileak, halan-ze material prepositiboak aurki daitezke an posizio postpositiboak eta alderantziz. Eta gaur egun baldintzak dirá litezken exigenteenak, halatan-ze guztiz beharrezkoa da eskura izatea teknologia sintaktiko efizienteena eta efektiboena azpi baldintza orokorrak, zein dirén orohar baliabide prepositiboak. Bide horretan Lakarren lana iruditzen zaigu oso interesgarria, oso aportazio handia.

halaber hauxe genioen an "Hala estrukturak nola mekanismoak, euskararen ondare":

Euskaran ez daude soilik preposizio berreraikiak zein lotzen diren kin gaur egungo baliabide postpositiboak, baizik-ere preposizio historikoak (hots, preposizioak kin konstantzia idatzia) zein halaber lotzen dirén kin gaur egungo postposizioak ere, eta zeinen bilakaera gertatu dén jarrai-ki euskararen beraren mekanismoak (zein, esaten dugunez, dirén hain propialak nola universalak).

Eta gauza da ze hala baliabide guzti horiek nola euren sorrerako mekanismo sintaktikoak pertenitzen dirá ki euskararen ondarea, nondik joan beharko litzaké osatzen (bidéz erabilera) aukera prepositibo zabal eta potente bat, nola gaur egun behar den. Horrá aukera prepositibo bat, aterea ti euskararen mekanismo sortzaile bat:  

• "beldurrez(-eta) gal(du) beren dirua" = "beren dirua galdu beldurrez"

Bai, hala estrukturak nola mekanismoak, euskararen ondare, eta eskura. [1816] [>>>]

Ez, euskara ez da "endekatzen" gaiti bilatu komunikazio potenteago bat, baizik ahalduntzen eta indartzen, eta hala eginez, ohoratu egiten da hizkuntza eta bere izaera, bere izaera komunikatiboa

Horrá bigarren galdera zein Txopik planteatzen zuen herenegun (ikus atzokoa ere):

- Aldaketak an Euskara baldin bada hizkuntza profanatzea, ¿horrek esan nahi du mendeetan eta mendeetan dela profanatu sistematikoki gure hizkuntza? Beraz, logika honen arabera, dugu hitz egiten hizkuntza endekatua? Lehen bai baina orain ez... Ze kontraesan da hori?

Euskara ez zen "profanatu" noiz hiztunak, erábiliz euren eskubide komunikatiboak, joan ziren emáten gerota sujetu aurreratu gehiago (SV ordezta VS) eta gehituz "ga" partikula ergatibo sujetu-bereiztailea (zein den koinziditzen kin 2. persona singularreko "ga" izenorde klitikoa, zeini suposa dakioke lehengo bizitza bat nola izenorde independentea eta seguruena nola erakuslea ere); berdin nola euskara ez litzaken "profanatuko" baldin ergatiboa desagertuko balitz azpi beste baldintza komunikatibo batzuk (areago, ergatibo plurala ez da erabiltzen an mendebaldeko eta erdialdeko euskara). 

Era berean euskara ez zen "profanatu" noiz idazle zaharrek aukeran erabiltzen zituzten SVO ordena kin parte rhematikoena an bukaera, edota noiz lantzen eta zabaltzen zituztén hainbat baliabide prepositibo zein gaur egun praktikoki ahaztuak baitira an armairuko sakonena. Esan nahi baita ze SOV postpositiboa ez da euskararen (ezta ezein hizkuntzaren) berezko ordena (nola genioén atzo bertan an hitzak te Lakarra), berdin nola ez den berezkoa ergatibitatea, edota ustezko galdegaiaren legea. 

Antzera ere, euskara ez litzake "profanatuko" baldin erabiliko balira gerota estruktura eta baliabide prepositibo gehiago (gradualki, zentzuz, baina sendoki), erántzunez ki behar eta baldintza gerota exigenteagoak eta erábiliz euskararen beraren mekanismo eta baliabide berberak zein erabili dirén betidanik ere kin betidaniko helburu eta funtzio genuino komunikatibo berbera. Ez, euskara ez da "endekatzen" gaiti bilatu komunikazio potenteago bat, baizik, kontrara, dá ahalduntzen eta indartzen, eta hala eginez, ohorátu egiten da hizkuntza eta bere azken izaera, bere izaera komunikatiboa.

Kontrako joera, orain (eta orohar pasa den mendean) nagusi dabilena, dá joera pobretzailea eta ahultzailea, zein ez den baizik ezbidea, eta zein justuki oposatzen da ki garabidea, zein den zentzuzko bide bakarra, esan nahi baita: bide bakarra. [1760]

... halan-ze material prepositiboak aurki daitezke an posizio postpositiboak eta alderantziz.

Zioén Txopik herenegun:

Lakarrak esaten duena egia bada, aukera euki behar genuke preposizioak erabiltzeko, ...

Seguruena, inoiz ez dugu jakinen nóla mintzo zen euskaraz orain dela 5000 edo 3000 urte, hizkuntzak ez baitu uzten arrasto zaharrik (esan nahi baita, ez-idatzia) salbu an bere morfologia, nondik hizkuntzalari diakronistak, nola den Lakarra, saiatzen dirén berreraikitzen ustezko estruktura zaharrak. Jakina, berreraiketa horiek izan ahal dirá diskutigarriak, halan-ze egon daitezke berreraiketa ezberdinak, nahiz oinarrituak an ber evidentzia morfologikoa. 

Guk, adibidez, askoz probableagoa ikusten dugú OVS zahar bat (zentratua an objetu oso kontextualak) nondik, gero, aisa derivatuko litzaké egungo SOV/SVO, ordezta ikusi SVO zahar bat, edo are VSO zahar bat, nola proposatzen dutén Lakarrak edo Gómezek eta Sainzek (1995). Zeren, adibidez, gure ustez aditz aurreko material hori guztia "e-", "i-", "da-" edo "la-" ez lirake (hasieran behintzat) baizik adverbio edo aditz-modifikatzaile modukoak, zein, akaso gerora, baita instalatuko liraké an aditz-morfologia postpositiboa (batzutan epentizatuak) an funtzio modifikatzaile ezberdinak nola genitibo antzekoa, datibo antzekoa, pronominal antzekoa edo modal antzekoa. Eta gerora ere, morfologia postpositibo hori bihur liteke material prepositibo argia, nola an kasua te "(k)i", gure ustez epentizatua, zeinen erabilera postpositiboak bide emanen zuén ki preposizio potentzial argi bat (nola an "da kar ki gu").

Laburbilduz: gure ustez, kontu inportanteena ez da ea Lakarraren teoria guztiz zehatza den an bere detaile guztiak, baizik ideia eze sintaxiak alda daitezke aráuz baldintzak eta beharrak zeintan mugitu behar diren euren erabiltzaileak, halan-ze material prepositiboak aurki daitezke an posizio postpositiboak eta alderantziz. Eta gaur egun baldintzak dirá litezken exigenteenak, halatan-ze guztiz beharrezkoa da eskura izatea teknologia sintaktiko efizienteena eta efektiboena azpi baldintza orokorrak, zein dirén orohar baliabide prepositiboak. Bide horretan Lakarren lana iruditzen zaigu oso interesgarria, oso aportazio handia.

Eta kontua dá hain argia ze bihar bertan bildu beharko lirake japonieraren "hizkuntz legelariak" afin ondo estandarizatu aukera bat non halako perpausak eman ahal diren an bukaera te esaldia noiz nahi den. Jakina, beti ere aukeran.

Amaitzen genuén atzo esánez:

Hortaz, tendentzia hori ki kokatu perpaus nominalak preferenteki an bukaerako posizioa izanen litzaké ez soilik aplikagarria ki sintaxiak non existitzen den konplementatzaile prepositiboa, baizik-ere ki sintaxiak non ez dagoen halako konplementatzaile prepositiborik, nahiz azken kasu horretan tendentzia ez zen izanen hain indartsua. Beraz, izanen litzaké tendentzia orokor bat.

Gauza da ze perpaus nominal finituak izaten dirá gehien-gehienak objetu-modukoak apórtatuz argiki informazio berria eta oso espezifikoa, eta izanki hortaz oso rhematikoak (ikus sarrera hau).

Guztiz argi dago ze halako perpaus oso rhematikoak jasotzeko, askoz egokiagoa da SVO estruktura dikursiboki-progresiboa, non O perpaus osagarri objetua agertzen baita an esaldi-bukaera, noiz jada ezagutzen dugun sujetua (agentea, normalean laburra) eta aditza kin baietza edo ezetza (normalean are laburragoa), zein esaldi klase honetan izaten den erabakiorra kizun jaso abantailatsuki perpaus osagarriko informazio guztiz espezifikoa (soilik an egoera ondo kontextualak egokia izan ahal da euren hasierako kokapena).

Aurreko arrazoi komunikatiboa hain da indartsua ze, ikusten ari garenez, munduko hizkuntzetan ondo argiki nabari da joera orokor argia aldé kokatu informazio espezifiko hori an esladi-bukaera. Hala ere, bádira zenbait hizkuntza ze, arrazoi sintaktiko-historikoak medio, ez duten "legalki" onartzen halako kokapena: buruan dauzkagu hóriek hizkuntzak kin sintaxi SOV zurruna, zeinen adibide ezagunena dén japoniera.

Sintaxi horietan ezin diote erantzun ki gorago aipatutako behar komunikatibo indartsu hori zatio inertzia sintaktiko-historikoak, eta alde horretatik komunikatiboki bizi dirá esanguratsuki txartoago zein munduko biztanle gehienak, zeini bai onartzen zaie aukera progresibo guztiz beharrezko hori.

Bai, altu eta klaru, argi esan behar da ze, aditz deklaratibo horiek erabiltzean, japonieraren erabiltzaileak komunikatiboki bizi dirá esanguratsuki txartoago zein munduko biztanle gehienak. Eta kontua dá hain argia ze bihar bertan bildu beharko lirake japonieraren "hizkuntz legelariak" afin ondo estandarizatu aukera bat non halako perpausak eman ahal diren an bukaera te esaldia noiz nahi den. Jakina, beti ere aukeran.

Eta nola perpaus osagarriak tipikoki rhematikoak diren, bilatuko dute posizio finala lehenda aurreneko posizioa azpi baldintza eta behar komunikatibo orokorrak

Atzokoan ikusten genuen nóla ...

..., halako perpaus konpletiboak joko lukete ki ez agertu an erdia e esaldia zeren posizio horretan oztopatuko lukete a prozesamendu jarraitua e esaldi nagusia, zeinen kodifikazio-deskodifikazioa geldituko litzaké etendua (eráginez kostuak an lan-memoria eta eráginez kostu interpretatibo-expresiboak).

Behin erdialdeko posizio hori kenduta (internal position), zergátik lehenetsiko litzake posizio finala (final position) gain aurrenekoa (initial position) an posizio kanonikoa e perpaus konpletiboak noiz baldintza eta behar komunikatiboak orokortzen diren? Dryer-ek (1980:175) dio ze ...

... I [Dryer] suggested that the tendency for sentential objects to occur in clause-final position in some verb-final languages might be due to a tendency for them to involve new information. (...) In fact, one might offer a general explanation along these lines for the tendency for sentential NP's to occur in clause-final position: if there is a universal tendency for new information to occur in clause-final position, and if sentential NP's tend to be new information, then one would expect that sentential NP's would tend to occur in clause-final position. [Dryer, 1980:175]

Azken buruan eta orohar, dena reduzitzen da ki joan lortzen gerota koherentzia sintaktiko-interpretatibo-expresibo-diskursibo handiagoa (azpi baldintza eta behar gerota orokorrago-exigenteagoak), non esaldiko elementu tipikoki rhematikoagoak joanen dira bilatzen posizio atzeratuagoak zein euren kide gutxio rhematikoak edo guztiz thematikoak (sujetua aurré predikatua, aditza aurré bere osagarria, eta, orohar, buru sintaktikoak aurré euren osagarri sintaktikoak, edo bestela esanda, orohar buru diskursiboak joko dute ki kokatu kanonikoki aurré euren osagarri diskursiboak). Esan nahi baita ze, finean, dena gertatzen da gaiti arrazoi funtzional-komunikatiboak. [Bihar jarraituko dugu komentatzen goragoko aipu luze hori]

Eta japonieran, berdin-berdin gertatuko litzake baldin ahalbidetuko balute halako garabidea

Atzokoan ikusten genuén honako adibidea:

nondik, gaur, azpimarratu nahi genuken nóla, ordena buruazken zurrunean, amaieran kokatu ohi dá ez soilik aditza, baizik ere haren partikula negatiboa. 

Eta bádira arrastoak zeinen arabera, garai zaharretan eta orokorki, hala izan zitekén euskaran ere. Hola genioen an gure sarrera titúlatzen:

• Altube, buruzta estrúktura: "Ez dira etorriko": "En épocas anteriores es posible (asi opinamos nosotros) que esta fórmula fuera extraña a la lengua, ..."
  

Baina, noizbait, erabiltzaile batzuk hasiko ziren ateratzen ti arau hori náhin lortu efektibitate handiagoa an euren esaldiak (azpi baldintza eta behar gerota orokorragoak), eta hasierako desbiazio horiek joanen zirén normalizatzen, eta ez da dudarik eze guztiz onerako, zeren ...

• Kontuan hartuz ze ezezko partikulak guztiz aldatzen du aditz-multzoaren ideia semantikoa, hobe baldin jartzen bada lehenda aditz semantikoa eta an hasiera on predikatua xedé hobeki interpreta daigun hala aditza nola predikatu osoa
  

zeintan genioén:

Galdetzen genuen atzo:

Gauza dá: Zergátik evoluzionatuko litzake sintaxi bat ti járri bere partikula negatiboa an esaldi-bukaera (an SOV) buruzki járri partikula negatibo hori justuki an hasiera on predikatua (an SVO). Onuragarria al da komunikatiboki? Bá al du zentzu komunikatiborik aldaketa horrek? Bihar saiatuko gara horretaz mintzatzen.

Bai, komunikatiboki guztiz zentzuzkoa da aurrératzea partikula negatiboa ki hasiera on predikatua náhin mezu jasotzaileak hasieratik jakin dagien ze ezeztatzen ari da ondorengo aditz semantikoa, eta orohar predikatua (ordezta baieztatzen nola printzipioz espero liteken), zeren ezeztapen horrek, partikula txiki horrek, guztiz aldatzen du predikatuaren zentzua.

Esan nahi baita ze ezeztapena dá, antzera nola aditza bera, informazio labur estrategiko horietakoa zein, baldintza orokorretan, ezagutu nahiko genuke lehenago zein jáso predikatuaren eduki rhematiko nagusia. Demagun, adibidez, honako esaldi-hasiera:

Niri sagarrak, laranjak eta madariak...

non eduki preziso luze hori (sagarrak, laranjak eta madariak) jasotzen ari gara gabén jakin zéin ote den eduki horren lotura sintaktiko eta semantiko (interpretatibo) zehatza kin hasierako "niri" hori. Gero:

Niri sagarrak, laranjak eta madariak gustatzen...

Hor, arazoa larriagotu da zeren "gustatzen" horrek eramaten gaitu ki esparru semantiko atsegingarri bat zein, halere, guztiz alderantzizkatua geldituko den noiz jáso bere ondorengo partikula ia ezin txikiagoa: "ez", zeinekin esaldiaren zentzu semantikoa guztiz aldrebesten den:

Niri sagarrak, laranjak eta madariak gustatzen ez zaizkit.

zek ez duen kolorerik konparatua kin:

Niri ez zaizkit gustatzen... sagarrak, laranjak, madariak eta edozer zein nahi duzun.

non, jada predikatuaren hasieratik, prestatuta gauden ki jaso informazio zehatza gain zér ez zaion gustatzen ki mezu-emailea, sintaktikoki eta semantikoki ondo uztartua, bidea ondo prestatua, eta gainera barnén estruktura diskursiboki irekia.

Bai, kontuan hartuz ze ezezko partikulak guztiz aldatzen dú aditz-multzoaren ideia semantikoa, hobe baldin jartzen bada lehénda aditz semantikoa eta an hasiera on predikatua xedé hobeki interpreta daigun hala aditza nola predikatu osoa (eta, justuki antzeko bidetik, hobe baldin kokatzen badugu predikazioaren bihotza, zein baita aditza, lehénda eduki predikatibo zehatzena, lehénda parte rhematikoena).

Nolabait esan, konsidera geinke partikula negatiboa nola osagai bat ti aditza, osagai bat ezin banatuzkoa ti aditza, aditzaren parte analitiko bat zek ematen du oinarrizko informazioa (kasu horretan soilik semantikoa) afinda semantikoki hobe prozesa daigun hala aditz semantikoa bera, nola ere predikatu osoa an baldintzarik onenak.

Esan nahi baita ze partikula negatiboak izanen lituzké are arrazoi gehiago zein aditz semantikoak berak ki kokatu an hasiera on predikatua, lehénda aditz semantikoa, eta lehénda predikatuko parte rhematikoena ere.

Eta japonieran, berdin-berdin gertatuko litzake baldin garatuko balitz halako aukera komunikatiboa (eta diot: aukera). 

Berdin-berdin. [1654] [>>>]