larunbata, urtarrila 18, 2025

Dudagabe, denbora ez da faktore bakarra, ezta ere inportanteena. Inportanteena dá ulermen informatibo-expresiboa

Irakurtzen genuén atzo honako komentarioa:

Oso interesgarria. Itxuraz bederen, denbora murriztea da abantaila noiz hitz egitean. Demagun, dut nahi leitu egunkaria an 5 minutu, bada kasu horretan duzu aukera ki irakurri geyo informazio; edo an denbora gutxiago. Hala eta guztiz, an garaia ki ulertu, agian hizkuntza ba (bat) geyo mantso, izan ahal da abantaila, zeren da ulertuko hobe, zeren duzu geyo denbora ki prozesatu informazioa

Dudagabe denbora ez da faktore bakarra, ezta ere inportanteena noiz aztertzen informazioaren prozesamendua (ikus [2586] edo [224]. Inportanteena dá ulermen informatibo-expresiboa zeren ezbada ondo ulertzen entzun-irakurritakoa hala informatiboki nola expresiboki, orduan komunikazioak egin dú porrot, zein den komunikazioaren arazo maximoa.

Hizkuntza batean, material fonikoa eta komunikazio-denbora izan ahal dirá erlatiboki luzetxoagoak, baina horrek aporta daiké aukera expresiboak (demagun adibidez morfologia diminutibo-aumentatibo aberatsa zein den existitzen an zenbait hizkuntza), edo erraztasuna an produkzio fisikoa on soinuak (silaba gehiago baina errazagoak) hala nola an ulermen argiagoa (zeren soinuak euren artean ezberdintzen dirén argiago). Horretaz mintzo ginen an:

Genioen hemen ze:

Bestalde, hitzak argiki ezberdindu beharko lirake euren artean, halatan-ze, kontuan izanda ze soilik egoten dira vokal eta konsonante gutxi batzuk, hitz guztiak ezingo dira izan monosilabikoak salbú noiz erábili elementu tonalak zeinen konplexutasuna ezin dugun valoratu. Hortik segitzen da ze, zenbat eta vokal eta konsonante gehiago izan hizkuntza batek, hainbat laburrago izan ahalko dira bere hitzak (aparte utzita, esan bezala, hizkuntza tonalak), nahizta bestalde, zenbat eta vokal eta konsonante gehiago izan, egonen da tendentzia aldén ager daitezen vokal, konsonante eta hitz antzekoagoak (gutxiago diferentziagarriak) edota esateko konplexuagoak, zeinen argitasuna eta zailtasuna ezin dugun valoratu.
Hortaz, ikus daigun, Pellegrino et al.-ek aztertutako hizkuntza horietan, zénbat silaba ezberdin egin litezken (2011):

Konprobatzen dugu ze, bitárten inglesez egin litezkén 7.931 silaba diferente, japonieraz sor litezké 416, zeinekin, bistan denez, soilik eratu ahalko dirá 416 hitz monosilabiko, gehienez ere (txineran, ez da konsideratu silaben aspektu tonala). Autoreek, gainera, egiten dute valorazio bat gain konplexitate silabikoa, oinarritua an zénbat konsonante agertzen diren an silabak (#const/syl).

Hor ez dira valoratzen, adibidez, soinuak eurak, euren diferentziagarritasuna, euren hurbiltasuna, edota euren zailtasuna edota gogortasuna (adibidez, r bikotza dá gogorragoa zein r samurra). Japonieraz, adibidez, existitzen dirá 5 vokal, zein diren justuki berberak zein diren an gaztelania edo euskara, oso argiki diferentziagarriak eta, esango genuke, ondo ahobetegarriak, ondo sonoroak (silabak dirá tipikoki CV edo V). Ikus hemen:
The Japanese language has only 5 vowels: a, i, u, e, o. They are terse vowels, pronounced clearly and sharply. [Namiko Abe, 2017]
Eta hor egon daitezké faktore foniko-expresiboak zeinen efektua (adibidez noiz esán biraoak) ezin dugun baloratu.

Hortaz, batzuetan denbora gehigarria ondo erabilita egon ahal da adibidez an argitasuna edo expresibitatea. Eta faktore hori isla daiteke an konparazioa artén bi hizkuntza.

Baina beste batzuetan, eta hauxe da gure intereseko kasua, denbora gehigarri hori ez da "invertitzen" an argitasuna edo expresibitatea, baizik almazenatuz informazioa inefizienteki, zeren informazio hori agertzen zaigún lehenago zein bere gako estrategiko informatibo-expresiboak (buru sintaktiko-diskursiboak), eráginez alde batetik prozesamendu-kostu handiagoa, eta bestetik interpretazio inefektiboak hala informatiboki nola expresiboki, finean eráginez expresio-modu bat ondo mugatua, etendua, itxia, inefizientea eta inefektiboa hala an kantitatea nola an kalitatea. [2607] [>>>]