Lizarraga (1802): "... Cer cithara dá ori? Cithara dá peniténcia, ..."

Mintzo ginen atzo eta herenegun gain Lizarraga eta bere sintaxi aurrerazalea, zein, bide batez, izanen zen ber sintaxia zein erabiltzen zuen an bere mezak (esan nahi baita, ahozkoan). Horrá bere erantzun bat ki galdera explizitu bat gain aipatutako zerbait:

... Citharan au guciáu. Cer cithara dá ori? Cithara dá peniténcia, negarra sónua, ta conféssioa cántua. [Lizarraga, 1802]

Kasu horretan nahasten dirá kontextu diskursibo zehaztailea, non zehazten da zérbait zein aipatu den lehenago, eta kontextu diskursiboa on erantzun explizituak, non, finean, baita zehazten dá erantzun bat ki galdera explizitu bat. Edonola ere, argi dago emaitza:  

... Cer cithara dá ori? Cithara dá peniténcia, ...

Ikus "Zénbat eta intentzio zehaztaileagoa, zénbat eta hobekiago prestatu nahi izan entzulea (edo irakurlea) afin jaso zehaztapen akaso sorpresibo bat, orduan-eta tendentzia handiagoa ki erabili SVO zehaztailea".

Fernández eta Ortiz de Urbina (2007): " ... euskararen gramatika-eskoletan ad infinitum (eta ad nauseam) aipatzen ziguten galdegai ospetsuaz."

Galdetzen zuén atzo Josu Lavinek:

Cergatic dirade hain different 1571.co textu hau eta oraingo euscara idatzia?

Ba zeren, orain nagusitu dá ezbidea, eta ez garabidea. 

Eta ezbide horretan, aurren-aurreneko puntu guztiz fundamentala dá galdegai-legea, zein irakatsi da, aplikatu da eta baita zuzendu da (adibidez an textu-liburuak) artio bilakatu akaso seinalerik nabarmenena te euskal prosa kontenporaneoa, zein dén, finean, estandar formala.

Puntu horretaz, atzokoan gogoratzen genituén ondoko hitzak te Mitxel Kaltzakorta (2008) buruz-ki galdegai-legea:

... eta gogor zigortzen da haren legea [galdegai-legea] bete ezean, behintzat eskola-euskaltegietan. [Kaltzakorta, 2008:201]

Horretaz ere, Fernandez eta Ortiz de Urbina-k (2007) diote:

 ... euskararen gramatika-eskoletan ad infinitum (eta ad nauseam) aipatzen ziguten galdegai ospetsuaz. (Fernández eta Ortiz de Urbina, 2007:229)

Bai, ad infinitum eta ad nauseam, kontra praktika zaharra, kontra praktika mintzatu landu modernoa, kontra tendentzia orokorra arten munduko hizkuntzak, kontra komunikazio potenteagoa.

Bai SVO neutroa (azentu neutroa an objetua) eta baita SVO kin galdegai opositiboa an objetua (azentu kontrastiboa, markatua, enfatikoa an objetua)

Amaitzen genuén atzoko sarrera esánez ze:

Bai, galdegaiak, esan nahi baita foku opositiboak, kontrastiboak, markatuak, enfatikoak, ez lirake izan behar araua, nola diren, baizik salbuespena (eta, esan gabe doa, foku opositibo horiek ere koka daitezke atzé aditza).

Zeren SVO izan ahal dá neutroa (azentu neutroa an objetua) eta baita izan ahal dá SVO kin galdegai opositiboa (azentu kontrastiboa, markatua, enfatikoa an objetua): gogora daigun gure sarrera titúlatzen "SVO neutroa":

... non, alde batetik, aipatzen da Ortiz de Urbina eta bere planteamendu analitiko batzuk, eta bestetik, gure master-lanaren ondorio batzuk ("Hitzaldietako euskararen aditz osteko fokuen testuinguru diskurtsiboak eta aukera prosodiko nagusiak", 2010:116-117):   

Hortxe daukagu, aukeran, SVO neutroa.

Bai SVO neutroa (azentu neutroa an objetua):

Amak erosi du libúru bat.

eta baita SVO kin galdegai opositiboa an objetua (azentu kontrastiboa, markatua, enfatikoa an objetua):

Amak erosi du LIBÚRU bat.

Berriki genioenez, "Erabat ados kin Euskaltzaindia".

Erabat ados kin Euskaltzaindia

Gogoratu behar dugu ze:

Planteatzen genuén atzo esaldi neutro bat...

... non aditza eta objetua dirén informazio berri bakarra, eta non ez dagoen arrazoi komunikatiborik ki aukeratu bata edo bestea nola foku markatu:

Amak liburu bat erosi du.

Garzia-ren ereduan halako esaldi bat soilik eman daiteke an SOV ordena kin azentu neutroa an objetua:

Amak libúru bat erosi du.

Berez, hori izango litzaké foku zabal horietakoa ("wide focus"), non ez sintaktikoki ez prosodikoki ezin den mugatu zehazki nóndik nora hedatzen den galdegai zabal hori (soilik kontextualki). Gogora daigun ondoko pasartea non mintzo ginen burúz foku zabala (ikus an "Eta gero daukagú foku zabala edo neutroa (kin azentu neutroa, nuklearra)")

eta, ikusi dugunez, ...

... jarráiki Altube, [esaldi absolutibo hori] ordena liteké adibidez honela:

Amak erosi dú liburu bat.  (SVO)

edo honela:

Erosi dú amak liburu bat. (VSO)

edo honela

Amak liburu bat erosi dú. (SOV)

eta beste modu batzuetara ere. 

Euskaltzaindia-k (2011), bere aldetik, dio:

... (an "Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa", 2011):

Berez, ez galdegaiak eta ez ustezko galdegaiak dute toki jakinik esaldiaren baitan.
Azentuak markatzen du galdegaia, eta ez esaldiaren baitako kokapenak.[Euskaltzaindia, 2011:53]

Bai, halaxe da:

... azentuak markatzen du galdegaia, ...  

halan ze, esaldi neutro batean, ez genuke galdegairik, baizik, izatekotan, soilik ustezko galdegairik, zein izanen litzakén hori-elementua non jartzen dén azentu neutroa, hau dá "libúru" an gure esaldia:

Amak libúru bat erosi du.

Hor "libúru bat" izanen litzaké ustezko galdegaia zeren dén neutroa, zeren jasotzen duén intonazio neutroa. Eta ustezko galdegai horrek ez du toki jakinik an esladia, eta ondo koka liteké honela:

Amak erosi du libúru bat. (SVO)

zein orobat izanen litzaké ordena neutro bat, SVO neutroa. Erabat ados kin Euskaltzaindia. [>>>]

Garzia-renean, ordena neutroak ez du bereizten artén foku enfatikoa eta interpretazio neutroak

Azken sarreretan (ikus atzokoa edo herenegungoa) ari gara mintzatzen gain esaldi-mota bat, gure ustez ondo maizkoa an kontextu informatibo neutroak, zeintan ez den pragmatikoki egokia foku enfatiko bat, ez an objetua:

Amak LIBURU BAT erosi du.

ezta an aditza ere:

Amak liburu bat EROSI egin du.

baizik ze intentzio informatiboa dá neutroagoa, zabalagoa, gutxio enfokatua gain elementu soil bat:

Amak liburu bat erosi du.

non suposatzen baitugu ze sujetua dá mintzagaia, nola gertatu ohi den.

Eta gaur azpimarratu nahi genuke ze, Garzia-ren ereduak ez du kasu horietan bereizten artén foku enfatikoa an objetua, eta bestelako interpretazio neutroak. Esan nahi baita ze, baldin irákurri:

Amak liburu bat erosi du.

horko hitz-ordenak ez digu zehazten ea "liburu bat" báden edo ez den foku enfatikoa, edota, bestela esanda, ea esaldiari eman behar diogun interpretazio neutroa (kasu horretan ere, hitz-ordenak ez du zehazten foku zabalaren hedadura).

Holako hitz-ordena tratatzen duenean, Juan Garzia-k egin ohi du supuesto bat:

Ordenamendu neutro delakoan, berriz, zera suposatuko dugu, galdegairen bat badela, baina ez doala kasu horretan enfasiz markatua (neutralizaturik dagoela, ...) [Juan Garzia, "Galdegai arrunta eta aposizioak", 1997]:

Ohar gaitezen, hortaz, ze halako esaldi-mota guztiz ohiko horietan, existituko litzake defektuzko irakurketa neutro bat, eta salbuespenezko irakurketa enfatiko bat zein soilik aktibatuko litzake azpi kontextu bereziak. Baina, berez, esaldi horien irakurketa pragmatikoa anbiguoa litzake, hala nola ere kontextu-dependentea (bestalde, hór dago beste koxka bat; alegia, zéin den edo diren ordena neutroak [ikus horretaz gure sarrera titúlatzen "SVO neutroa"]). [>>>]

Bai, esango genuke ze, aski argiki, Altube-ren esaldi absolutiboak dirá esaldi neutroak (azentu neutroa)

Altube-k, atzoko aipuan, zioen ze segituko zuén mintzatzen gain esaldi absolutiboak an bere liburuko 82. parrafoa, zein hasten den honela (Altube, 1929:68):

Bai, esango genuke ze, aski argiki, Altube-ren esaldi absolutiboak dirá esaldi neutroak (azentu neutroa). Puntu honetan, gogoratu nahi genuke atzoko sarrera:

Behin atzo ikusita nóla Juan Garzia-ren ereduak eskatzen duén ze esaldi neutroek eraman daitén aditza an esaldi-amaiera (zeren bestela, eta beti bere ereduan, interpretatu beharko genuke foku markatu bat, kin azentu markatua), gure galdera zen ea zér dioen Altube-k gain esaldi neutro moduko horiek. 

Eta gauza da ze Altube-k ezberdintzen ditú bi esaldi-mota: 

• esaldi opositiboak, eta 

• esaldi absolutiboak, 

Ikus daigun euren arteko ezberdintasuna an gure betiko "Erderismos" (1929:38):

Los miembros opositivos, por otra parte, manifiestan en las oraciones más clara y ostensiblemente su carácter inquirido o ininquirido; las ideas por ellos representadas son las que, casi con carácter exclusivo, atraen la atención de los interlocutores, quedando las demás que contiene la proposición como relegadas a un plano secundario.

En las oraciones compuestas de miembros absolutivos, al contrario, no se destaca tanto el inquirido: puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, o extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración. [Altube, 1929:38]

Esan nahi baita ze, alde batetik, egonen liraké esaldi batzuk, esaldi opositiboak, non agertzen dén osagai ondo markatu bat, zeintan zentratzen dén interlokutoreen atentzioa; eta beste alde batetik, egonen liraké beste esaldi batzuk zein ez diren opositiboak, baizik absolutiboak, non ez den erakusten oposizio berezirik, baizik soilki baieztapen informatibo bat zeintan:

... al contrario, no se destaca tanto el inquirido: puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, o extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración. [Altube, 1929:38]

Hor, gure aburu apalean, Altube mintzo da gain azentu neutroa, zein ez den bereziki markatua, baizik soilik informatiboa, eta non expresioaren interesa heda liteke ki esaldiko elementu guztiak. Esaldi horiek modu ezberdinetan ordena litezke, eta aukera horien artean izanen genuké SVO-rena ere, zein dén denetan neutroena.

Jarraitukó bihar. [>>>]

Oso interesgarriki, Altube-k ezberdintzen dú arten esaldi opositiboak eta absolutiboak, non esaldi absolutiboek izanen lituzketé foku absolutiboak (gure interpretazioan, neutroak, informatiboak)

Behin atzo ikusita nóla Juan Garzia-ren ereduak eskatzen duén ze esaldi neutroek eraman daitén aditza an esaldi-amaiera (zeren bestela, eta beti bere ereduan, interpretatu beharko genuke foku markatu bat, kin azentu markatua), gure galdera zen ea zér dioen Altube-k gain esaldi neutro moduko horiek. 

Eta gauza da ze Altube-k ezberdintzen ditú bi esaldi-mota: 

• esaldi opositiboak, eta 

• esaldi absolutiboak, 

Ikus daigun euren arteko ezberdintasuna an gure betiko "Erderismos" (1929:38):

Los miembros opositivos, por otra parte, manifiestan en las oraciones más clara y ostensiblemente su carácter inquirido o ininquirido; las ideas por ellos representadas son las que, casi con carácter exclusivo, atraen la atención de los interlocutores, quedando las demás que contiene la proposición como relegadas a un plano secundario.

En las oraciones compuestas de miembros absolutivos, al contrario, no se destaca tanto el inquirido: puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, o extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración. [Altube, 1929:38]

Esan nahi baita ze, alde batetik, egonen liraké esaldi batzuk, esaldi opositiboak, non agertzen dén osagai ondo markatu bat, zeintan zentratzen dén interlokutoreen atentzioa; eta beste alde batetik, egonen liraké beste esaldi batzuk zein ez diren opositiboak, baizik absolutiboak, non ez den erakusten oposizio berezirik, baizik soilki baieztapen informatibo bat zeintan:

... al contrario, no se destaca tanto el inquirido: puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, o extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración. [Altube, 1929:38]

Hor, gure aburu apalean, Altube mintzo da gain azentu neutroa, zein ez den bereziki markatua, baizik soilik informatiboa, eta non expresioaren interesa heda liteke ki esaldiko elementu guztiak. Esaldi horiek modu ezberdinetan ordena litezke, eta aukera horien artean izanen genuké SVO-rena ere, zein dén denetan neutroena. Bihar saiatuko gara ikusten zerbait gehiago burúz puntu hau. [1550] [>>>]

Juan Garzia-k, aldiz, bái esaten du ze esaldi neutroak amaitu behar dira kin aditza (esaldi neutroak adibidéz textu formaletan izan beharko liraké gehien-gehienak)

Genioen herenengun nóla ...

..., akaso duda egin geinke ea Altubek esan ote zuen ze esaldia bukatu behar zen kin aditza. Ez, ez zuen esan hori, baizik hau:

Los miembros de oración no inquiridos pueden colocarse antes del inquirido, o después del verbo, o distribuídos en ambos sitios; pero nunca inmediatamente antes del verbo.  [Altube, 1929:14]

eta nóla, Altube-ren teorian, esaldiak ez diren zértan amaitu kin aditza, ez foku opositiboetan (enfatikoetan: ikus "Altube-k ez zuen esan ze esaldia bukatu behar zen kin aditza: "Los miembros de oración no inquiridos pueden colocarse antes del inquirido, o después del verbo, o distribuídos en ambos sitios; ..." (Altube, 1929, 14)") ezta esaldi absolutiboetan (neutroetan) ere, nola joanen garen ikusten.

Baina Juan Garzia-k bái esaten du ze esaldi neutroak amaitu behar dira kin aditza (esaldi neutroak, zein adibidéz textu formaletan izan beharko lirakén gehien-gehienak). Ikus daigun ondoko aipua ti bere "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (Juan Garzia, 2015:29), non Juan Garzia-k erakusten digun zéin den bere ereduko ordena neutroa, zein dén derrigorrezkoa baldin esaldia neutroa izanen bada:

subjektua (abs.(erg.) [edo datiboa,]/ zirkunstantziala(k)/.../aditza

Bestela, ordena ez da izanen neutroa eta ondorioz izanen dugú galdegai markatu bat. Beraz, Juan Garzia-ren ereduak eskatzen dú ze aditza koka dadin an bukaera baldin esaldia neutroa izanen bada. Galdera dá: zehazkiago zér dio Altube-k gain esaldi neutro modukoak? Bihar ekingo diogu ki puntu hori. [>>>]

Altube-rentzat (1929) derrigorrezko kontu bakarra dá galdegaiaren posizioa [galdegai hori ezezkoetan izanen dá "ez" (gehien-gehienetan), edo ezetzaren aurreko elementua (salbuespenez)]

 Erramun Gerrikagoitia-k galdétu atzo:

Orduan, Altuberen aburuz, esan behar da eta izquiriatu

"Bihar ez naiz ethorrico zeren..."

baina ez aitzitic

"Ez naiz ethorrico bihar zeren...".

¿Ondo interpretatu al dut, ezta? dioena Altubec.

Lehenengo esaldian, Altube-ren galdegaia izan daiteké "bihar" edo "ez": ez dakigu ezberdintzen salbu erábiliz intonazioa edo kontextua, bitárten bigarren esaldian Altube-ren galdegaia izan beharko dá "ez" zeren ez dago beste elementurik aurrén partikula negatibo hori. Hortaz, lehenengoan galdegaia ezetza balitz, bi esaldi horiek trukagarriak lirake, bestela ez. 

Gauza da ze Altube-rentzat derrigorrezko kontu bakarra dá galdegaiaren posizioa, eta galdegai hori ezezkoetan izanen dá "ez" (gehien-gehienetan), edo ezetzaren aurreko elementua (salbuespenez). Ikus, horretaz, ondorengo aipua on Altube gain esaldiak zeinen flexio verbalean aurkitzen dugun "ez" adbervioa, alegia negatiboak (ikus "Konpáratuz Garzia (2015) kin Altube (1929): Ezezkoetan, galdegaia izanen dá ezetza, salbu an kasu bakan batzuk zeintan galdegaia kokatuko baita aurré ezetza (bi autoreetan berdin)"):

Bestalde, 1929ko Altube-k, arazoak izanen zituen kin "zeren" hori, zein zuzenduko zuén járriz "-ta" (Erderismos, 1929:224):

Ikus, horretaz, "Altube (1951) vs. Altube (1929): ZERREN-ETA (arrazoi funtzionalak)", non dioén: 

En algunas regiones hasta en el euskera hablado se comete esa falta y se recurre en su sustitución (también claro está, en frases de alguna extensión) al uso de morfemas causales prepositivos y ello debido a la necesidad, impuesta por la influencia del castellano, de expresar por adelantado, sin esperara al final de la oración causativa, el morfema que imprime a esta ese carácter. [Altube, 1929:180 (Erderismos)]

nahizta 1951ko Altube-k honela argudiatuko zuen aldé "zerren-eta":

3n. ZERREN-ETA. - Zergaitikako esakunak -dicciones causativas-, euskeraz, urrengo atze-ezarkin oiezaz márkatzen ditugu: -LAKO «leiala daLAKO»-, BAIt- «leiala BAIta»-, eta «leiala dá-TA»-... Baiña esakun luzeetan, «aurre-argilari» itzen bat ezarri ói degu maiz, erri-izkeraz ere: sartzaldeko euskaldunok «ZE» edo «ZEGAITI-ZE»...; sortzaldekoek «ZEREN» «ZEREN-ETA» -2- «ZERREN-ETA»... Jatorriz, erdera kutsua dute zergaitikako aurre-argilariok, baiña, nere ustez, bear-bearreko ditugu, direlako esakun luzeetan, ola: «-Kontuz ibili-, ZERREN-ETA, gaurko gezurtzakoak biar egi, eta gaurko egitzakoak biar gezur biurtu BAIlitezke». [Altube, 1951]

Bai, nola genioén an aipatutako sarrera hori, báda diferentzia handi bat artén 1929ko Altube, non arrazoi funtzionalak dirén marginalak, eta 1951ko Altube, non arrazoi funtzionalek irabaziko dutén leku ondo azpimarragarria. [>>>]

Altube-k ez zuen esan ze esaldia bukatu behar zen kin aditza: "Los miembros de oración no inquiridos pueden colocarse antes del inquirido, o después del verbo, o distribuídos en ambos sitios; ..." (Altube, 1929, 14)

Jarráiki teoria on Altube ("Erderismos", 1929), akaso duda egin geinke ea Altube-k esan ote zuen ze esaldia bukatu behar zen kin aditza. Ez, ez zuen esan hori, baizik hau:

Los miembros de oración no inquiridos pueden colocarse antes del inquirido, o después del verbo, o distribuídos en ambos sitios; pero nunca inmediatamente antes del verbo.  [Altube, 1929:14]

Alegia-ze, behin betéta atzoko derrigorrezko arau bakarra:

La regla establecida en este Capítulo (la única obligatoria en euskera en cuanto al orden que deben seguir los miembros en la oración) nos fuerza solamente, como se ba repetido, a colocar el miembro nominal inquirido, inmediatamente antes del verbo; ... [Altube, 1929:18]

beste elementu guztiak libreki koka litezke, baita an esaldi-bukaera ere. [>>>]

Altube (1929): "la única [regla] obligatoria en euskera en cuanto al orden ..."

Atzokoan, Altube (1929) mintzo zén gain bere derrigorrezko arau bakarra noiz ordénatzen elementuak an esaldia:

... el único precepto obligatorio (§ 11) en cuanto a la posición que deben guardar en la oración los diversos miembros que la constituyen;... [Altube, 1929:61]

zein ez den baizik ze galdegaia (bere "elemeno inquirido" hori) kokatu behar dela justuki aurrén aditza. Gero aplikatuko zuén arau orokor hori an esaldiak zeinen galdegaia dén "ez" edo "ba", esánez:

Y como las partículas Ez y Ba van siempre prefijadas a la flexión verbal, es decir, preceden a ésta, queda por ello cumplimentado el único precepto obligatorio (§ 11) en cuanto a la posición que deben guardar en la oración los diversos miembros que la constituyen; por consiguiente, los miembros nominales de esta clase de oraciones (ininquiridos todos) quedan libres para situarse en cualquier lugar,... [Altube, 1929:61] 

Altube-k behin baino gehiagotan gogoratuko digu bere derrigorrezko arau bakar hori, adibidez, hemen:

La regla establecida en este Capítulo (la única obligatoria en euskera en cuanto al orden que deben seguir los miembros en la oración) nos fuerza solamente, como se ba repetido, a colocar el miembro nominal inquirido, inmediatamente antes del verbo;... [Altube, 1929:18]

Bai, 

... nos fuerza solamente, como se ha repetido, a colocar el miembro nominal inquirido, inmediatamente antes del verbo;... [Altube, 1929:18]

dá ...

... la única [regla] obligatoria en euskera en cuanto al orden que deben seguir los elementos en la oración... [Altube, 1929:18]

Kitto, bukatu dira derrigorrezko arauak. Altube-renean. [>>>]

Altube (1929): "Y como las partículas Ez y Ba van siempre prefijadas a la flexión verbal, es decir, preceden a ésta, queda por ello cumplimentado el único precepto obligatorio (§ 11) en cuanto a la posición, ..."

Atzokoan ikusten genuen nóla Garzia (2015) eta Altube (1929) bat datozen an euren analisia ezen esaldi negatiboetan galdegaia gehien-gehienetan dá "EZ" adverbioa, eta soilik salbuespenez, beste elementuren bat, zein kokatuko litzaken aurrén ezetza. Gaur azpimarratu nahi genuke nóla Altube-rentzat hortxe amaituko litzake bete beharreko araua an ezezko esaldiak:

Y como las partículas Ez y Ba van siempre prefijadas a la flexión verbal, es decir, preceden a ésta, queda por ello cumplimentado el único precepto obligatorio (§ 11) en cuanto a la posición que deben guardar en la oración los diversos miembros que la constituyen; por consiguiente, los miembros nominales de esta clase de oraciones (ininquiridos todos) quedan libres para situarse en cualquier lugar, ... [Altube, 1929:61]

Bai, ...

... el único precepto obligatorio (§ 11) en cuanto a la posición ...  [Altube, 1929:61]

eta

... quedan libres para situarse en cualquier lugar, ... [Altube, 1929:61]

Altube-renean. [>>>]

Juan Garzia (1997): "... nahiz guk galdegai-enfasia ezin dugun hor kokatu baieztapenezko esaldietan"

Jarrai daigun komentatzen atzoko artikulua on Juan Garzia (dakigunez, titúlatzen "Galdegaia aditzaren atzean", (2013), irákurriz bere hirugarren paragrafoa:

Zinez, bitxia. Bai, bitxia da mintzatzea gain hil ala biziko jarrera gotortuak erántzunez ki beste ikertzaile bat (Gilen Mejuto) zein galdetzen ari zaion ki Juan Garzia zéin diren bere arrazoiak, azal dagiela bere argumentuak. Edonola ere, Juan Garziak, akaso yoga pixkat eginda gero, irudikatuko du ze ikertzaile-galdetzaile horrek sinpleki ez ditu ikusten bere arrazoi evidenteki sendo horiek, eta, finean, erantzungo dio. Zértara dator hori guztia? Azal dagiela behin betiko bere argumentuak xeheki mesedez. Bere lana da, eta bere erantzukizuna (nahiz ez den lehen aldia non ez dun erantzuten: ikus adibidez: "Zer gertatzen ari da hemen?").

Eta aurrekoa bitxia bazen, are bitxiagoa da ikustea nóla ikertzaile berbera zek dio ... (ikus "Arrazoia dá ze, arau garziarrean, SVO ordenako S hori interpretatu behar dá nola galdegai enfatikoa"):

Esan beharra dago, aurrekoaren hizpidetik, lastimagarria dela esaldiaren amaierako posizio hori aditz -muturrean egonik ardatz eskax diren aditz- mekanikoak kokatzeko baino beste zerbait probetxagarriagotarako ez baliatzea, edonolako enfasien leku naturaletakoa baita, ... [Juan Garzia, Joskera lantegi, 1997:214]

argi utziz noláko interés handia dutén galdegai postverbalek afin eman edonolako enfasiak (bide batez, guztiz ondo esana), horrek-ikertzaile berberak (alegia, Juan Garzia-k) esaldi berean esatea, eta jarrai-jarraian, ze:

... nahiz guk galdegai-enfasia ezin dugun hor kokatu baieztapenezko esaldietan (ezezkoetan, bai; inperatiboek-eta, berriz, aditza aurrez emateko joera dute noski, baina agindua bera ohi da enfasi), idatzizko estandarrerako aukeratu dugun sisteman, inguruko antipodetatik antipodetan. [Juan Garzia, Joskera lantegi, 1997:214]

Guk, debeku horren aurrean, genioén:

Beraz, Juan Garziak diosku ze galdegai-enfasia ezin dugu hor kokatu (baieztapenezko esaldietan).

Lastimagarria dela hori? Ez, lastimagarria da hori-eredua zeinek inposatú halako ezintasun nabarmenki pobretzaile hori, hala nola filosofia sintaktikoá nondik den elikatzen eredu sintaktiko kaltegarri hori, ...

eta baita galdetzen genuen (gorago):

... galdera da: zergátik erabili beharko genuke eredu sintaktiko bat zein dún anputatzen aukera aberasgarri eta potente hori (ezen ez gogaikarri)? Zergátik autolesionatu horrela? Zer dela-ta halako pobrezia sintaktiko-komunikatibo antzu bezain autoinposatua?

Bai, hóri da galdera. [>>>]

Foku markatuak ez lirake izan behar inoiz ere arazo: mintza gaitezen gehiago gain esaldi neutroak, non ez den foku markaturik (hor ere zurruntasuna nagusi)

Hasi nahi genuke gaurko sarrera gogóratuz atzóko hitzak on Euskaltzaidia, baina azpímarratuz aipuko bigarren zatia (an "Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa"):

Euskaraz oso bakan erabiltzen da galdegaia. (...) Galdegai ustekoa, berriz, esaldi guztietan azal daiteke. [Euskaltziandia, 2011:52]

Galdegai ustekoa da hóri elementua non jartzen den azentu neutro nagusia (zeini batzutan deitu diogú azentu nuklearra), zein, berdin nola azentu markatua, egon ahal da aurré edo atzé aditza: 

Berez, ez galdegaiak eta ez ustezko galdegaiak dute toki jakinik esaldiaren baitan.
[Euskaltzaindia, 2011:53]

Oso gutxi aztertu dirá euskararen esaldi neutroak, euren azentuera, euren ordena posibleak. Eta, orokorki, euskal prosan askoz gehiago erreparatu behar zaio ki ordena neutroa, informatiboa, orokorra, eta, kontrara, askoz gutxiago ki ordena markatua, zein, atzo genioenez, baldintza normaletan, izan beharko litzaké salbuespenezko ordena, eta, hortaz, ez litzake arazo.

Ikuspuntu horretatik, galdera ez litzake izanen:

Zéin da esaldiko foku markatua (azentu markatua, galdegaia)?

zeren, normalean, esaldi gehien-gehienetan ez da egonen foku markaturik. Ez, kontua soilik izanen litzake nóla detektatu foku markatua an esaldi bakan eta berezi horiek non agertzen den. Eta, diogunez, esaldi horiek izanen dirá:

• bakan eta bereziak, halan-ze ez dira izanen hain zailki detektagarriak.

• kontextu komunikatiboak ere laguntzen du.

• bádira modu morfologiko eta sintaktiko lagungarriak.

• azentu intonatibo optatiboak ere izan ahal dira ondo lagungarriak, batez ere an transizioa ki eredu orokor ez-markatua (ikus honetaz gure sarrera titúlatzen: "azentu zintzilikatzailea vs azentu progresibo hutsa").
  

Beraz, erántzunez ki Erramun Gerrikagoitia, bádira bideak ki adiérazi, beharrezkoa balitz, foku markatu bakan horiek an idazkiak.  Foku markatuak ez lirake izan behar inoiz ere arazo: mintza gaitezen gehiago gain esaldi neutroak, non ez den foku markaturik (hor ere zurruntasuna nagusi). [>>>]

Textu informatibo edo didaktikoetan foku markatuak ez lirake izan behar araua, baizik salbuespena

Atzokoan nahi genuén ongi finkatu honako oinarrizko puntua gain foku markatua:

... azentuak markatzen du galdegaia, ...  

Puntu hori ondo azpimarratuta, orain ondo argi utzi nahiko genuke ze foku markatua (aipuko galdegaia) izan beharko litzaké salbuespena an textu informatibo edo didaktikoak, eta ez araua, nola den orain (justuki zatio aplikazio sistematikoa on "galdegai-legea"). Horretaz, Euskaltzaindiak (2011) zioén hau (an "Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa"):

"Euskaraz oso bakan erabiltzen da galdegaia. (...) Galdegai ustekoa, berriz, esaldi guztietan azal daiteke." [Euskaltzaindia, 2011]

Eta, diogunez, textu informatibo edo didaktikoetan foku markatuak ez lirake izan behar araua, baizik salbuespena. [>>>]

Euskaltzaindia (2011): "Berez, ez galdegaiak eta ez ustezko galdegaiak dute toki jakinik esaldiaren baitan. Azentuak markatzen du galdegaia, eta ez esaldiaren baitako kokapenak."

Zioen atzo Erramun Gerrikagoitia-k:

Ari zarela Jesus buruz elementu inquiritua edo galdegaia ekarten duzu solasera hitzac hori ulertzeco direnac zentralac nola azentua, intonazioa, intonazio-unitatea, hampadura, ... guzti horiec direla conceptuac lotuac kin acustica, phonetica, entzumena.

Bai, eta sarrera honetan soilki azpimarratu nahiko genuke puntu hori gogóratuz ondorengo hitzak ti Euskaltzaindia (an "Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa", 2011):

Berez, ez galdegaiak eta ez ustezko galdegaiak dute toki jakinik esaldiaren baitan.
Azentuak markatzen du galdegaia, eta ez esaldiaren baitako kokapenak.[Euskaltzaindia, 2011:53]

Bai, halaxe da:

... azentuak markatzen du galdegaia, ...  

Puntu hori ondo azpimarratuta, bihar jarraituko dugu erantzuten ki atzoko komentarioa on Erramun Gerrikagoitia. [>>>]

Foku markatua (galdegaia) ezberdintzen da zatio bere azentu eta intonazio bereziki markatua

 Zioen atzo Erramun Gerrikagoitia-k:

Ez daquigunontzat claruqui xuxen eta zehatz zer da elementu inqueritua (edo euscaraz ezagunagoa eraguinez daucagun purismo lexical handia, nola galdegaia) dira zure explicatione edo interpretatione horiec -desdablatuac 3 puntutan- amiñi bat lar complicatuxeac, zeinac behar dira eracurri osoqui tentuz baldin nahi bada izan ongui ulertua diozuna.

Gauza izan ahal da hain sinplea eta hain orokorra nola-ze esaldiak bana daitezke an bi sail:

• Horiek-esaldiak kin azentu eta intonazio neutro ez-markatua, non ez dagoen foku markaturik.
  

• Horiek-esaldiak kin azentu eta intonazio bereziki markatua, enfatikoagoa, kontrastiboagoa, non báden foku markatua (galdegaia).

Esan nahi baita ze foku markatua ezberdintzen da zatio bere azentu eta intonazio bereziki markatua respektu azentu eta intonazio neutroa, ez-markatua.

Ikus honetaz zér esaten genuen an sarrera titúlatzen "Hitz-ordenari dagokionean, basikoki berdinak dira Altuberen legea eta oraingo hau (2010ekoa), zeini akaso hobeki dei genioke Garziaren legea", eta oso bereziki erreparatu ki ondorengo aipu luzea on Euskaltzaindia:

Irakurria dugunez (ikus hemen):

                            ...

                             ...

2010ean (gure master-lanean) jasotzen genuenez, oraingo galdegai-legea (esan nahi baita,  aplikatu ohi dena) ez litzake justuki horrela, zeren onartzen da SOV kin O neutroa (ez hanpatua), baina hori soilik gerta daiteke an ordena kanonikoa edo neutroa, zein, arau horretan, soilik dateke SOV. Horrela, O neutroa bada, soilik eman ahalko da azpi SOV estruktura, non O egon beharko da justuki aurré aditza, eta orobat emana an ber intonazio-unitatea zein aditza, nahiz kasu horretan kin azentu neutroa (hortxe diferentzia).

Diferéntzia bakarra kin Altuberen legea dá ze Altuberen galdegaia, beti ere hanpatua, orain eman ahal da bagé hanpatu (azpi intonazio neutroa), baina bi kasuetan ere an ber lekua (justuki aurré aditza). Esan nahi baita ze, hitz-ordenari dagokionean, berdin-berdinak dira Altuberen legea eta oraingo hau, zeini akaso hobeki dei genioke Garziaren legea (ikus "Juan Garziaren eredu sintaktikoa: ezintasuna ekinez egina").

Bai, diferéntzia bakarra kin Altuberen legea dá ze Altuberen galdegaia, beti ere hanpatua, orain eman ahal da bagé hanpatu (azpi intonazio neutroa), baina bi kasuetan ere an ber lekua (justuki aurré aditza). Posizionalki berdin-berdin. [>>>]

Galdegai-legea, gordin-gordin

Herenegun Erramun Gerrikagoitia-k galdetzen zuén ondorengoa an bere blog beti-ere ondo interesantea:

Gaurco Berria eguncarico noticia principala da hau 

Heldu den astetik aurrera ez da COVID ziurtagiria eskatuko Hegoaldean 

izquiriatu ahal zen goico titularra ere beste honela (izanic 2 auquerac correctuac, uste dudanez)

Heldu den astetik aurrera ez da eskatuko COVID ziurtargiria Hegoaldean 

Nic jaquin nahi nuque zeren ez daquit ea dagoen normaric explicitoa garbia edo implicitoa mentala zeinac hobesten edo gomendatzen du auquera bat -verbo periphrasticoa kin zathi biac urrunduac- edo bestea -verbo periphrasticoa kin bi zathiac elkarren ondoan doazela-. 

Esquertuco nuque inorc laguntzen banu an nire dilema personal hau zein izan ahal da ere guehiagorena.

Erantzun explizitu baten peskizan jo dugu ki "Berriaren Estilo Liburua", non aurkitu ahal izan dugu honako gomendioa:

non, inplizituki bada ere, presuposa daikegu honako araua an estruktura orokor bat non dagoén sujetua eta predikatua:

1.: Bereziki markatu nahi baluté predikatuko elementuren bat (azentu markatua, galdegaia), elementu hori kokatu beharko luketé arten aditz laguntzailea eta aditz semantikoa (justuki lehenago zein aditz senantikoa). Aukeran, material ez-fokalizatua koka likete atzé aditz semantikoa.

2.: Ez balute nahi bereziki markatu esaldiko batere elementurik (azentu neutroa), defektuz kokatu beharko lituzketé predikatuko elementu guztiak arten aditz laguntzailea eta aditz semantikoa. Kasu horretan ez legoke aukerarik ki kokatu predikatuko elementuren bat edo batzuk tartekaturik, eta besteren bat edo batzuk atzé aditz semantikoa, zeren horrek automatikoki markatuko luké aditzaurreko azken elementua nola galdegai (ordena bihurtuko litzaké ez-neutroa, markatua).

3.: Aurreko interpretazio neutroan (esan nahi baita galdegairik ezean) aditzarteko materiala luzetzat joko balute, orduan gomendatzen dute atzératzea aditzarteko material hori, osorik. Bestela, elementuren bat geldituko balitz tartekaturik arten aditz laguntzailea eta aditz semantikoa, elementu hori interpretatu beharko litzake nola galdegai.

Esan nahi baita, galdegai legea, gordin-gordin. [>>>]

Hitz-ordenari dagokionean, basikoki berdinak dira Altuberen legea eta oraingo hau (2010ekoa), zeini akaso hobeki dei geneioke Garziaren legea

Irakurria dugunez (ikus hemen):

                            ...

                             ...

2010ean (gure master-lanean) jasotzen genuenez, oraingo galdegai-legea (esan nahi baita aplikatu ohi dena) ez litzake justuki horrela, zeren onartzen da SOV kin O neutroa (ez hanpatua), baina hori soilik gerta daiteke an ordena kanonikoa edo neutroa, zein, arau horretan, soilik dateke SOV. Horrela, O neutroa bada, soilik eman ahalko da azpi SOV estruktura, non O egon beharko dén justuki aurrén aditza, eta orobat emana an ber intonazio-unitatea zein aditza, nahiz kasu horretan kin azentu neutroa (hortxe diferentzia).

Halako esaldietan, diferentzia bakarra kin Altube dá ze Altuberen galdegaia (beti ere hanpatua), orain eman ahal da gabén hanpatu (azpi intonazio neutroa), baina bi kasuetan ere an ber lekua (justuki aurrén aditza). Esan nahi baita ze, hitz-ordenari dagokionean, basikoki berdinak dira Altuberen legea eta oraingo hau, zeini akaso hobeki dei geneiokén Garzia-ren legea (ikus "Juan Garzia-ren eredu sintaktikoa: ezintasuna ekinez egina"). [1521] [>>>]

Nóla deskribatzen genuén euskararen SOV fokuen araua an 2010 (jarráiki Elordieta, 2001)

Aurreko egunetan mintzatu gara gain foku estua eta foku zabala, hala nola-ere gain euren gauzapen prosodikoak: azentu kontrastibo-enfatikoa vs azentu neutroa. Jarraian jasoko dugu nóla deskribatzen genuen euskararen foku-arau estandarra an 2010 noiz aurkeztu genuen gure lana titúlatzen:

"Hitzaldietako euskararen aditz osteko fokuen testuinguru diskurtsiboak eta aukera prosodiko nagusiak" (Master-lana, EHU, 2010:21-22)

Justuki honela (klikatu gain irudia arrén ikusi handiago):

Matiza dezagun puntu hori. Hori zén guk oinarritzat hartutako araua (ikus daiteke an Elordieta-ren tesia: "Verb movement and constituent premutation in Basque", 2001), baina ez justuki Euskaltzaindiaren araua zeren esan behar dugu ze Euskaltzaindia-k ez zuen (eta ez du) ametitzen "objetu mailako foku neutroa", zein, bere arau estandarrean, beti izan beharko litzakén hanpatua (galdegaia), nahizta arau hori jada ez existitu: 'Euskaltzaindia (2011): "... ordena honetan ere esan eta idatz daiteke galdegaia (enfatikoa):  Patxik edan dú esnéa."'.

Gure lan horretan, bestalde, saiatzen ginen zehazten eta erakusten ze euskara estandar mintzatu landuan (hitzaldietakoa), zein konsidera litekén hizkera berri bat, hizkera landua (edo gutxienez registro berri bat, registro landua), normaltasun osoz ematen dirá aditz osteko foku jarraituak (alegia, SVO non ez den pausarik tarten aditza eta foku estua), eta baita SVO ordena neutroa ere, aukeran jarraitua (ikus ondoko sarrera titúlatzen "Hizkera berri bat, hizkera landua"). 

Idatziz, ordea, (ia) dena agertzen da ondo betez goragoko arau estandarra (irakaskuntza, komunikabideak, itzulpengintza. administrazioa, ...). [1520] [>>>]