Eta euskaran? non gelditzen da txistearen "punchline"-a?

Aurreko mezuan agertu dá hori kontzeptua on punchline. Ikus Wikipediak zér dioskun:

A punch line (or punchline) is the final part of a joke, comedy sketch, or profound statement, usually the word, sentence or exchange of sentences which is intended to be funny or to provoke laughter or thought from listeners. Few punchlines are inherently funny out of context, but when a comedian sets up the premise and builds up the audience's expectations, the punch line can function as the climactic part of the act.
Punch lines generally derive their humor from being unexpected. ...

Hor. bereziki azpimarratuko nuke hori ideia ezen  few punchlines are inherently funny out of context, alegia ze elementu fokal horiek soilik dúte funtzionatzen baldin ondo kontextualizatuak, esan nahi baita baldin ondo thematizatuak an amaiera on diskurso ondo antolatua, erabiliz hitz, tonu, intonazio eta ritmo ondo neurtuak ki lortu hori efektu divertigarria zein ari den bilatzen. Eta, jakina, hortxe sartzen dá potentzia sintaktikoa.

Ikus lehenengo kolpea on monologoa zein aipatzen genuen an [201]:

... qué dices?, pero de qué casa? de la casa donde venden crack!

Hor, "crack" hitzean (zein den kokatua an esaldi-bukaera, koherenteki thematizatua eta intonazionalki isolatua), kontalariak egiten dú intonazio-kiribildu berezi bat nola bilatuz (eta lortuz) barre-algara ganik publikoa; izan ere "crack" horretan aurkitzen da foku expresibo nagusi bat, txistearen punchline-á.

Baina zér gertatuko litzake baldin erábili estruktura eta baliabide buruazkenak? Ikus:

... zer diozu? zein etxekoa? Crack saltzen duten etxekoa!

Esaldi labur-laburra izanik ere, txiste-kolpeak galdu dú bere indar guztia, zein diluitu baita an sintagma zabalago bezain inefiziente bat non ez den jada ematen hitz hori isolatua an esaldi-bukaera (baizik an hasiera eta ez-isolatua), non hitz hori ez dagoen batere thematizatua (nahiz izan erantzun bat), non "crack" ezusteko (unexpected) hitz horrek ez duén ezer ere adierazten, non ez duén graziarik (aurrera egin behar da afin interpretatu hitz hori) eta non, ondorioz, kolpe horrek ez duén ametitzen intonazio-kiribildu espresuki egokiturik, baizik, gehienez ere, intonazio ondo baldintzatu bat ganik bere kontextu diskursibo adversoa.

Har daigun bigarren kolpea:

¿Cómo os vestís vosotros para estar por casa? Sois de los que os ponéis la camiseta de Neumáticos Rebollo?

Hemen ere, "Neumaticos Rebollo" horrek ez du berez graziarik, ez bederen baldin ez badago ondo thematizatua ganik aurreko diskurso jarraitua, fluitua eta koherentea zek, ritmo onean, dúen prestatuko bidea ki azken kolpea non intonazio ondo egokituak jokatukó bere paper ondo inportantea arrén sor dadin barre-algara. Baina "Neumáticos Rebollo" hori aurrena emanda, akabo bukaerako fokalizazio preziso, koherente eta expresiboki ahaltsua:

Nola jantzita ibiltzen zarete zuek etxean? Neumaticos Rebollo-ren kamiseta jarrita daramazuen horietakoak zarete?

Ez da giro.

Euskaran egoera sintaktikoa ez da hain larria nola pirahãn (non den oso-oso larria), ezta ere hain larria nola japonieran (non den oso larria), baina hala ere, baldintza sintaktikoak (zenbat-eta buruazkenagoak izan, gaiztoagoak) ez dira inondik ere egokienak ki umore diskursiboa. [204] [>>>]

Ze umore-mota espero behar genuke an hizkuntza buruazken zurrun bat nola den japoniera?

Ba behar genuke espero oso umore baldintzatua ganik estruktura sintaktiko buruazken zurruna, esan nahi baita oso expresio umoristiko ahalgabetua. Jakina, horrek ez du esan nahi ze japoniarrak eurak dirá izatez gutxio umoretsuak zein beste inor, ezpaze dituzté askoz ere bide kaskarragoak ki expresatu euren umorea, halan-ze izanen dirá gutxio eurak.

Eta zértan dira bide horiek kaskarragoak? Ba, finean, kontua datza an bide sintaktiko buruazkenak (head-least), non buruak ia sistematikoki kokatzen diren atzén euren osagarriak, zeinen azpiosagarriak kokatzen diren azpín euren buruak... (adibidez, mendeko perpausak beti lehenago ze perpaus nagusia), halan-ze, adibidez, esaldietako azken hitza beti izanen da aditz nagusia (hots, aditzeko hitz nagusia) eta, hortaz, hartara ailegatu arte ez dugun jakinen ondo deskodetzen txistearen grazia, zeinen gakoak egonen dirén (akaso ondo) atzean, nonbaiten, erdi mozorrotuta azpín azpiosagarriren bat zein, hor kokaturik, ez dugun jakinen ondo interpretatzen zeren ez baitugu jasoko an baldintza interpretatibo-intonatibo abantailatsuak.

Horrela, txisteen azken klimaxak beharko zirenak, azken kolpe sintaktikoki eta intonatiboki isolatu eta libreak beharko zirenak, bihurtzen dira informazio baldintzatuak gabén kolore berezirik, zek gehiago diruditén elementu deskriptiboak zeinda txinparta umoristikoak.

Baldintza sintaktiko zail horietan espero beharko genituzké txiste sinpleak, oso kontextualak, non ia ez den informazio-zamarik (atzerakarga zelatan baita), eta oso dialogatuak, non erabiltzen diren oso expresio sinpleak, eta non monologoak ez duen paper handirik.

Eta zér daukagu? Ikus:

Prof. Kimie Oshima
Bunkyo Gakuin University, Tokyo, Japan

"Communication Style and Cultural Elements seen in Japanese Sit-down Comedy - Rakugo"

28. Juni 2011

Rakugo is one of the Japanese traditional performing arts and is best described as Japanese comic story telling or sit-down comedy. The performer kneels and sits on a zabuton cushion and tells a story in a single sketch. The story consists of almost conversation only, therefore, the performer acts out different characters that appear in a story. Each story is fifteen to sometimes as long as fifty minutes and usually the stories have the twisted or funny ending with a punch line.

The humorous conversations seen in Rakugo scripts are reflection of Japanese daily conversation. Japanese don’t tell jokes as it has been well-known, but instead, Japanese have humorous conversation. Humor is expressed in conversation with cooperative attitudes between two or more people. It shows how well they know each other and how close their relationships are.
...

Professor Kimie Oshima, Ph.D. is  Associate Professor at Bunkyo Gakuin University in Tokyo. Ph.D. in Sociolinguistics. She has been active as an English Rakugo performer since 1997. Her performance has been to fifteen different countries and over thirty cities all around the world.

Beraz, japonieraz ez dira txisteak kontatzen, ezpaze izaten dirá dialogo umoristikoak artén pertsonak zein dírén oso adiskideak, non partaideen arteko aurrezagutza kontextuala nagusitzen dén gain behar informatibo handiak.

Are performance prestatuetan ere, ia soilik erabiliko dute dialogoa, ordezkatuz kin antzespena hori informazio potentzialki konplexua zein eman ohi den an txiste monologatuak. Oshima-k diosku ze normalean antzespena bukatzen da kin azken kolpe bat (punch line), zein japonieraz, eta hau nik diot, beharko dén izan oso sinplea, sortuz efektu bat gain publikoa zein izanen den esanguratsuki motelagoa zein efektua ti azken txanpa potenteak, ondo isolatuak eta potentzialki konplexuak zein ahal diren lortu zuzen-zuzenean eta sistematikoki an sintaxi burulehenak.

Ezin dira konparatu posibilitate umoristikoak on performance antzestu-soilik-dialogatu horiek eta posibilitate umoristiko ondo zabalagoak on performanceak non aise eman ahal dén informazio-karga handia an modu ondo artikulatua eta eraginkorra, eta non, jakina, antzespena eta dialogoa ere ezin hobeki egin ahal diren! Ez da ezer galtzen, eta bai ordea asko irabazten. Eta diferentzia nagusia datzá an sintaxia!

Gure "iragarpena" nekez beteko zen hobeki.

[203] [>>>]

Potentzia sintaktikoak bádu zerikusirik kin potentzia ki kontatu txisteak

Potentzia sintaktikoa dá bilakatzen potentzia expresibo-komunikatiboa an edozein textuinguru linguistiko (nolaz bestela?) baina oso bereziki an textuinguru expresibo-komunikatibo exigenteak, nola dén adibidez textuinguru komunikatiboa on txisteak.

Har daigun berriro Pirahã hizkuntza (gogoratu nola pirahãz ez den garatu mekanismorik ki pilatu izen-modifikatzaileak, halatan-non esanen dá "Kupela gorria. Kupela handia ere da. Kupel batzuk dira." eta ez "Kupel handi gorri batzuk"), eta demagun ze behar dugu kontatu txiste bat zeinen bukaerako kolpea dan hain juxtu ondorengoa:

"... kupel handi gorri batzuk gáin kupel handiago eta gorriago batzuk".

Hola, konpaktoki emanda, hori guztia aiseki bildu ahal da an unitate intonatibo bat, zeinek, txiste-bukaeran isolatua eta behin ondo oinarritua, dúen emanen joku intonatibo-expresibo zabala. Baina, zér gertatuko litzake baldin banatu beharko bagenu hóri sintagma konpaktua an (gutxienez) 6 mikroesaldi? Ba ze txistearen azken kolpe hori geldituko litzaké guztiz desitxuratua, sintaktikoki eta intonatiboki. Eta akabo txistea! [202] [>>>]

Txisteak: textuinguru komunikatibo exigente horietakoa

Estitxu Garaik dú publikatu artikulu bat titulatzen "Eman dezagun umore" (31 eskutik, 2014), nondik hona dakardán ondoko aipu luzea (ia artikulu osoa):

Profesionalak izan edo ez, badute nire inguruko txistelariek ezaugarri komun bat: gaztelaniaz kontatzen dituzte guztiak. Ez du axola lagun-giro euskaldun peto-petoa den ala ez, txiste-ordua heltzen denean gaztelaniara aldatzen da kodea. Etenik gabeko gurpila da: txiste gehienak erdaraz iristen dira gure belarri eta irribarreetara, eta gero halaxe kontatzen ditugu, entzun ditugun bezalaxe. Azken finean, txiste ororen helburua eragitea da, barre eragitea; eta, dagoen-dagoenean funtzionatzen badu, ingurukoei grazia egiten badie, zertarako aldatu?

Itxura batean eman dezakeen baino mami gehiago du kontuak. Gozamenerako hizkuntza zein izango den erabakitzen ari gara. Gaztelaniara lerratuz gero, alferrikakoak dira geroko aiene eta intziriak euskararen ezagutza eta erabilera tren berean ez doazela ikustean. Aisialdirako baliabideak garatu ezean, gaitza izango da erabileraren erraila indartzea. Txisteen barre-algaretatik damu-negarretara Zornotzatik Amorebietara beste egon daiteke.

Nik egin ditut nire esperimentu xumeak. Hasi naiz euskaraz kontatzen aurretik gaztelaniaz kontatuta ondo funtzionatzen zuten zenbait txiste. Egoeraren deskribapen edo narrazioan ez dago aparteko arazorik, buruhausteak txistearen bukaeran datoz, korapiloa askatzen denean. Txiste gehienek oso egitura lineala dute eta bukaerako esaldian daramate grazia eta eraginkortasun guztia. Lehenengo saiakeretan ez nuen lortzen euskaraz gaztelaniaz bezain barregarri izatea, baina garbi nuen arazoa zein zen: formulazioa. Ez da nahikoa egoera edo kontzeptua euskaraz azaltzea, hitz egokiak topatu behar dira eta behar bezalako tonu, intonazio eta erritmoa erabili. Beraz, txiste bakoitzak lanketa latza behar du euskaraz kontatu aurretik, txistearen jatorrizko asmatzaileak behinola egin zuen lanketa bera, guri ahoz aho aberastuta (edo pobretuta) iritsi zaigun lanketa hori.

Euskaraz propio sortutako txisteak behar beharrezkoak dira, noski. Halere, hori bezain beharrezko dugu zenbait txisteren euskarazko moldapen egokia. Ahalegina egitea merezi du. [Estitxu Garai, "Eman dezagun umore", 31 eskutik, 2014]

Bai, txisteetan oso inportantea da bukaera, eta ez soilik bukaerako esaldia, baizik ere bukaerako sintagma eta bukaerako hitza, non askotan dan egoten elementu sorpresiboren bat zeinen inpaktu egokia behar dan aurrez ondo prestatu kin hitz, tonu, intonazio eta ritmo ondo neurtuak, hots, kin fluxu informatibo eta intonatibo ondo neurtua bitárten txiste osoa afinda lortu hóri efektu divertigarria zein ari dan bilatzen. Eta hor, sintaxiak dú jokatzen oso paper zentrala.

Ikus an hurrengo aipu luzea (zein atzo grabatu nuen ti programa deitzén "Central de cómicos") noláko inportanteak izaten diran azken hitzak an txisteak, nóla hitz horiek diran izaten ezusteko hitzak, zein diran kokatzen an bukaerá on sintagma (perpaus, esaldi, txiste) ondo artikulatuak afin eman azken kolpe komikoa an posizio informatibo eta intonatibo abantailatsua:

... qué dices? pero ¿de qué casa? ¿de la casa donde venden crack?
¿Cómo os vestis vosotros para estar por casa? ¿Sois de los que os poneis la camiseta de Neumáticos Rebollo? esos pantalones verdes de la mili, esa sudadera naranja del Barcelona, ... y esas zapatillas de Pikachu, ...
Que luego hay gente que dice, es que mi mujer no folla porque le duele la cabeza, digo: lo raro es que no le haya dado un ataque epiléptico! hijoputa! vamos a ver!
Mira hay un estudio que habla del beso matutino, este estudio demuestra que las parejas que se dan un beso antes de ir a trabajar faltan menos al trabajo y ganan un 20 o un 30 por ciento más, con un beso! o sea si salimos follaos de casa, antes del verano hemos acabado con la puta crisis!, pero claro si tu te levantas y ves un tío en la cocina con un ciruelo como la manga de un plumas, ... te agarras ahí, y eso, me vais a perdonar, pero con tantos colorines, eso es como follarse a la ruleta de la fortuna; y te agarras y qué hago, me lo follo o compro vocal. Venga va! Hemos venido a jugar! A tomar por culo!
Que yo el primero eh! que en casa han entrado a robar tres rumanos y nos han detenido a los cuatro! ¡Como te lo estoy contando! ¡Que es así!
y por eso hay tanto divorcio, el año pasado se separaon 100.000 parejas, multiplicalo por dos, 200.000 personas, como en este país somos mucho de medir las cosas con campos de futbol, para que os hagais una idea, podríamos llenar un estadio como el Bernabeu tres veces, una con los 100.000 divorciados, otra con los 100.000 divorciados en el partido de vuelta, y otra vez con las 100.000 divorciadas si esa noche hay un concierto de Pablo Alborán! 

Bai, txisteak dira textuinguru exigente horietako bat non estruktura eta baliabide sintaktiko potenteek (burulehenak eta zenbat-eta gehiago hobe) dúten markatzen diferentziá artén zuzeneko eraginkortasuna eta ahalegin erdiustela, eta ez da dudarik eze edozein aurrerabide dá pasatzen ti erabili estruktura eta baliabide sintaktikoak zeinek ahalbidetzen txistearen progresio jarraitua, neurtua eta ondo zuzendua ki azken txanpa. [201] [⇶]

___________________________________
Ikus sarrera hau ere:
Ze humore-mota espero behar genuke an hizkuntza buruazken zurrun bat nola dan japoniera?

Eres más difícil que traducir una comparación de Kant con la posposición "baino" y que se entienda

Halako txisteak gaztelaniaz maiz erabiltzen dira eta arrakasta handiz (adibidez an teleserieak), bitárten euskaraz oso gutxi erabiltzen diren, eta erabiltzen direnean hain dira laburrak nola esaldiak on autoreak eze defenditzen duté egitura altubetarra (edo antzekorik) aúrka evidentzia komunikatibo guztiak.

Nóla emango zenuke tituluko txistetxoa?

Bistan da, luzatu pixkat osagarri konparatiboa, eta arazoa nabaria izanen da; luzatu gehitxuago, eta hain zara galdurik egonen nola noiz irákurtzen, adibidez, honako konparazioa ganik Kant (Ibon Uribarrik euskaratua, seguruasko brillantemente zeren agertzen baita an Ereduzko prosa gaur):

Hau esatean irakurlearen aurpegian erdeinuarekin nahastutako sumindura hautematen dudala dirudit antzaz hain uzi hanpurutsu eta harroak direnei dagokienez, nahiz eta uzi hauek arimaren izaera bakuna edo munduaren hasiera baten beharrezkotasuna frogatzea nahi duten programa arruntenen edozein autoreren uziak baino neurrituagoak diren alde handiz.

Existitzen dira estuasun komunikatibo nabarmen eta serioak; baina, jakina, horiei kasurik ez egitea ere aukera bat da. [7] [>>>]