Txisteak: textuinguru komunikatibo exigente horietakoa

Estitxu Garaik dú publikatu artikulu bat titulatzen "Eman dezagun umore" (31 eskutik, 2014), nondik hona dakardán ondoko aipu luzea (ia artikulu osoa):

Profesionalak izan edo ez, badute nire inguruko txistelariek ezaugarri komun bat: gaztelaniaz kontatzen dituzte guztiak. Ez du axola lagun-giro euskaldun peto-petoa den ala ez, txiste-ordua heltzen denean gaztelaniara aldatzen da kodea. Etenik gabeko gurpila da: txiste gehienak erdaraz iristen dira gure belarri eta irribarreetara, eta gero halaxe kontatzen ditugu, entzun ditugun bezalaxe. Azken finean, txiste ororen helburua eragitea da, barre eragitea; eta, dagoen-dagoenean funtzionatzen badu, ingurukoei grazia egiten badie, zertarako aldatu?

Itxura batean eman dezakeen baino mami gehiago du kontuak. Gozamenerako hizkuntza zein izango den erabakitzen ari gara. Gaztelaniara lerratuz gero, alferrikakoak dira geroko aiene eta intziriak euskararen ezagutza eta erabilera tren berean ez doazela ikustean. Aisialdirako baliabideak garatu ezean, gaitza izango da erabileraren erraila indartzea. Txisteen barre-algaretatik damu-negarretara Zornotzatik Amorebietara beste egon daiteke.

Nik egin ditut nire esperimentu xumeak. Hasi naiz euskaraz kontatzen aurretik gaztelaniaz kontatuta ondo funtzionatzen zuten zenbait txiste. Egoeraren deskribapen edo narrazioan ez dago aparteko arazorik, buruhausteak txistearen bukaeran datoz, korapiloa askatzen denean. Txiste gehienek oso egitura lineala dute eta bukaerako esaldian daramate grazia eta eraginkortasun guztia. Lehenengo saiakeretan ez nuen lortzen euskaraz gaztelaniaz bezain barregarri izatea, baina garbi nuen arazoa zein zen: formulazioa. Ez da nahikoa egoera edo kontzeptua euskaraz azaltzea, hitz egokiak topatu behar dira eta behar bezalako tonu, intonazio eta erritmoa erabili. Beraz, txiste bakoitzak lanketa latza behar du euskaraz kontatu aurretik, txistearen jatorrizko asmatzaileak behinola egin zuen lanketa bera, guri ahoz aho aberastuta (edo pobretuta) iritsi zaigun lanketa hori.

Euskaraz propio sortutako txisteak behar beharrezkoak dira, noski. Halere, hori bezain beharrezko dugu zenbait txisteren euskarazko moldapen egokia. Ahalegina egitea merezi du. [Estitxu Garai, "Eman dezagun umore", 31 eskutik, 2014]

Bai, txisteetan oso inportantea da bukaera, eta ez soilik bukaerako esaldia, baizik ere bukaerako sintagma eta bukaerako hitza, non askotan dan egoten elementu sorpresiboren bat zeinen inpaktu egokia behar dan aurrez ondo prestatu kin hitz, tonu, intonazio eta ritmo ondo neurtuak, hots, kin fluxu informatibo eta intonatibo ondo neurtua bitárten txiste osoa afinda lortu hóri efektu divertigarria zein ari dan bilatzen. Eta hor, sintaxiak dú jokatzen oso paper zentrala.

Ikus an hurrengo aipu luzea (zein atzo grabatu nuen ti programa deitzén "Central de cómicos") noláko inportanteak izaten diran azken hitzak an txisteak, nóla hitz horiek diran izaten ezusteko hitzak, zein diran kokatzen an bukaerá on sintagma (perpaus, esaldi, txiste) ondo artikulatuak afin eman azken kolpe komikoa an posizio informatibo eta intonatibo abantailatsua:

... qué dices? pero ¿de qué casa? ¿de la casa donde venden crack?
¿Cómo os vestis vosotros para estar por casa? ¿Sois de los que os poneis la camiseta de Neumáticos Rebollo? esos pantalones verdes de la mili, esa sudadera naranja del Barcelona, ... y esas zapatillas de Pikachu, ...
Que luego hay gente que dice, es que mi mujer no folla porque le duele la cabeza, digo: lo raro es que no le haya dado un ataque epiléptico! hijoputa! vamos a ver!
Mira hay un estudio que habla del beso matutino, este estudio demuestra que las parejas que se dan un beso antes de ir a trabajar faltan menos al trabajo y ganan un 20 o un 30 por ciento más, con un beso! o sea si salimos follaos de casa, antes del verano hemos acabado con la puta crisis!, pero claro si tu te levantas y ves un tío en la cocina con un ciruelo como la manga de un plumas, ... te agarras ahí, y eso, me vais a perdonar, pero con tantos colorines, eso es como follarse a la ruleta de la fortuna; y te agarras y qué hago, me lo follo o compro vocal. Venga va! Hemos venido a jugar! A tomar por culo!
Que yo el primero eh! que en casa han entrado a robar tres rumanos y nos han detenido a los cuatro! ¡Como te lo estoy contando! ¡Que es así!
y por eso hay tanto divorcio, el año pasado se separaon 100.000 parejas, multiplicalo por dos, 200.000 personas, como en este país somos mucho de medir las cosas con campos de futbol, para que os hagais una idea, podríamos llenar un estadio como el Bernabeu tres veces, una con los 100.000 divorciados, otra con los 100.000 divorciados en el partido de vuelta, y otra vez con las 100.000 divorciadas si esa noche hay un concierto de Pablo Alborán! 

Bai, txisteak dira textuinguru exigente horietako bat non estruktura eta baliabide sintaktiko potenteek (burulehenak eta zenbat-eta gehiago hobe) dúten markatzen diferentziá artén zuzeneko eraginkortasuna eta ahalegin erdiustela, eta ez da dudarik eze edozein aurrerabide dá pasatzen ti erabili estruktura eta baliabide sintaktikoak zeinek ahalbidetzen txistearen progresio jarraitua, neurtua eta ondo zuzendua ki azken txanpa. [201] [⇶]

___________________________________
Ikus sarrera hau ere:
Ze humore-mota espero behar genuke an hizkuntza buruazken zurrun bat nola dan japoniera?