"lei" (ti "legi" edo "ledi") eta, bide beretik, "leza"

Atzokoan mintzo ginén burúz ondoko adizkiok, zein finean ez dirén baizik sinplifikazioak ti euren versio batuak:

genegi (= genei) = genegike = geneike = geinke 

zeinen forma tripersonalak geldituko liraké honela:

genezaioke = geneioke = geneio

zenezaiekete = zeneiekete = zeneiete

eta solik erabiliz forma objetu-sigularrak (kin objetu singularrak eta pluralak ere):

genezaizkioke = genezaioke = geneioke = geneio 

zenezaizkiekete = zenezaiekete = zeneiekete = zeneiete

Iruditzen zaigú beste aukera interesgarri bat noiz hala nahi den (beti ere aukeran).

eta gaur gogoratu nahi genuke ze jada mintzatu ginén gain halako forma erlatiboki sinpleagoak, adibidez an beste sarrera hau:

• Eusebio Erkiaga: "Nork egin leza holako lanik?"

Aipatu genuén atzo "lezake" forma:

Azpimarratu nahi dugu ze "lei" forma hori dá monosilabikoa, bitartén "leike" dá bisilabikoa, eta batuko "lezake" trisilabikoa.

zein, genioenez, izanen zén printzipioz redundantea ("le-" eta "-ke" batera), eta diot printzipioz, zeren orobat erabil lei kin helburu pleonasmikoa. Edonola ere, zenbait hizkeratan errepikapen hori izan zeikén (zitekeen, zeikean) aukerakoa, hiztunak erabil leikelarik "lei" edo "leike" transitiboak segun bere helburu komunikatiboa, aukeratuz arten laburtasuna ("lei") edo, akaso, pleonasmo expresiboa ("leike").

Edonola ere, "le gi" izanen zén "egin" aditzaren "akasoko" forma zaharra (3. persona horretan) berdin nola "le za" izanen zén ber forma an "*ezan", zeinen signifikantza izanen zén nola "ahal izan":

le za > leza → lezake
le gi > legi → legike 

non, hizkera batzutan, bereziki 3. personan, "-ke" atzizkia geldi zeikén aukeran afin laburtu edo indartu expresioa (izan ere, 3. persona horretan ez zuen sortzen arazorik kin lehenaldia). Gerora, perifrastiko bihurtzean, "*ezan" aditza gamatikalizatuz joan zén nola laguntzaile (ez da bestela erabiltzen):

egin le(g)ike = egin lezake = egin ahal(ko) luke

Eta gauza da ze, "lezake" ere, noizbait erabili da gabé "-ke" an 3. persona hori ("leza" = "lezake"), akaso analogiaz, islatuz mendebaldeko "lei" = "leike". Ikus Eusebio Erkiaga euskaltzainaren erabilera hau ("Neurtitzak"):

Esan nahi baita: "Nork egin lezake holako lanik?

edota orobat an beste sarrera hau: 

• Zenbait hizkeratan existitzen dá "lei" vs "le(g)ike" eta "le(d)iteke"

Genioen atzo ze:

..., "letorke" litzaké forma redundantea, non bikoiztu egin da aipaturiko zentzua e posibilitatea. Ez ordea, 1. eta 2. personetan, non "nekarke" edo "ze(ne)karke" formek regularki jasoko zutén euren "akasoko" zentzua.

Geroago etorriko ziren aditz perifrastikoak, analitikoagoak, zatituagoak (zeinekin, aparte lortú sinplifikazio morfologikoa, lortuko zén aukera oparoagoa), eta eurekin aditz laguntzaileak, zein ez ziren baizik betiko aditz trinko zehatz batzuk, zein ziren ezberdinak segun euren erabilera transitiboa (adibidez, "egin") edo intransitiboa ("edin"). Horrela sortuko ziren, adibidez:

etor ledike > etor leike  (antzera nola "letorke")
ekar legike > ekar leike (antzera nola "lekarke")

halan ze aditz trinko jakin horiek (laguntzaile bihurtuak) erabiliko ziren askoz maizago zein lehenago. Eta akaso maiztasun horrekin, zenbait hizkeratan gordeko ziren erabilera zahar-laburragoak, zeren maiztasuna eta laburtasuna ez dira izaten bidaide desegokiak. Edonola ere, gauza da ze, diogunez zenbait hizkeretan, entzun ahal dira adizki potentzialak non ez den agertzen "-ke":

Ea bada, ez izu-bildurtu; arerioa txakur estu bat da; ausika egin lei, guk gura ez izan arren; tentau gaikez;... [Añibarro, Lore sorta espirituala, 1802]

non daukagun:

lei < legi < le gi

Azpimarratu nahi dugu ze "lei" forma hori dá monosilabikoa, bitárten "leike" dén bisilabikoa, eta batuko "lezake" trisilabikoa.

Bestalde, "lei" forma orobat dagokio ki "edin" laguntzailea, nola konproba daikegun an ondoko pasartea (Juan Mateo Zabala an bere sermoiak, 1816-1833), non adizki hori agertzen den alternatuz kin "leike" (eta sermoi berean gorago daukagu "leiteke" ere an ber zentzua):

Egunean egunean dantzugu senarrai esaten: Ai Aita! Jaungoikoak emon eustan emazte bat, ezin beragaz bakerik egin leike: ain da temosea, ain da berbalaria ta min luzekoa, ain arrabiosea ze neure arimea galdu erazoten deust. Emazteak barriz diño: Jaungoikoak emoniko senar bat baukat, zeinegaz ezin bizitzarik egin lei; beti beti dago nire kontra, ezin ikusi nau, berbatxu bat egiten bot aserratuten da, ezin gusturik ezetan-bere emon deutsat. [Juan Mateo Zabala, Sermoiak, 1816-1833]

Hor dugú:

lei < ledi < le di

zeinen alternatibak diren "leike" (bisilabikoa) edota "leiteke" (batuko "liteke") trisilabikoa, non esan behar da ze "te" eta "ke" betetzen ari dirá ber funtzioa redundanteki, antzera nola an "litzateke" ("litzake"). Azpimarratu, azkenik ze, Zabala-k, bere sermoietan erabiltzen ditú "lei", "leike" eta "leiteke" formak, aukeran, hirurak ere. Esan nahi baita ze, "lei" forma zaharra, hor daukagu, bitxi, distiratsu, labur, eta aukeran.

Dirá aukerak zein batzuetan izan ahal diren gure interesekoak. Batzuetan edo akaso askotan. [2181] [>>>]