Lizarraga (1802): "... Cer cithara dá ori? Cithara dá peniténcia, ..."

Mintzo ginen atzo eta herenegun gain Lizarraga eta bere sintaxi aurrerazalea, zein, bide batez, zen sintaxiá zein erabiltzen zuen an bere mezak. Horrá bere erantzun bat ki galdera explizitu bat gain aipatutako zerbait:

... Citharan au guciáu. Cer cithara dá ori? Cithara dá peniténcia, negarra sónua, ta conféssioa cántua. [Lizarraga, 1802]

Kasu horretan nahasten dirá kontextu diskursibo zehaztailea, non zehazten da zérbait zein aipatu da lehenago, eta kontextu diskursiboa te erantzun explizituak, non, finean, baita zehazten dá erantzun bat ki galdera explizitu bat. Edonola ere, argi dago emaitza:  

... Cer cithara dá ori? Cithara dá peniténcia, ...

Ikus "Zénbat eta intentzio zehaztaileagoa, zénbat eta hobekiago prestatu nahi izan entzulea (edo irakurlea) afin jaso zehaztapen akaso sorpresibo bat, orduan-eta tendentzia handiagoa ki erabili SVO zehaztailea".

Fernández eta Ortiz de Urbina (2007): " ... euskararen gramatika-eskoletan ad infinitum (eta ad nauseam) aipatzen ziguten galdegai ospetsuaz."

Galdetzen zuén atzo Josu Lavinek:

Cergatic dirade hain different 1571.co textu hau eta oraingo euscara idatzia?

Ba zeren, orain nagusitu dá ezbidea, eta ez garabidea. 

Eta ezbide horretan, aurren-aurreneko puntu guztiz fundamentala dá galdegai-legea, zein irakatsi da, aplikatu da eta baita zuzendu da (adibidez an textu-liburuak) artio bilakatu akaso seinalerik nabarmenena te euskal prosa kontenporaneoa, zein dén, finean, estandar formala.

Puntu horretaz, atzokoan gogoratzen genituén ondoko hitzak te Mitxel Kaltzakorta (2008) buruz-ki galdegai-legea:

... eta gogor zigortzen da haren legea [galdegai-legea] bete ezean, behintzat eskola-euskaltegietan. [Kaltzakorta, 2008:201]

Horretaz ere, Fernandez eta Ortiz de Urbina-k (2007) diote:

 ... euskararen gramatika-eskoletan ad infinitum (eta ad nauseam) aipatzen ziguten galdegai ospetsuaz. (Fernández eta Ortiz de Urbina, 2007:229)

Bai, ad infinitum eta ad nauseam, kontra praktika zaharra, kontra praktika mintzatu landu modernoa, kontra tendentzia orokorra arten munduko hizkuntzak, kontra komunikazio potenteagoa.

Garziarenean, ordena neutroak ez du bereizten arten foku enfatikoa eta interpretazio neutroak

Azken sarreretan (ikus atzokoa edo herenegungoa) ari gara mintzatzen gain esaldi-mota bat, gure ustez ondo maizkoa an kontextu informatibo neutroak, zeintan ez den pragmatikoki egokia foku enfatiko bat, ez an objetua:

Amak LIBURU BAT erosi du.

ezta an aditza ere:

Amak liburu bat EROSI egin du.

baizik-ze intentzio informatiboa dá neutroagoa, zabalagoa, gutxio enfokatua gain elementu soil bat:

Amak liburu bat erosi du.

non suposatzen baitugu ze sujetua dá mintzagaia, nola gertatu ohi den.

Eta gaur azpimarratu nahi genuke ze, Garziaren ereduak ez du kasu horietan bereizten arten foku enfatikoa an objetua, eta bestelako interpretazio neutroak. Esan nahi baita ze, baldin irákurri:

Amak liburu bat erosi du.

horko hitz-ordenak ez digu zehazten ea "liburu bat" báden edo ez den foku enfatikoa, edota, bestela esanda, ea esaldiari eman behar diogun interpretazio neutroa (kasu horretan ere, hitz-ordenak ez du zehazten foku zabalaren hedadura).

Holako hitz-ordena tratatzen duenean, Juan Garziak egin ohi du supuesto bat:

Ordenamendu neutro delakoan, berriz, zera suposatuko dugu, galdegairen bat badela, baina ez doala kasu horretan enfasiz markatua (neutralizaturik dagoela, ...) [Juan Garzia, "Galdegai arrunta eta aposizioak", 1997]:

Ohar gaitezen, hortaz, ze halako esaldi-mota guztiz ohiko horietan, existituko litzake defektuzko irakurketa neutro bat, eta salbuespenezko irakurketa enfatiko bat zein soilik aktibatuko litzake azpi kontextu bereziak. Baina, berez, esaldi horien irakurketa pragmatikoa anbiguoa litzake, hala nola ere kontextu-dependentea (bestalde, hór dago beste koxka bat; alegia, zéin den edo diren ordena neutroak [ikus horretaz gure sarrera titúlatzen "SVO neutroa"]).

Bai, esango genuke ze, aski argiki, Altuberen esaldi absolutiboak dirá esaldi neutroak (azentu neutroa)

Altubek, atzoko aipuan, zioen ze segituko zuén mintzatzen gain esaldi absolutiboak an bere liburuko 82. parrafoa, zein hasten den honela (Altube, 1929:68):

Bai, esango genuke ze, aski argiki, Altuberen esaldi absolutiboak dirá esaldi neutroak (azentu neutroa). 

Gogoratu nahi dugú hemen atzoko sarrera:

Behin atzo ikusita nóla Juan Garziaren ereduak exigitzen du ze esaldi neutroak eraman dagitén aditza an amaiera (zeren bestela, bere ereduan, interpretatu beharko genuke foku markatu bat, kin azentu markatua), gure galdera zen ea zér dioen Altubek gain esaldi neutro modukoak. 

Eta gauza da ze Altubek ezberdintzen ditú bi galdegai-mota: 

• galdegai opositiboak, eta 

• galdegai absolutiboak, 

Ikus daigun euren ezberdintasuna an betiko Erderismos (1929:38):

Los miembros opositivos, por otra parte, manifiestan en las oraciones más clara y ostensiblemente su carácter inquirido o ininquirido; las ideas por ellos representadas son las que, casi con carácter exclusivo, atraen la atención de los interlocutores, quedando las demás que contiene la proposición como relegadas a un plano secundario.

En las oraciones compuestas de miembros absolutivos, al contrario, no se destaca tanto el inquirido: puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, o extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración.[Altube, 1929:38]

Esan nahi baita ze, alde batetik, bádaude galdegai batzuk zein dirén opositiboak (esan geinké kontrastiboak), non galdegaiaren indar prosodikoak adierazten dú kontraste ondo markatu eta argia respektu beste zerbait zein aipatu daiteke edo ez; eta beste alde batetik, bádaude beste galdegai batzuk zein ez diren opositiboak, baizik absolutibo hutsak (esan geinké informatiboak), non ez den erakusten inolako oposiziorik, baizik soilki baieztapen informatibo bat zeintan:

... al contrario, no se destaca tanto el inquirido: puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, o extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración.[Altube, 1929:38]

Hor, gure aburu apalean, Altube mintzo da gain azentu neutroa, zein ez den kontrastiboa (zein ez den bereziki markatua), baizik soilik informatiboa, non beste edozein elementuk har leiké ber inportantzia, eta non expresioaren interesa heda liteke ki esaldiko elementu guztiak.

Diogunez, gure interpretazioan, hor Altube ari da gain azentu neutro bat an esaldi neutro bat (esaldi absolutibo bat, esaldi informatibo bat), zeintan soilik elementu prosodikoki indartua (nahiz ez bereziki markatua, ez kontrastiboki markatua) egon beharko litzake aurré aditza: beste elementu berdin-inportante guztiak egon litezke an edozein posizio, betiko moduan. Hortaz, izanen genuke esaldi neutro modu bat non ez litzaken exigituko ze aditza joan zedin an esaldi-bukaera (atzokoan ikusi genuenez, Juan Garziaren ereduan bái exigitzen da aditza egon dadín an bukaera te esaldi neutroak).

Gainera, Altuberen ereduan, bádira beste aukera absolutiboak (neutroak) ere, zeinen artean báden aukera bat zein den, esan geinké, denetan neutroena, eta, aukeran, SVOena ere. Bihar ikusiko dugú aukera hori.

Jarraitukó bihar.

Oso interesgarriki, Altubek ezberdintzen dú arten galdegai opositiboak eta absolutiboak, non galdegai absolutiboak dagozki esaldi absolutiboak (gure interpretazioan, neutroak, informatiboak)

Behin atzo ikusita nóla Juan Garziaren ereduak exigitzen du ze esaldi neutroak eraman dagitén aditza an amaiera (zeren bestela, bere ereduan, interpretatu beharko genuke foku markatu bat, kin azentu markatua), gure galdera zen ea zér dioen Altubek gain esaldi neutro modukoak. 

Eta gauza da ze Altubek ezberdintzen ditú bi galdegai-mota: 

• galdegai opositiboak, eta 

• galdegai absolutiboak, 

Ikus daigun euren ezberdintasuna an betiko Erderismos (1929:38):

Los miembros opositivos, por otra parte, manifiestan en las oraciones más clara y ostensiblemente su carácter inquirido o ininquirido; las ideas por ellos representadas son las que, casi con carácter exclusivo, atraen la atención de los interlocutores, quedando las demás que contiene la proposición como relegadas a un plano secundario.

En las oraciones compuestas de miembros absolutivos, al contrario, no se destaca tanto el inquirido: puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, o extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración.[Altube, 1929:38]

Esan nahi baita ze, alde batetik, bádaude galdegai batzuk zein dirén opositiboak (esan geinké kontrastiboak), non galdegaiaren indar prosodikoak adierazten dú kontraste ondo markatu eta argia respektu beste zerbait zein aipatu daiteke edo ez; eta beste alde batetik, bádaude beste galdegai batzuk zein ez diren opositiboak, baizik absolutibo hutsak (esan geinké informatiboak), non ez den erakusten inolako oposiziorik, baizik soilki baieztapen informatibo bat zeintan:

... al contrario, no se destaca tanto el inquirido: puede adquirir igual importancia cualquier otro miembro, o extenderse el interés de la expresión por igual al juicio íntegro, a todos los componentes de la oración.[Altube, 1929:38]

Hor, gure aburu apalean,  Altube mintzo da gain azentu neutroa, zein ez den kontrastiboa (zein ez den bereziki markatua), baizik soilik informatiboa, non beste edozein elementuk har leiké ber inportantzia, eta non expresioaren interesa heda liteke ki esaldiko elementu guztiak.

Diogunez, gure interpretazioan, hor Altube ari da gain azentu neutro bat an esaldi neutro bat (esaldi absolutibo bat, esaldi informatibo bat), zeintan soilik elementu prosodikoki indartua (nahiz ez bereziki markatua, ez kontrastiboki markatua) egon beharko litzake aurré aditza: beste elementu berdin-inportante guztiak egon litezke an edozein posizio, betiko moduan. Hortaz, izanen genuke esaldi neutro modu bat non ez litzaken exigituko ze aditza joan zedin an esaldi-bukaera (atzokoan ikusi genuenez, Juan Garziaren ereduan bái exigitzen da aditza egon dadín an bukaera te esaldi neutroak).

Gainera, Altuberen ereduan, bádira beste aukera absolutiboak (neutroak) ere, zeinen artean báden aukera bat zein den, esan geinké, denetan neutroena, eta, aukeran, SVOena ere. Bihar ikusiko dugú aukera hori.

Juan Garziak, aldiz, bái esaten du ze esaldi neutroak amaitu behar dira kin aditza (esaldi neutroak adibidéz textu formaletan izan beharko liraké gehien-gehienak)

Genioen herenengun nóla ...

..., akaso duda egin geinke ea Altubek esan ote zuen ze esaldia bukatu behar zen kin aditza. Ez, ez zuen esan hori, baizik hau:

Los miembros de oración no inquiridos pueden colocarse antes del inquirido, o después del verbo, o distribuídos en ambos sitios; pero nunca inmediatamente antes del verbo.  [Altube, 1929:14]

eta nola, Altuberen teorian, beti amaituko da egoten galdegai bat (zein izan ahal dá, ikusi dugunez, ezezkoa edo baiezkoa bera: "la cualidad afirmativa o negativa del verbo"), esaldiak ez dira zértan amaitu kin aditza (ikus "Altube-k ez zuen esan ze esaldia bukatu behar zen kin aditza: "Los miembros de oración no inquiridos pueden colocarse antes del inquirido, o después del verbo, o distribuídos en ambos sitios; ..." (Altube, 1929, 14)").

Baina Juan Garziak bai. Juan Garziak bái esaten du ze esaldi neutroak amaitu behar dira kin aditza (esaldi neutroak adibidéz textu formaletan izan beharko liraké gehien-gehienak). Ikus daigun ondoko aipua ti bere "Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako" (Juan Garzia, 2015:29), non Juan Garziak erakusten digun zéin den bere ereduko ordena neutroa, zein baita derrigorrezkoa baldin esaldia neutroa izanen bada:

subjektua (abs.(erg.) [edo datiboa,]/ zirkunstantziala(k)/.../aditza

Bestela, ordena ez da izanen neutroa eta ondorioz izanen dugú galdegai markatu bat. Beraz, Juan Garziaren ereduak exigitzen dú ze aditza koka dadin an bukaera baldin esaldi neutroa izanen bada. Galdera dá: zér dio Altubek gain esaldi neutro modukoak? Bihar ekingo diogu ki puntu hori.

Duanmu (2007) buruzta Duanmu (1990): "Non-head Stress: In a syntactic structure [A B], one is the head and the other the non-head. Phrasal stress is assigned to the non-head."

Atzoko sarreran genuen komentatzen nóla:

Osagarrien buru sintaktikoek (adibidez, konjunzioek, pre edo postposizioek edo aditzek) eskaintzen duten informazioa izaten da referentziala; alegia, oinarrizkoa afin ondo kontestualizatu ditzagun euren osagarriak eta oso bereziki esaldiko azken gako informatibo edo espresiboak, baina, hala ere, ez da izaten bertan informaziorik rematikoena, esanguratsuena, edo espresiboena, zeini eman nahiko geniokeen indar handiena. Hori dela eta, sintaxi buruazkenen osagarri-buru hitz-ordenak ez du batere laguntzen kokatzen bukaeran elementu sintaktikoki-informatiboki-prosodikoki esanguratsuena.

Bai, errepikatzen dugu: indar prosodikoa ez ohi da kokatzen an buruak, baizik an osagarriak, erákutsiz osagarrien rhematikotasun handiagoa respektu buruak.

Horretaz, gaur honatu nahi genuke ondoko aipua ganik Sam Duanmu, aterea ti bere papera titulatzén "Stress, information and language tipology" (2007), zeintan referitzen da ki bere aurreko lan bat (bere 1990ko tesia) non dún proposatzen azentuazio-arau neutro orokor bat an terminu hauek:

Non-head Stress:
In a syntactic structure [A B], one is the head and the other the non-head. Phrasal stress is assigned to the non-head.

Hor Duanmu ari zén proposatzén arau bat zeinen arabera kokatuko litzake indar prosodiko nagusia an esaldiak non ez dagoen foku enfatikorik: ari da gain (defektuzko) azentu nuklearra, neutro edo normala (edonola ere, azentu enfatikoa egonez gero, gehienetan bat-etorriko da kin azentu nuklearra, zeren justuki parte tipikoki rhematikoenak izanen du probabilitate altuena ki izán enfatizatua).

Horrela, predikatuaren indar prosodiko nagusia ez litzake kokatuko an aditza (baldin haren osagarririk balego) edo gain pre edo postposizioak, baizik an euren osagarriak, zein izanen liraké erlatiboki rhematikoagoak zein euren buruak, eta zein, gainera, izan litezke sinpleak edo ondo luzeak noiz estruktura sintaktikoa dén irekia  (bide batez esán ze, teoria ortodoxoan, azpiosagarriak berdin kateatu litezke an sintaxi burulehenak edo buruazkenak, progresiboki edo regresiboki, aurrerantza edo atzerantza. Kateatzetzeko simetria hori soilik da formala: funtzionalki ez da inondik ere existitzen). [⇶]

SVO neutroa

Zenioén herenegun, Gilen:

Bestalde, eskerrik asko zure master lana eskuragarri jartzeagatik, oso interesgarria deritzot.

Eskerrik asko zuri, Gilen, zatio zure komentario hori.  Horrá zenbait paragrafo non, alde batetik, aipatzen da Ortiz de Urbina eta bere planteamendu analitiko batzuk, eta bestetik, gure master-lanaren ondorio batzuk ("Hitzaldietako euskararen aditz osteko fokuen testuinguru diskurtsiboak eta aukera prosodiko nagusiak", 2010:116-117): 

Hortxe daukagu, aukeran, SVO neutroa. [⇶]

Zenbat-eta sintaxi koherente-progresibo-jarraituagoa, orduan-eta aukera intonatibo-expresibo gehiago eta aberatsagoak (kantitatean eta kalitatean)

Bittor, diozu ze:

..., sintaxiak agintzen du ordenamendu bat, baina IU zatikatzea hiztunak agintzen du (anakolutorik gabe ere), bere kodetze prozesuaren arabera, edota mezua transmititzeko hau zatikatzen duen moduaren arabera, ...

Ikus daigun:

..., sintaxiak agintzen du ordenamendu bat,...

bai, sintaxiak ematen ditú aukera sintaktiko batzuk (bide diskursibo batzuk) zein izan ahal diren koherenteagoak edo askoz gutxiago koherenteak, jarraituagoak edo askoz gutxiago jarraituak, pausatuagoak edo askoz gutxiago jarraituak, ...

..., baina IU zatikatzea hiztunak agintzen du ...

baina hiztunak soilik aukeratu ahal du (soilik agintzen du) arten aukera intonatiboak zein sintaxiak utzi dizkion, zein ez diren berdin ugariak ezta kalitate berekoak an sintaxibide ezberdinak. 

Izan ere, hiztunak soilik hautatu ahalko du (ia) libreki bere estruktura intonatibo-expresiboa noiz erabilí sintaxi koherente-progresibo-jarraitu-pausatu-ireki bat, non ia hitz bakoizean egin liteké pausa koherente bat (edo ez). Sintaxi regresibo-buruazkenetan, ordea, estruktura intonatiboa (IUak eta intonazio osoa) guztiz agertzen zaigu baldintzaturik, kantitatean eta kalitatean.

Har daigun adibide sinple bat: konpara daigun nóla gauzatzen diren intonatiboki galdegai preverbalak eta posverbalak. Horretaz mintzatu ginen hemen:

..., aditz aurreko foku estuek eskatzen duté intonazio enfatiko berezia eta segituan (pausa gabe) aditza ematea, oro har. Gakoa da ze sintagma enfatiko inkoherente (burugabeko) batek behar du erdietsi koherentzia ahalik eta lasterren afin izan eraginkorragoa, eta horrexek presionatzen du hiztuna afin ez egin pausarik (zein izanen litzateke pausa inkoherentea).

Diosku Euskara batuaren eskuliburuak (2018) an bere orrialde 257:

Galdegaia iruzkinaren barruan enfasi berezia hartzen duen osagaia da. Aditzaren ezkerrean doa beti —aditza bera galdegai ez bada, behintzat—, eta harekin batera ahoskatu behar da, bien artean inolako etenik gabe, intonazio-unitate berean (azpimarrak adierazten du hori adibideetan). Perpausean ezkutuan —baina hiztunaren buruan presente— legokeen galdera bati erantzuten bezala jokatzen du galdegaiak. Etxe horretan, Maddi bizi da. Atzo, zer egin zenuen? Goizean, lantokian, biltzar luze eta kalapitatsua izan zuten.

[Ikus ere, arnasa hartzearren, Euskaltzaindiaren "Hitz-ordena Erabilera estrategikoa"]

Baina, oso diferenteki, galdegai posverbalak ez dira eman behar an ber unitate intonatiboa zein aditza: sar daitezke inkluso aposizioak edo beste sintagma ez aposatuak arten aditz bat eta bere galdegai posverbala, zein, erosotasunez, kokatzen ahal da an bukaera e esaldia. Gauza da ze galdegai posverbaletan ez dago presio komunikatiborik (euren posizioa koherentea da bai sintaktikoki, bai interpretatiboki, eta baita intonazionalki-expresiboki ere: ikus "Arazo guztiak joan ohi dirá batera"). Genioén (berriro hemen):

... ez da existitzen horrelako presiorik noiz galdegaia izan postverbala: kasu horretan aditzaren ostean arazorik gabe egin daiteke (edo ez) pausa koherente bat lehenago ezi eman foku estua nóiz eta nóla nahi den. Ikus an EGLU I (1987:35):

1.4.3. Galdegaiaren tokia aldaraztea 
Esanik dago galdegaiak aditzaren ezkerreko lehen posizioan duela kokalekua. Halaz guztiz, batzutan -euskara mintzatuan bereziki gertatzen da hau- intonazioak aipatu ordena hau hauts lezake, galdegaia aditzaren eskuinean ematen delarik orduan:

(37) Hola segituz hemengo muthil guziak joanen dituzu, eta gu geldituko gira mutzurdin! (p. Larzabal, Hiru ziren, lS.orr.)

Azken esaldi honetan, ikusten den bezala, mutzurdin dugu galdegaia; oso modu bereziz esango da, pausa eginez aditzaren ondotik.

Azpimarratu behar dut ze aditzosteko pausa hori ez da inondik inora beharrezkoa, baizik ahalezkoa: egin daiteke edo ez segun interes komunikatiboa hon hiztuna, berdin-berdin nola gertatzen baita gaztelaniaz, non aditzosteko fokuak eman daitezké behin pausa bat eginda edo pausagabe.

Azken buruan, pausatzeko aukera horiek sortzen dirá ti koherentzia sintaktiko-interpretatiboa. Horregatik aukerako (ez derrigorrezko) pausa horiek deitu daitezké, propietate osoz, pausa koherenteak.

Eta bide beretik, zenbat-eta sintaxi koherente-progresibo-jarraituagoa, orduan-eta aukera intonatibo-expresibo gehiago eta aberatsagoak, kantitatean eta kalitatean. [⇶]

Juan Garzia (2015): "*[Ikasle asko, iji eta uju ari zirenak, ikusi ditu] Patxik han"

Mintzatu gara, aurreko sarreretan, gain ezegokitasuna e esaldiak non tartekatzen dén aposizio bat arten galdegai preverbala (edo bere zati bat) eta bere aditza, hala nola (Euskaltzaindia, EGLU V, 1999:237):

(Ez edozein liburu, baina) eleberri bat, zein Etxaidek iaz argitaratu baitzuen, eskaini zidaten lagunek (= Etxaidek iaz argitaratu zuen eleberria) 

non, posizio tartekatu horretan, agertzen zaigú aposizio erlatibo explikatibo bat (aposizio azaltzaile bat). Horretaz mintzo da Juan Garzia an bere "Esaldiaren antolaera" (2015:95-96):

non dugún esaldi hau:

*[Ikasle asko, iji eta uju ari zirenak, ikusi ditu] Patxik han.

zein dén berdin desegokia nola goragokoa ganik Euskaltzaindia. [⇶]

Galdegai postverbalek bádute ametitzen aposiziorik arten aditza eta galdegaia

Atzo mintzo ginén buruz efektu zehatz bat (zein sortzen den) ti inkoherentzia buruazkena, aipatuz nóla, euskaran, inkoherentzia horrek sortutako presioak eraginen du ze galdegaia eta aditza eman daitezén intonatiboki elkartuta an ber unitatea, bage pausarik. Esan gabe doa, joera hori ez da nabari soilik an euskara, baizik ere antzemanen baita an edozein estruktura sintaktikoa kin ber ordenazio buruazkena (antidiskursiboa). Gaztelaniaz ere bádira halako foku estu (edo galdegai) preverbalak, nola genioén hemen:

Gaztelaniaz ere existitzen dira presio komunikatibo berberak noiz ematen foku estu preverbalak, zeren, aditzik gabe, fokuak ez du ber indarra, ez du ber interpretazioa, ez du interpretazio koherentea. Ikus hitzak ti Real Academia Española (Nueva gramática de la lengua española 2009-2011:760):

Los focos nominales antepuestos se suelen pronunciar con acento enfático, aunque de intensidad variable. Frente a lo que sucede con los tópicos, no van separados por pausa del segmento al que preceden: Demasiado vino diría yo que has tomado; Algo deberíamos regalarle a tu primo; el queeso piense.[RAE,Nueva gramática de la lengua española2009-2011:760]

Baina ez gaztelaniaz, ezta euskaraz ere, ez da existitzen horrelako presiorik noiz galdegaia izan postverbala: kasu horretan aditzaren ostean arazorik gabe egin daiteke (edo ez) pausa koherente bat lehenago ezi eman foku estua nóiz eta nóla nahi den.

1.4.3. Galdegaiaren tokia aldaraztea Esanik dago galdegaiak aditzaren ezkerreko lehen posizioan duela kokalekua. Halaz guztiz, batzutan -euskara mintzatuan bereziki gertatzen da hau- intonazioak aipatu ordena hau hauts lezake, galdegaia aditzaren eskuinean ematen delarik orduan:

(37) Hola segituz hemengo muthil guziak joanen dituzu, eta gu geldituko gira mutzurdin! (p. Larzabal, Hiru ziren, lS.orr.)

Azken esaldi honetan, ikusten den bezala, mutzurdin dugu galdegaia; oso modu bereziz esango da, pausa eginez aditzaren ondotik.

Azpimarratu behar dut ze aditzosteko pausa hori ez da inondik inora beharrezkoa, baizik ahalezkoa: egin daiteke edo ez segun interes komunikatiboa hon hiztuna, berdin-berdin nola gertatzen baita gaztelaniaz, non aditzosteko fokuak eman daitezké behin pausa bat eginda edo egiteke. 

Azken buruan, pausatzeko aukera horiek sortzen dirá ti koherentzia sintaktiko-interpretatiboa hon hitz-ordena (zein izan ahal da burulehena edo buruazkena, non aditza dá buruá hon bere osagarria). Horregatik aukerako (ez derrigorrezko) pausa horiek deitu daitezké, propietate osoz, pausa koherenteak. Esan nahi baita ze, azken buruan, pausa koherenteak dirá produktua ti arrazoi eta joera diskurtsiboák zein daude gaindi hizkuntza partikularrak: dirá arrazoi eta joera komunikatibo orokorrak.

Eta justuki arrazoi estruktural beragatik zeingatik ordena burulehenean egin ahal dirén pausa koherenteak arten aditza eta galdegai postverbala, horrexegatik ere sartu daitezke hor aposizioak ere:

Lagunek eskaini zidatén, orain gutxienez lau aste, ez edozein liburu, baizik zehazki hóri eleberria zein Etxaidek argitaratu zuen iaz.

Esan nahi baita ze galdegai postverbalek (alderantziz-ze preverbalek) bádute ametitzen aposiziorik arten aditza eta galdegaia, islatzen delarik, hor ere, ordena horren koherentzia sintaktiko-interpretatiboa. [⇶]

Galdegai preverbalek ez dute ametitzen aposiziorik arten galdegaia eta aditza

Atzo ikusten genuen Euskaltzaindiak emandako pasarte bat non, besteak beste, institzio goren horrek ematen zigún adibide hau (Euskaltzaindia, EGLU V, 1999:237):

Bertan aurkezten digute ondorengo esaldia:

(Ez edozein liburu, baina) eleberri bat, zein Etxaidek iaz argitaratu baitzuen, eskaini zidaten lagunek (= Etxaidek iaz argitaratu zuen eleberria)

non izanen genuke perpaus erlatibo explikatibo bat (aposizio azaltzaile bat) zeini...

..., interpretazio murrizgarria eman dakiokeen. (Euskaltzaindia, EGLU V, 1999:237)

halan-ze interpretazio restriktibo hori ametituko litzaioké zeren bere aurrekaria dén mugagabea.

Baina gauza da ze, nola genioen an sarrera hau:

Eta antzerakoa gertatzen da kin aditz-buruak respektu euren foku estuak (galdegaiak). Euskaraz adibidez, aditz aurreko foku estuek eskatzen duté intonazio enfatiko berezia eta segituan (pausa gabe) aditza ematea, oro har. Gakoa da ze sintagma enfatiko inkoherente (burugabeko) batek behar du erdietsi koherentzia ahalik eta lasterren afin izan eraginkorragoa, eta horrexek presionatzen du hiztuna afin ez egin pausarik (zein izanen litzateke pausa inkoherentea). Ikus Euskaltzaindiaren hitzetan (Euskal gramatika. Lehen urratsak I, 1991):

..., galdegaia atal bat denean, atal hau aditzaren aurre-aurrean ipini ohi da, eta aditzarekin batera ahozkatu, bien artean inolako etenik egin gabe. [Euskaltzaidia, Euskal gramatika. Lehen urratsak I, 1991:17]

Esan nahi baita ze aditz aurreko galdegai batek ez du ametitzen aposizio bat arten galdegaia bera eta bere aditza, zeinekin batu beharko litzaké intonatiboki (horrek hautsiko bailuke batasun intonatiboa zein eskatzen zaion i galdegai preverbal bat). Esan nahi baita ze Euskaltzaindiak emandako esaldiori non formalki agertzen zaigú perpaus erlatibo explikatibo bat (nahiz, dioskuenaren arabera, semantikoki restriktiboa ere izan liteke), ez legoké...

... ondo moldatua... (Euskaltzaindia, EGLU V, 1999:237)

baizik-eta, antzera nola goragoko ustezko restriktibo hutsa, hori ere gaizki moldatua. [⇶]

Josu Zabaleta heltzen da ki hiperortodoxia e-kentzeá originaleko "amatxi" hitza an "El guardián invisible", emanéz "amona".

Atzokoan irakurtzen genuén, akaso atsekabetuta, nóla Josu Zabaletari ematen zitzaion Espainiako Itzulpengintza Sari Nazioala zatio sortú eta garatú hizkuntza literarioak eta poetikoak. Eta gauza da ze hala sortu nola garatu dirá bi hitz eder eta handi, bi aditz ikaragarri eder eta ikaragarri handi, zeinen erabilera egon beharko litzaké ezin-hobeto justifikatua.

Ez dut topatu horren justifikaziorik. Aldiz, zér ikusten dugu etengabe ere? Horra hiru zertzelada, bat sintatikoa, ondo oinarrizkoa, eta beste biak lexikoak, ondo erakusgarriak:

• Arlo sintaktikoan, ikusten dugu itzultzaile bat ze-gordetzen dún galdegaiaren legea nola bailitzan a-basamendua hen zivilizazioa, noiz justuki dén a-avangoardia kontra hizkuntza literarioa eta poetikoa. 

• Arlo lexikoan ikusten genuen ze, 2013an, ematen zigún "zentzurik gabeko" noiz autoreak erabilí "absurdo", zein den hitz horietako bat zein, noiz agertu, respetatu beharko litzake.

• Arlo lexikoan ere, kentzen digu originaleko "amatxi" hitza:
  

  -Amatxi, -susurró. [Dolores Redondo, 43. kapitulua]

  emanez "amona":
  

  -Amona, -xuxurlatu zuen. [Josu Zabaletaren itzulpena, 43. kapitulua]

Nire ustez, Josu Zabaletak, noiz-eta 2013an, gainditzen ditu marka guztiak hen "ortodoxia linguistikoa" noiz kendú originaleko "amatxi" hitza, akaso lokalegitzat joa:

 Ez da, ez, marka txarra. [⇶]

Expresibitate landua

Sarrera honetako aipuan, Juan Garzia mintzo zén gain naturaltasuna on esaldi-bukaerak afin eman edonolako enfasiak (horretarako leku naturaletakoa baita) [Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:214]:

..., lastimagarria dela esaldiaren amaierako posizio hori aditz -muturrean egonik ardatz eskax diren aditz- mekanikoak kokatzeko baino beste zerbait probetxagarriagotarako ez baliatzea, edonolako enfasien leku naturaletakoa baita, nahiz guk galdegai-enfasia ezin dugun hor kokatu baieztapenezko esaldietan (ezezkoetan, bai; inperatiboek-eta, berriz, aditza aurrez emateko joera dute noski, baina agindua bera ohi da enfasi), idatzizko estandarrerako aukeratu dugun sisteman, inguruko antipodetatik antipodetan.... [Juan Garzia, Joskera lantegi, 1997:214]

Eta gauza da ze, baldintza orokorretan, esaldiaren amaierako posizio hori ez da soilik leku naturaletakoa, baizik, alde handiz, esaldiko posiziorik onena ki eman expresibitate landua (behin harako bidea ondo landutakoan), dá guztiz posizio klavea, non hiztunak abantailaz bete ahalko ditú helburu komunikatiboak zein nekez betekó an beste edozein posizio. Zeren azken posizio hori dá leku klimatiko perfektua, norántza begira egon beharko liraké esaldiko beste parte guztiak, koherenteki emanak, progresiboki, jarraituki...

Normaltasun osoz, galdegai posverbal neutroak eta enfatikoak

Genioen an aurreko sarrera nóla ez den batere korrektoa, zatio larriki inkonpletoa, esatea ze euskaraz galdera estuei erantzuten zaié (eta, hortaz, erantzun behar zaiela) erabilíz galdegai (edo foku estu) preverbalak; izan ere normaltasun osoz erabiltzen baitira galdegai (edo foku estu) posverbalak ere.

Genioen halaber nóla galdegai edo foku estu horiek izan litezkén guztiz neutroak, baina berdin ere izan litezké guztiz enfatikoak segun interes komunikatiboa e hiztuna. Horrela, baldin batek galdetu:

Zer kantatu zenuen?

Besteak lasai askoan (normaltasun osoz) erantzun lezaké:

Ba, kantatu nuen .... "Txo-ri-a-txo-ri".

hain zuzen ere:

• kokatuz galdegaia an bukaera-bukaera,

• eginez pausa bat arten aditza eta galdegaia afinda eman indar gehiago ki fokua,

• emanez galdegaia an ritmo uniformeki geldoa zeinekin areago indartu fokua,

• azentuatuz silaba bakoitza afinda areago markatu ritmo hori,

• jarriz enfasi handia noiz esaten foku hori.

Eta, berriro diot, hori guztia, normaltasun osoz, berdin nola an kasu neutroa. 

Normaltasun osoz: Zer kantatu zenuen? Ba, kantatu nuen "Txoria txori".

Sinpleki ez da zuzena, zatio larriki inkonpletoa, esatea ze euskaraz galdera estuei erantzuten zaié (eta, hortaz, erantzun behar zaiela) erabiliz galdegai (edo foku estu) preverbalak. Esan nahi baita ze, baldin batek galdetu:

Zer kantatu zenuen?

Besteak lasai askoan, normaltasun osoz, erantzun lezaké:

Ba, kantatu nuen "Txoria txori".

Bestalde, galdegai edo foku estua ez da zertan enfatikoa izan behar: izan liteke guztiz neutroa.

Behar da jarrera irekia, behar dira aukerak

2018ko maiatzean idazten genuen ondoko sarrera:

⇶ Euskatzaindiak hor erabat asmatu du eta indar guztiekin txalotu behar zaio

zein, bere osotasunean doa jarraian:

2011. urtean, Euskaltzaindiaren corpus-batzordeak esan zuen (ustezko) galdegaiak ez duela toki jakinik esaldiaren baitan (Euskaltzaindia, Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa, 2011:53):

Berez, ez galdegaiak eta ez ustezko galdegaiak dute toki jakinik esaldiaren baitan. Azentuak markatzen du galdegaia, eta ez esaldiaren baitako kokapenak. Idatzian, testuinguruak laguntzen digu galdegaia atzematen. (Euskaltzaindia, Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa, 2011:53)

Hala eginez, Euskaltzaindiak ez du soilik jo aldé euskararen tradizio idatzi zaharra, ez du soilik jo aldé praktika mintzatu oso zabaldu bat (eta esango nuke ze oso bereziki an testuinguru landuak), baizik-ze, gainera, jo duela aldé estruktura progresibo klave bat, zein gaur egun dén ezinbestekoa afin joan garatzen diskurso progresibo, orekatu eta potentea.

Euskaltzaindiak hor erabat asmatu du, eta indar guztiekin txalotu behar zaio. Ez digu inori kendu gure aukera ki erabili aditzaurreko galdegaiak noiz nahi dugun (ezta, jakina, Juan Garziari ere bere aukera ki erabili beti-ere aditzaurreko galdegaiak, hala nahiago badu), onartzen direlarik aditzosteko galdegaiak ere. Perfekto!

Gero, 2014. urtean, itzuliko zén Juan Garzia bere filosofia pobretzailearekin.

Bai, afera honetan gakoa datza an izatea jarrera irekia, eraikitzailea, emanez aukerak, ez kenduz aukerak: inori ezer kendu gabe, eta eskainiz eta landuz bide zabalak, zein, finean, ez diren baizik betiko bide zahar-berriak.

Bibliografia egoki batean...

Genioen an aurreko sarrera nóla Euskaltzaindiaren Euskara Batuaren Eskuliburuan, noiz mintzatu buruz "Hitzen ordena", ez duten aipatzen Euskaltzaindiaren beraren azken liburua titulatzen "Hitz ordena". Gainera, euren bibliografia orokorrean, kendu diote autoretza ki Euskaltzaindia. Zer da hau?

Aitzitik, eskuliburu horretan oso ondo egiten dute noiz sartu an euren bibliografia buruz "Hitzen ordena" a doktore-tesia e Eusebio Osa (1990) titulatzen "Euskararen hitzordena komunikazio zereginen arauera", zein, dudarik gabe, ezinbesteko referentzia baita noiz mintzatzen gain hitz-ordena eta galdegaia, nahiz, dirudienez, ezin den libreki konsultatu Interneten (nik ez dut topatu ez tesia ezta handik sortutako liburua ere).

Baina, tesiak aipatzen hasita (eta oso ondo egiten dute noiz aipatzen), báda beste doktore-tesi bat zein orobat baita ezinbesteko referentzia gain euskararen "Hitzen ordena", eta zein bai konsulta daiteke libreki an Internet; alegia, Bittor Hidalgoren "Hitzen ordena euskaraz" (1995). Lan eskerga eta datuz betea, zein, bide batez esanda, Ibon Sarasolak zuzendu zuen (tesiaz gain, Interneten konsulta daitezke hainbat artikulu non Bittor Hidalgok erakutsi bere datuak eta teoria: adibidez, "Hitzen ordena euskaraz" (2002))

Hitz ordenan sakontzeko bibliografia egoki batean dudarik gabe agertu beharko litzake Euskaltzaindiaren "Hitz-ordena Erabilera estrategikoa" (2011). Bestalde, behin doktore-tesiak aipatzen hasita, ezinbesteko referentzia da Bittor Hidalgo, eta bere "Hitzen ordena euskaraz" (1995).

Ikus ere hurrengo sarrera: ⇶ Behar da jarrera irekia, behar dira aukerak 

Euskararentzako akaso libururik inportanteena

Orain mintza gaitezen buruz liburua titulatzén Hitz-ordena Erabilera estrategikoa (Euskaltzaindia, 2011), zein izan daiteke euskararentzako akaso libururik inportanteena:

Eta akaso inportanteena litzaké zeren liberatzen baitu euskara ti ustezko legea e galdegaia.

Eta galdera da: non dago mugarrizko liburu hori an bibliografia e Euskara Batuaren Eskuliburua (EBE)? Zer egin dute bibliografia horretan?

EBEko bibliografian, lehenik, kendu diote (goragoko liburuaren) autoretza ki Euskaltzaindia (Corpus Batzordea), eta jarri diote ki Pello Esnal, eginez horrela aldaketa ezin onargarri bat.

Eta behin hori egindakoan, liburua sailkatu duté an euren bibliografia "Lagungarria", non sartu dituzte referentziák zein ez diren ez Euskaltzaindiarenak (zein dauden an bibliografia "Funts-funtsezkoa" edota "Oinarrizkoa") ezta ere Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza Saileko EIMArenak (zein dauden an bibliografia "Osagarria"), horrela kenduz bere leku propioa ki liburu bat, zein, diogunez, ondo izan daiteke euskararentzako libururik inportanteena.

Euskararen botere faktikoek jarraitzen dute aplikatzen euren ustezko galdegaiaren lege astuna

Lehengo egunean arratsaldez, gainbegiratzen ari nintzelarik edizio elektronikoa e Berria, topatu nintzen kin parrafo labur bat ze deitu zun nire atentzioa zatio bi arrazoi. Testua kopiatu nuen:

Espazio zundak irrati frekuentzia baxuak, Ilargiaren lurrazala eta erliebea, eta haren konposaketa eta egitura ikertuko ditu. Horrez gain, neutroien eta atomo neutroen radiazioa neurtuko du. [Berria, atzo arratsaldez, sinadurarik gabe]

Aipatutako lehenengo arrazoia zén ze, parrafoaren lehenengo esaldian (berdin nola bigarrenean) aditza zihoan ezin atzeratuago (alegia: ikertuko ditu) noiz aisa eta anitzez egokiago erabil ziteken aurren bere osagarri luze eta konplexu hori:

Espazio zundak ikertuko ditu irrati frekuentzia baxuak, Ilargiaren lurrazala eta erliebea, eta haren konposaketa eta egitura.

Agerikoa zen soluzioaren erraza, hala nola bere normalitate linguistikoa (esan nahi baita ze hala esango lukete euskaldun gehien-gehienek ere). Hortaz, zéin da arazoa? Zehazki kasu honetan, arazoa da ustezko galdegaiaren legea, zein euskararen botere faktikoek jarraitzen duten aplikatzen kontra evidentzia funtzional guztiak.

Biharamunean goizean, noiz jo ki albiste hori afin egin komentario bat, konprobatu ahal izan nuen nóla inkluso euskararen botere faktikoak konturatuak ziren ze esaldi hori zen ondo desegokia, eta honela zuzendua zuten:

Espazio zundak hainbat arlo ikertuko ditu: irrati frekuentzia baxuak, Ilargiaren lurrazala eta erliebea, eta haren konposaketa eta egitura.  Horrez gain, neutroien eta atomo neutroen erradiazioa neurtuko du. [Berria, behin zuzendutakoan, sinadurarik gabe]

Bistan denez, hor aditza aurreratu dute, baina erabiliz baliabide kataforiko astun eta guztiz ezbeharrezkoa (hainbat arlo [lau silaba]) afin ez urratu galdegaiaren legea (zeren, euren legea aplikatuz, akaso norbaitek pentsatu ahalko luke ze galdegaia dá espazio zundak eta ez irrati frekuentzia baxuak, Ilargiaren lurrazala eta erliebea, eta haren konposaketa eta egitura), nahiz kaltetu inportateena: komunikazio arina eta eragingorra. A ze etxekalteak! A ze desgogoa! [⇶]

[Hurrengo sarreran komentatuko dugu gorago aipatutako bigarren arrazoia: erradiazioa ordezta radiazioa.]