Bilatuz aditz-aukera sinpleagoak: "genegi = genegike" (obviatuz "-ke" sufijo potentziala)

Gaur egin nahi genuke ohartxo bat gain aditz-forma bat ("genegi" ordéz "genegike" non obviatzen dén "-ke" sufijo potentziala) zein erabiltzen den an liburua zeintaz air garen (1920ko "Euskal-Zenbakiztia": ikus adibidez atzoko sarrera):

Finean forma hori dá:

genezake = genegike = geneike = geinke = genegi = genei

zeinen forma tripersonalak geldituko liraké honela:

genezaioke = geneioke = geinkio = geneio

zenezaiekete = zeneiekete = zeinkiete = zeneiete

eta solik erabiliz forma objetu-sigularrak (kin objetu pluralak ere: ikus "J.L. Ormaetxea (2006): "...ez da oraingo ezaugarri bat, aspaldikoa baizik.""):

genezaizkioke = genezaioke = geneioke = geinkio = geneio 

zenezaizkiekete = zenezaiekete = zeneiekete = zeinkiete = zeneiete

Iruditzen zaigú beste aukera interesgarri bat noiz hala nahi den (beti ere aukeran). [2170] [>>>]

Zéin da 3. persona regularra zein dagokion i "nindekarren"?

3. persona regularra zein dagokion i "nindekarren" dá ... 

• zekarren

esan nahi baitá:

• hark ni nindekarren"

versus

• hark hura zekarren

non, berdin nola 3. personan "zekarren" formak hartu dú hasierako "z-" hori, 1. personak hartu dú "nind-" prefijoa bidéz analogia, baina nóndik? [>>>]

Berdin nola "nekarren/nekarran" bihurtu dén "nakarren/nakarran" an zenbait hizkera, era berean ere "nindekarren/nindekarran" bihur daiteké "nindakarren/nindakarran"

Genioén atzo ze Josu Lavin-ek proposatutako bilakaera fonetiko horiek iruditzen zaizkigú oso inprobableak (adibidez, ez dugu ezagutzen kasu argirik non "nin-" adizki-hasiera bihurtu dén "nen-" bidéz bilakaera fonetiko bat, edota are bidéz analogia, zein dén beste bilakaera-klase bat), baina aitzitik, bádira beste bilakaera batzuk (itxuran, fonetikoak) zein behin baino gehiagotan gertatu dirén an hizkera ezberdinak. Horietako bat dá:

• nekarren/nekarran → nakarren/nakarran

[Ikus sarrera hau: "Beste mapa bat, orain kin "nik hura nekarren""]

edo:

• zekarren/zekarran → zakarren/zakarran

[Ikus sarrera hau: "Itxura guztien arabera, "hark hura zakarren" edo "zakarran" ez dira baizik aldaera fonetikoak ti "hark hura zekarren", zein datorren ti "hark hura ekarren" regularrena"]

edo are:

• ekarren/ekarran → akarren/akarran  

[Ikus sarrera hau: "Aramaioko hizkera: "nik nakarren" ordéz "nik nekarren" edo "guk gakarren" ordéz "guk gekarren""]

Eta justuki bide horretatik etorriko litzaké:

• nindekarren/nindekarran → nindakarren/nindakarran 

Normaltasunez. Ohi lez. [>>>]

Beste mapa bat, orain kin "nik hura nekarren"

Atzokoan genioén:

Ikus daigun zér dioén EHHA-k gain, adibidez, "hark hura ekarren"

Itxura guztien arabera, "hark hura zakarren" edo "zakarran" ez dira baizik aldaera fonetikoak ti "hark hura zekarren" (zeini gehitu zaión 3. personako "z-" hori), zein datorren ti "hark hura ekarren" regularrena.

Horrá gaur "nik hura nekarren":

non dugún lehenengo "-e-" hori (an "n-e-karren") regularki adierazten denbora indeterminatu bat zein ez den orainaldia, nahiz leku batzuetan gertatu dirén aldaketa fonetikoak, emanez "nakarren/nakarran". [>>>]

Itxura guztien arabera, "hark hura zakarren" edo "zakarran" ez dira baizik aldaera fonetikoak ti "hark hura zekarren", zein datorren ti "hark hura ekarren" regularrena

Ikus daigun zér dioén EHHA-k gain, adibidez, "hark hura ekarren"

Itxura guztien arabera, "hark hura zakarren" edo "zakarran" ez dira baizik aldaera fonetikoak ti "hark hura zekarren" (zeini gehitu zaión 3. personako "z-" hori), zein datorren ti "hark hura ekarren" regularrena. [>>>]

Aditz-morfologia objetu-pluralik ez bada, OVS forma zaharrak desanbiguatu dirá soilik bidéz "-n-" desanbiguatzaile tipikoa an 1. eta 2. personak (3. personak anbivalenteak dira)

Genioén atzo ze...

..., pluralitatea ez  bada islatzen an adizki trinkoak, SOV formetan ez ziren agertuko goragoko adizki objetu-pluralak:

• nik ha/hárek n-e-kar-ren

• hik ha/hárek h-e-kar-ren

• harek (singularra) ha/hárek e-kar-ren

• guk ha/hárek g-e-kar-ren

• zuk ha/hárek z-e-kar-ren

• hárek (plurala) ha/hárek e-kar-ren

geldituz soilik forma objetu-singularrak.

eta amaitzen genuén:

Eta, nolákoak izan beharko liraké OVS moduko formak an hizkera horiek?

Horretaz, gogora gaitezen ze, Eibarko hizkeran, OVS moduko formak  zirén hauek (kin pluralitatea morfologizatua) (ikus an herenegungo sarrera):

• harek ni n-e-n-kar-ren

• harek hi h-e-n-kar-ren

• harek ha e-kar-ren

• harek gu g-e-n-kar-z-en

• harek zu z-e-n-kar-z-en

• harek hárek e-kar-z-en

Hortaz, pluralitatea ez bada explizituki islatzen an aditz trinkoak, objetu pluraleko "-z-" horiek desagertu beharko lirake an hizkera horiek (adibidez, an Aretxabaleta, Eskoriatza edo Leintz Gatzaga), geldituz honela:

• harek ni n-e-n-kar-ren

• harek hi h-e-n-kar-ren

• harek ha e-kar-ren

• harek gu g-e-n-kar-en

• harek zu z-e-n-kar-en

• harek hárek e-kar-en

Ez dugu aurkitu hizkera horietako paradigma hori explizituki emana, baina gure analisian hala beharko: kin "-n-" desanbiguatzailea an 1. eta 2. persona guztiak (3. personak anbivalenteak lirake), eta gabé morfologia objetu-plurala. [>>>]

Aretxabaleta, Eskoriatza edo Leintz Gatzaga: nola pluralitatea ez den islatzen an adizki trinkoak, ez dira agertuko adizki objetu-pluralak, baina objetu-singularrak Eibarko berdinak izanen dira

Atzokoan galdetzen genuén:

Hizkera horietan [non adizki sintetikoetan ez den islatzen pluralitatea], nóla geldituko liraké 2. faseko adizkiak? Nóla deseginen liraké 2. faseko anbiguetateak?

Ba, atzokoan bertan gogoratzen genuenez, SOV fase tipikoa (kin pluralitate morfologikoa) hauxe bazen:

• nik ha/hárek n-e-kar-ren/n-e-kar-z-en

• hik ha/hárek h-e-kar-ren/h-e-kar-z-en

• harek (singularra) ha/hárek e-kar-ren/e-kar-z-en

• guk ha/hárek g-e-kar-ren/g-e-kar-z-en

• zuk ha/hárek z-e-kar-ren/z-e-kar-z-en

• hárek (plurala) ha/hárek e-kar-ren/e-kar-re-z-en

Orduan, pluralitatea ez  bada islatzen an adizki trinkoak, SOV formetan ez ziren agertuko goragoko adizki objetu-pluralak:

• nik ha/hárek n-e-kar-ren

• hik ha/hárek h-e-kar-ren

• harek (singularra) ha/hárek e-kar-ren

• guk ha/hárek g-e-kar-ren

• zuk ha/hárek z-e-kar-ren

• hárek (plurala) ha/hárek e-kar-ren

geldituz soilik forma objetu-singularrak. Eta, zéin forma dauzkagu adibidez an Aretxabaleta, Eskoriatza edo Leintz Gatzaga? Ba, justuki horiexek, nola ikusten dugun an ondorengo taula non jasotzen dén hizkera horietako SOV paradigma (Deba ibarreko aditz-taulak: Aretxabaleta, Eskoriatza eta Leintz Gatzaga):

Sinpleki, ez daukagu objetu pluraleko formarik, bitarten objetu singularrekoak guztiz bát datozen kin Eibarkoak (bestalde, ohartu ze bai ezberdintzen dirá "zuk" eta "zueik" formak).

Eta, nolákoak izan beharko liraké OVS moduko formak an hizkera horiek? [>>>]

1) OVS, 2) SOV reinterpretazioa, eta 3) "z-" prefijoa garatu ahal da an 3. personak, sórtuz ajuste orokor bat

Ezberdintzen genituén hemen hiru fase nagusi an garapena e gaurko adizkiak:

Abiapuntu ezberdinak har daitezke ki azaldu nóla agertu ziren adizki horiek. Gehienetan, egonen zirén 3 fase nagusi:

• OVS fasea

• SOV reinterpretazioa

• "z-" prefijoa garatu ahal da an 3. personak, sórtuz ajuste orokor bat

Gainera kontuan hartu behar da ze hizkera ezberdinetan gerta zitezkén bilakaera ezberdin samarrak, nahiz finean denak ere aski antzekoak.

Atzo gogoratzen genuén Bolibarko bilakaera, non ez den gertatu goragoko 3. fasea. Orain, justuki  3. fase hori ilustratzeko, sakonkiago aztertuko dugú Eibarko hizkera, zeintan 3. fase hori ("z-" prefijoa garatzea an 3. personak) gertatzen ari da justuki orain. Gogora daigun sarrera hau:

• 'zekarren → zenekarren' versus 'zekarren → zenkarzun' 

Eta Eibarko aditzean jarraiturik, "ekarri" aditzean ere inplementatzen ari da soluzio alternatibo bat ki:

• zuk ha zekarren → zenkarren → zenekarren (finean batua)
  

zein den:

• zuk ha zekarren → zenkarren → zenkarzun

nola ikusi ahal dugun an ondorengo taula (orobat aterea ti "Eibarko aditza", 1998):

erakutsiz berriro nóla soluzioak izan ahal dirén diferenteak, denak ere inplementatuak bidéz analogia kin beste adizki batzuk ja existenteak náhin konpondu anbiguetate-arazo ezberdinak zein joan diren sortzen an garapena te hizkuntza, eta denak ere erábiliz hizkuntzaren barneko mekanismo sortzaileak). Zentzu horretan denak ere, berdin onak.

Gaurko sarreran azpimarratu nahi dugu ze, hasiera batean, OVS fasean, genuké:

• harek ni n-e-kar-ren

• harek hi h-e-kar-ren

• harek ha e-kar-ren

• harek gu g-e-kar-ren

• harek zu z-e-kar-ren

• harek hárek e-kar-ren

non:

• harek ha e-kar-ren 

eta 

• harek hárek e-kar-ren 

berdinak diren (ez da morfologizatu pluralitatea). Ez oso gerora (gure ustez OVS fasea ez zen izanen luzea), etorriko litzaké SOV fasea, non reinterpretazio bat gertatuko zén an iraganeko adizkiak (orainaldian ez zen gertatu halako reinterpretaziorik, akaso gáiti euren maiztasu-erabilera askoz handiagoa), oinarritua an anbivalentzia e 3. personak (zein berdin interpreta daitezke nola OVS edo SOV), halan ze:

• nik ha n-e-kar-ren

• hik ha h-e-kar-ren

• harek (singularra) ha e-kar-ren

• guk ha g-e-kar-ren

• zuk ha z-e-kar-ren

• hárek (plurala) ha e-kar-ren

non:

• harek (singularra) ha e-kar-ren 

eta 

• hárek (plurala) ha e-kar-rren 

jarraitzen duté izaten berdinak. Reinterpretazio horrek sortu zituén hainbat anbiguetate, zeintaz mintzatuko garén an biharko sarrera. [>>>]

Baina redundantzia horiek azaldu behar dira; areago, behar da azaldu prozesu osoa abiátuz ti sintaxi zahar bat

Morfologia sortu ohi da ti sintaxia, alegia noiz sintaxi zaharrago bat konpaktatzen den (hortaz, morfologia azaldu ohi da bidéz sintaxi zaharrago bat). Gero, morfologian bertan gerta daitezke berrikuntza redundanteak (edo ez-redundanteak), zein azaldu beharko lirake, esan nahi baita ze azaldu beharko litzake zergátik eta nóla gertatu diren berrikuntza horiek (gure kasuan, redundantzia horiek). 

Horrela saiatzen ginén egiten an gure sarrera titulatzén:

• guk hura geduen > geuen > "geben" / hark gu geituen > gituen > gintuen > "giñdduen" / guk haiek geituen > gituen > "gittuen"

Herenegun aurkezten genuén bide posible bat ki lortu adizkiak nola "genduen/genituen/gintuen", baina, nola genioén, bideak izan daitezke anitzak (eta baita emaitzak ere) an hizkera diferenteak (nahiz denak ere hurbilki lotuak).

Ikus daigun orain nóla eta nóndik sor zitezkén halako adizkiak ("geben/gittuen/giñdduen") an Bolibarko hizkera, sartua an Leintz-Gatzagako varietatea. Hor, agertzem zizkigú:

• guk hura geben

• guk haiek gittuen 

• hark gu giñdduen

non OVS fasean (ez da morfologizatu plurala):

• hark gu g-e-du-en

• guk hura/haiek e-du-gu-n

• hark hura/haiek e-du-en

Gero SVO fasean: 

• guk hura g-e-du-en

non morfologizatuko dirén pluralak helbúruz eta ezberdindu "guk hura" eta "hark gu"

• guk hura g-e-du-en
  

• hark gu g-e-i-tu-en > gituen
  

eta ondorioz, baita ere:

• guk haiek g-e-i-tu-en > gituen
  

Azken bi horiek (biak "gituen") ezberdinduko dirá bidéz gure "-n-" desanbiguatzailea. sortuz:

• guk haiek gituen > gittuen

• hark gu gituen > gintuen > giñdduen

Laburbilduz:

• guk hura geduen > geuen > geben
  

• hark gu geituen > gituen > gintuen > giñdduen

• guk haiek geituen > gituen > gittuen

nola agertzen dirén egun.

Esan nahi baita ze sarrera horretan saiatzen ginén azaltzen den zergátik agertzen diren forma konplexuagoak abiátuz ti abiapuntu sinple bat, zein oso posibleki izanen zén esaldi zahar bat an OVS ordena sintaktikoa:

• gu - e - du - an > g(u) - e - du - an/en
  

zein gero bihurtuko zén:

• (hark gu) geduen

hau dá, goragoko abiapuntua. [>>>]

"zeduen" edo "zekarren" jatorriz dirá OVS ordenako "hark zu", reinterpretatuak nola "hark hura"

 Diozu, Josu:

Erran duçu:

"Baina, adibidez, gauza da ze "zen-" horren forma zaharra izanen litzaké "zan-" (ti "i-za-n"), eta ez ditugu aurkitzen formak nola:"

ZEN- horrec ez daduca cerikussiric berce ZAN horrequin!

Bai, arrazoi duzu. Nahastu egin naiz mintzátuz gain "zeduen" 3. personakoa noiz mintztu behar nintzen gain "zeduen" 2. personakoa (nondik derivatzen dén 3. personakoa)

Baina, gure analisia ez da horregatik aldatzen. Hasieran dauzkagu OVS formak:

• hark zu z-e-du-en 

non "z-" dén "zu", eta "-e-" dén partikula bat adieráziz indeterminazioa, kasu honetan tenporala. Hori ez da forma pasibo bat, baizik adizki bat sortua ti OVS ordena zahar bat.

Hortaz gogoratu nahi genuké lehenengo zatia ti sarrera hau:

• Domene (2011): "EI prefijo 'z-' pudo tener su origen en el prefijo de 2. persona de respeto y de 2. persona plural 'z-'' utilizado como prefijo de 3. persona 'z-' en alocutivo y, después, en el no alocutivo; ..." 

zeintan genioén:

Zenioén lehen, Josu:

Bai, EKARREN izan daiteke ZEKARREN baino zaharragoa, baina argi dago ZEKARREN honek hasieran duen Z- hori nondik datorkion, ZEN/ZAN adizkiarekin funditzetik, alegia.

Alde batetik esan ze euskararen mendebalde osoan (parte handi bat) ez da halako evoluziorik gertatu, beraz edozein konklusio respektu nóla interpretatu "z-" hori, izan beharko da partziala, eta ez orokorra respektu euskal aditza (gainera, ez da gertatu preseski an area non mantendu ohi diren euskararen ezaugarri zahar gehiago).

non 3. personako "zekarren" edo "zeduen = zeuen = zuen" ez zen etorriko ti forma pasibo bat kin "zen/zan" an  euren hasiera:

• zen-kar-en/zen-du-en

nola zuk, Josu, pretenitzen duzun (an 3. persona), baizik ti 2. persona bat reinterpretatu nola 3. persona:

• z-e-karr-en/ z-e-du-en

Aipatutako sarrera horretan, komentario batean zenioén, Josu:

zuen = zen + du:
zeduen => zeuen => zuen

zeuen adizkia bizcaieraz ere erabilten da.

zekarren = zen + kar:
zekarren: era en el proceso de ser traído por alguien

zethorren = zen + thor:
era en el proceso de venir

kar = ekarten
thor = etorten

Aditzen erroa integratzen da adizkiaren erdian:
ZEN + erroa = ZE + erroa + eN

eta beste sarrera honetan beste komentario hau ere:

ZEDUEN = zen + DU aditz erroa.
: alguien tiene algo
Pasiboki:
: algo era tenido por alguien

noiz dirén OVS ordenako 2. personak reinterpretatuak nola 3. personak. [>>>]

"zenduan" dator ti "z-e-du-an" eta ez ti "zen-du-an"

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

sg.
cinduen > cinuen
= cenduen > cenuen

pl.
cindituen > cintuen / cinituen
= cendituen > centuen / cenituen

non hasierako "zen-" hori izanen zén arrasto bat ti forma pasibo-moduko zahar bat (hor dugú Josu-ren interpretazio pasiboa). Gogora daigun, Josu, zure komentario hau (ikus ere hurrengo sarrera):

ZEDUEN = zen + DU aditz erroa.
: alguien tiene algo
Pasiboki:
: algo era tenido por alguien

eta demagun, orain, "zen-" hori 3. personakoa dela. Baina, adibidez, gauza da ze "zen-" horren forma zaharra izanen litzaké "zan-" (ti "i-za-n"), eta ez ditugu aurkitzen formak nola:

• zan-duan > zanuan

Arrazoia da ze "zenduan" dator ti "z-e-du-an"  eta ez ti "zen-du-an". [>>>]

Domene (2011): "..., y de 'itu' (tener) , en el verbo 'ukan' (tener)."

Genioén an sarrera hau:

Gaur aipatu nahi genuke ze Domene-ren analisiak zabaltzen dú "iraun" aditzaren eragina buruzki "izan" aditza ere, zeinen persona plural batzuk etorriko liraké ti "iraun" aditza:

Se trata de un procedimiento arcaico de expresión del plural, que permitió la formación de la 3ª persona de plural de Nominativo (d-ira = 'ellos/as son' y d-itu = 'el/ella/ello los/las ha') y más tarde se extendió a las lª y 2ª personas de plural (ga-ra y za-ra en el verbo izan,... [Domene, 2011:179-180]

Horretan ere ez gara konvergitzen kin analisia ti Domene (2011). Bihar gogoratuko dugú sarreraren bat gain puntu hori.

nondik, gaur, azpimarratuko dugu nóla Domene-k (2011) proposatzen duén "*itu" aditza ki azaldu "*edun"-en pluralak:

... la sustitución de las flexiones de algunas personas por las de otro verbo, concretamente de iraun (durar), en el verbo izan (ser), y de itu (tener) , en el verbo ukan (tener). Se trata de un procedimiento arcaico de expresión del plural, que permitió la formación de la 3ª persona de plural de Nominativo (d-ira = 'ellos/as son' y d-itu = 'el/ella/ello los/las ha') y más tarde se extendió a las lª y 2ª personas de plural (ga-ra y za-ra en el verbo izan,... [Domene, 2011:179-180] 

Gure analisia, oso hurbilekoa izanki, ez da guztiz berdina, zeren guk proposatzen genuén "*itun" aditz plurala (an ber funtzioa). Ikus sarrera hau:

• *edun/*itun (objetu singularra/objetu plurala)

Atzokoan aipatzen genuén "*edun" aditza, referituaz ki adizkiak nola "sittuen = zituen/zituzten"

• Jose Luis Ormaetxea (2006): "Salbuespen bakarrak: *edun -en pluraleko formak dira: sittuen 'zituen/zituzten'

baina, nahizta egun hala konsideratzen diren, pensatzekoa da ze garai batean forma horiek referituko zirén ki beste partizipio bat, partizipio plural bat, jada desagertua:

• *i - tu - n > *itun 
  

zein izanen zén justuki kide plurala te "*edun" partizipio singularra, antzera nola "*iran" izan bide zén kide plurala te "*izan" partizipio singularra (edota "eduki/edutzi" bikote transitiboa). Horretaz mintzatu ginén an ondoko sarrera hau, zeinen hasiera jasotzen dugún beherago: 

• Garai zaharretan izanen zirén bi partizipio ezberdin: '*e - i - za - n > i - za - n = izan' (singularra) versus '*e - i - la - n > *e - i - ra - n > i - ra - n = iran' (plurala)
  

Jarraituz kin atzoko haria, gaur egungo "izan" aditzean (partizipio bakarra), garai zaharretan izanen zirén bi partizipio ezberdin:

• *e - i - za - n > i - za - n = izan (singularra)

• *e - i - la - n > *e - i - ra - n > i - ra - n = iran (plurala)

non izanen zirén bi erro zahar ezberdin:

• za

• la/ra

biak CV, nola ere "da" fosila izanen zén CV. 

Eta hain zuzen *i - tu - n > *itun" partizipio plural horretatik derivatu ditugu guk lehengo eguneko 3. persona singularra kin objetu plurala, an:

• Baina, zéin izanen zen, adibidez, 3. persona singular regularra?

Baina, zéin izanen zen, adibidez, 3. persona singular regularra? Ba, justuki hau:

• hak *∅ - e - i - tu -  e - n > eituen > ituen

non soilik falta zaigún gehitzea bustidurá (palatalizazioá) zein "i-" soinuak hizkera horretan eragiten duén gain ondorengo "-t-" soinua (zein bilakatzen dén "-tt-") arrén eta izan daigún gure 3. personako forma regularra:

•  hak *∅ - e - i - tu -  e - n > eituen > ituen > ittuen

eta bide beretik doa 2. persona regularra:

• zuk *z - e - i - tu -  e - n > zeituen > seituen > situen > sittuen

Bádirudi ze hor ere egon zitekén partizipio plural berezitu bat.

"*itun" izanen litzaké aditz bat ze jasoko lukén ideia plurala, osatuz bikote zahar bat kin "*edun" singularra. [>>>]

Gehiago zehaztuz gure analisia gain "dira" adizkia

Atzokoan gogoratzen genuén sarrera bat zeinen amaiera zén:

Nóndik etor litezke adizki plural horiek? (gara/gira, zara/zira, dira; ginan, zinan ziran) Ba, gure ikuspegitik (eta erakusten saiatuko garenez), tika:

• *e - i - ra - n < *e - i - la - n

aditz-partizipioa, kin "la/ra" partikula (kasu honetan erro) zaharra.

Horretan gehiago sakonduz, gaineratu nahi genuke ondorengo sarrera hau ere, non zehazten dugú gure analisia e "dira" adizkia: 

• ∅ - (d)a - i - la > ∅ - (d)a - i - ra = d - i - ra = dira (orainaldiko 3. persona plurala)

Duela egun batzuk galdetzen genuén:

Nóndik etor litezke adizki plural horiek? (gara/gira, zara/zira, dira; ginan, zinan ziran)

Gaur ikusiko dugú nóla eratorri orainaldiko 3. persona plurala, zein baita "dira":

• ∅ - d(a) - i - la > ∅ - d(a) - i - ra = d - i - ra = dira (orainaldiko 3. persona plurala)

zein izango litzaké guztiz regularra. 

Gogoratu nahi genuke ze orainaldiko 3. persona singularra bázen irregularra, zeren teorian izan beharko zén (ikus hemen) :

• ∅ - d(a) - i - z(a) > ∅ - d(a) - i - z =  daiz (orainaldiko 3. persona singularra regularra)

zein litzaké antzekoa nola "naiz" edo "haiz". Baina, genioenéz hemen, persona horretan gelditu dá fosildua "da" hitz zaharra (an aditz-forma), akaso hizkuntzaren zaharrenetarikoa (gainera, printzipioz, CV):

"da" horrek ez du erakusten antzekotasunik kin "izan" aditza (eztare, "gara", "zara" edo "dira" adizkiek), alderantziz-ze "naiz", "haiz" edo "zan" formak, zein bai derivatuko lirake ti oinarrizko aditz hori. Nolabait esan, "da" forma litzaké fosil bat barné "izan" aditza (bere jatorria ez legoke an "izan" aditza).

"da" izanen litzaké oso forma zahar bat (akaso hizkuntzaren lehenengoetarikoa) zeinen izaera gramatikala, garai hartan, ez zen izanen hain argia, baizik aski anbiguoa: ez zen izanen aditz argi bat, baizik gehiago adverbio-erakusle moduko bat, oso presentziala (orainaldikoa) zein soilik gero bihurtuko zén aditz purua (an "hura da", zeinen forma regularrago bat izanen litzaké "hura daiz").

Pluralean, beraz, regularra: "haiek d - i - ra".

Guztiz regularra beraz, ti "*e - i - ra - n" aditza, zeinen esangura izanen litzaké "izan" plurala. [>>>]

Gure analisian: "*e - i - la - n" > *e - i - ra - n" ordezta "iraun" (an sorrera e "dira" edo "gara")

Atzokoan aipatzen genuén Domene-ren analisia zeinen arabera "dira" edo "gara" adizkiak (egun an "izan") etorriko liraké ti "iraun" aditza (antzera nola adibidez "derauka" transitiboa ere):

... Domene-ren analisiak zabaltzen dú "iraun" aditzaren eragina buruzki "izan" aditza ere, zeinen persona plural batzuk etorriko liraké ti "iraun" aditza:

Se trata de un procedimiento arcaico de expresión del plural, que permitió la formación de la 3ª persona de plural de Nominativo (d-ira = 'ellos/as son' y d-itu = 'el/ella/ello los/las ha') y más tarde se extendió a las lª y 2ª personas de plural (ga-ra y za-ra en el verbo izan,... [[Domene, 2011:179-180]

Gure ikusmoldea, ordea, litzake ze adizki horiek ez dira sortzen ti "iraun" aditza, baizik ti "*e - i - la - n > *e - i - ra - n" aditz plurala, zeinen erroa litzakén "la/ra" partikula zaharra.  Hala esaten genuen an ondorengo sarrera hau, zein birjasotzen dugún jarraian::

• Eta nóndik etor litezke adizki pluralak? (gara/gira, zara/zira, dira; ginan, zinan ziran) Tika "*e - i - ra - n < *e - i - la - n" aditz-partizipioa, kin "la/ra" erro zaharra

Hortaz, izanen genuké:

• e - i - za - n > i - za - n = izan (aditz-partizipioa)

----------------

• n(i) - (d)a - i - z(a) = n - a - i - z = naiz (orainaldiko 1. persona)

• h(i) - (d)a - i - z(a) = n - a - i - z = haiz (orainaldiko 2. persona)

• da (fosil bat: orainaldiko 3. persona) 

----------------

• n(i) - e - i - z(a) - n > n - e - i - za - n > n - i - za - n   > n - i - (n) - (t) - za - n = nintzan (lehenaldiko 1. persona) 

• h(i) - e - i - z(a) - n > h - e - i - za - n > h - i - za - n   > h - i - (n) - (t) - za - n = hintzan (lehenaldiko 2. persona) 

• e - i - za - n > i - za - n > za - n = zan (lehenaldiko 3. persona)

Bestalde, dauzkagú beste forma aski diferente batzuk an persona pluralak (irregularrak respektu "izan" aditz-partizipioa):

• gu gara / gira

• zu zara / zira

• haiek dira

eta

• gu ginan

• zu zinan

• haiek ziran

Nóndik etor litezke adizki plural horiek? (gara/gira, zara/zira, dira; ginan, zinan ziran) Ba, gure ikuspegitik (eta erakusten saiatuko garenez), tika:

• *e - i - ra - n < *e - i - la - n

aditz-partizipioa, kin "la/ra" partikula (kasu honetan erro) zaharra.

Beraz, "*e - i - la - n > *e - i - ra - n" (kin "la/ra" partikula zaharra), ordezta "iraun". [>>>]

Domene-ren analisian (2011), adibidez "dira" forma ere ("izan") etorriko litzaké ti "iraun" aditza

Atzokoan komentatzen genuén ze, Domene-ren analisian (2011), "iraun" aditza ...

... izanen litzaké aditz laguntzaile tripersonal zaharrena hala nola, garai batean, orokorra an hizkera guztiak:

El SMV(NDE) [Sistema Morfologiko Verbal tripersonala] de ukan/iraun, por tanto, fue antiguamente el auxiliar trivalente común a todos los dialectos, y luego fue sustituido por el SMV(NDE) de eutsi en el dialecto occidental o vizcaíno y por el SMV(NDE) de edin en el dialecto central  de Guipúzcoa y en el dialecto navarro, habiéndose conservado hasta ahora el antiguo SMV(NDE) de ukan/iraun en todos los demás dialectos [Domene, 2011:281]

Gaur aipatu nahi genuke ze Domene-ren analisiak zabaltzen dú "iraun" aditzaren eragina buruzki "izan" aditza ere, zeinen persona plural batzuk etorriko liraké ti "iraun" aditza:

Se trata de un procedimiento arcaico de expresión del plural, que permitió la formación de la 3ª persona de plural de Nominativo (d-ira = 'ellos/as son' y d-itu = 'el/ella/ello los/las ha') y más tarde se extendió a las lª y 2ª personas de plural (ga-ra y za-ra en el verbo izan,... [Domene, 2011:179-180]

Horretan ere ez gara konvergitzen kin analisia ti Domene (2011). Bihar gogoratuko dugú sarreraren bat gain puntu hori. [>>>]

Domene (2011): "El SMV(NDE) [Sistema Morfologiko Verbal tripersonala] de 'ukan/iraun', por tanto, fue antiguamente el auxiliar trivalente común a todos los dialectos,..."

 Atzokoan hasten genuén gure sarrera esánez:

Atzoko eta herengungo aipuan (hartua ti Trask, 1997), aipatzen da nóla autore batzuek (horien artean Domene, guk batzuetan aipatua, adibidez hemen) konsideratu duté ze"derauka" moduko formak dátoz ti "iraun" aditza (zein bihurtuko litzakén laguntzailea ere) ordezta ti "*eradun"

Gaur eginen dugú aipu bat ti Domene (2011) non autoreak zehazten dú bere ikuspuntua gain "iraun" aditza, zein izanen litzaké aditz laguntzaile tripersonal zaharrena hala nola, garai batean, orokorra an hizkera guztiak:

El SMV(NDE) [Sistema Morfologiko Verbal tripersonala] de ukan/iraun, por tanto, fue antiguamente el auxiliar trivalente común a todos los dialectos, y luego fue sustituido por el SMV(NDE) de eutsi en el dialecto occidental o vizcaíno y por el SMV(NDE) de edin en el dialecto central  de Guipúzcoa y en el dialecto navarro, habiéndose conservado hasta ahora el antiguo SMV(NDE) de ukan/iraun en todos los demás dialectos [Domene, 2011:281]

Ez dago esan beharrik ze, kasu honetan, ez gaude batere ados kin ikuspuntua ti Domene. [>>>]

*edun → *eradun

Atzoko eta herengungo aipuan (hartua ti Trask, 1997), aipatzen da nóla autore batzuek (horien artean Domene, guk batzuetan aipatua, adibidez hemen) konsideratu duté ze"derauka" moduko formak dátoz ti "iraun" aditza (zein bihurtuko litzakén laguntzailea ere) ordezta ti "*eradun":

... from iraun "last", probably an ancient causative of egon "stay", wait, be" [Trask, 233]

Baina, gure ikuspegitik, ez dugu behar beste aditz bat ki azaldu forma horiek, zein ongi azaltzen dirá ti 

• *edun → *eradun

non daukagún "-la- > -ra-" predatiboa. Ez dugu behar "iraun" aditza. [>>>]

Trask (1997): "The most plausible analysis, however, is probably that of Gómez and Sainz (1995:240), who see the underlying verb as '*eradun',..."

 Jarraituz kin atzoko aipua ti Trask (1997), irakurtzen dugu hau:

The eastern varieties show forms like derauka - drauka - daroka (rarely doro - doo) 'he/she has it to him/her'. Such forms are well attested in L and LN, and they are attested in G until the early eighteentg century, and in the HN in the sixteenth century, suggesting that they are the more conservative forms. (...) The most plausible analysis, however, is probably that of Gómez and Sainz (1995:240), who see the underlying verb as *eradun, an otherwise unattested causative of *edun. [Trask, 1997:233]

non Trask-ek hobesten du interpretazioá ti Gómez eta Sainz (1995), nok ikusten duté hor "*eradun" aditza. Aurreko sarrera askotan argi gelditu denez, erabat ados gaude kin "*eradun" interpretazio hori. [>>>]

Trask (1997) gain '*eradun' formak an gipuzkera: "...they are attested in G until the early eighteentg century,..."

Atzokoan galdetzen genuén:

Hizkera zentralean, ordea, aurkitzen ditugú "*eradun"-formak zein hasten dirén kin: 

• "di..." (dirau...)
  

Baina, galdera dá: nóndik sor zitezkén "di..." forma horiek?

Horretaz, has gaitezen ikusten zér dioskun Trask-ek an bere "The history of Basque" (1997):

The eastern varieties show forms like derauka - drauka - daroka (rarely doro - doo) 'he/she has it to him/her'. Such forms are well attested in L and LN, and they are attested in G until the early eighteentg century, and in the HN in the sixteenth century, suggesting that they are the more conservative forms. [Trask, 1997:233]

Gainera, nola ikusi ahal dugun an, adibidez, ondorengo sarrera hau:

• Yrizar (1981): "...puede asegurarse que en todo el dialecto guipuzcoano se usaron en el siglo XVIII flexiones receptivas con "-r-" en el núcleo." 

gipuzkerazko "*eradun" formak hasi ohi zirén ti "di...". [>>>]

Hizkera zentralean, ordea, aurkitzen ditugú "*eradun"-formak zein hasten dirén kin "di..." (dirau...)

Berriki ikusten genuén nóla Burundan gertatu dirén evoluzio fonetikoak zein, abiatuz ti:

• "de..." (derauo)

amaitu dirén an:

•  "do..." edo "du..."

Hizkera zentralean, ordea, aurkitzen ditugú "*eradun"-formak zein hasten dirén kin: 

• "di..." (dirau...)
  

Baina, galdera dá: nóndik sor zitezkén "di..." forma horiek? [>>>]