Oraintxe ikusi dut ondorengo e-maila ga Bittor Hidalgo, herenegun bidalia

Justuki orain, astearte goiz honetan, ikusi dut ondorengo e-maila ga Bittor Hidalgo, herenegun bidalia. Jarraian doa:

-------------------------------------------------------------------------

0. Eskertzen dizut kezka nire osasunagatik, baina lasai, oraindik aspirinak ia zernahi konpontzen dit, zorabio eta beste. Erramunen kezkaren gainean ere lasai ze nik badakit bera bizkorra dela eta nahiz eta kostatu nire adierazpidearen trakeskeriagatik bera gauza dela ulertzeko.

1. ORDENA EZ MARKATUA dela eta. Alberdik, EBE, edo zeinahik esan lezake badela hizkuntzetan ordena:

• oinarrizko bat.

• normal bat.

• ez markatu bat.

• neutro bat.

kontuan hartuaz esaldiko Subjektu / Osagarri / Aditz osagaiak.

Baina esatea gauza bat da eta esanak fundamentua izatea beste bat. Ze, zer da ordena: oinarrizkoa / normala / ez markatua / neutroa? Niri sudurraren puntan jartzen zaidana? Altubek 1919an zioen bezala ‘aditzaz hasten diren esaldiak’?

«(1919, 93 or.): ADVERTENCIA FINAL / ... / En el capítulo III, al tratar del uso de las oraciones afirmativas, se nos escapó sin anotar la importantísima regla que exponemos a continuación: / «Toda oración, en la que ninguno de sus términos ó elementos se destaca por su importancia sintáctica para poder ostentar con propiedad el carácter de inquirido, debe ser construída en la misma forma que aquellas cuyo elemento inquirido es la cualidad afirmativa del verbo.» / En otros términos: las oraciones neutras, en cuanto a la forma sintáctica, son en euskera las puramente afirmativas. / ... / Ikusiko dogu, arrek be zer egin dayen. / Esta clase de oraciones (sobre todo cuando su flexión verbal es de forma perifrástica) parece que resultan mas expresivas comenzándolas por el verbo.»

Esaterako, zer dateke ondoko esaldietan oinarrizkoaGO / normalaGO / ez markatuaGO / neutroaGO?

• Osasuna (S) menditik (O) dator (A), ala

• Menditik (O) osasuna (S) dator (A)?

 

• Mendia (S) Mikeli (O) gustatzen zaio (A), ala

• Mikeli (O) mendia (S) gustatzen zaio (A)?

 

• Gerrak (S) ni (O) beldurtzen nau (A), ala

• Ni (O) gerrak (S) beldurtzen nau (A)?

 

• Chomskyk (S) ni (O) erakartzen nau (A), ala

• Ni (O) Chomskyk (S) erakartzen nau (A)?

 

• Urkiolako abadeak (S) gure ama (O) ezkondu zuen (A), ala

• Gure ama (O) Urkiolako abadeak (S) ezkondu zuen (A)?

          … … …

oinarrizkoaGO / normalaGO / ez markatuaGO / edo neutroaGO izango da bat edo beste:

• Segun eta testuingurua zein den (ez baitago testuingururik gabeko esaldirik, ezta ere ‘Mikel menditik etorri da’ edo ‘Mikelek gezurra esan du’).

• Segun eta mezu emaileak zertaz egin nahi duen berba, eta zer esan nahi duen hartaz.

• Segun eta nola banatzen duen mezu emaileak bere mezua IUtan…

[MIkeli]PREDIKAZIO MARKO [menDIa gustatzen zaio]PREDIKAZIO GUNE, ala

[MIkeli mendia]PREDIKAZIO MARKO [gusTAtzen zaio]PREDIKAZIO GUNE, ala

[MIkeli mendia]PREDIKAZIO MARKO [gusTAtzen]PREDIKAZIO MARKO [ZAio]PREDIKAZIO GUNE (ez ZITZAION LEHEN edo), …

Eta goiko adibideen itxurakoekin:

• Segun eta zein eta nolakoa den SUBJEKTUA (ezaugarri semantikoak, humanoago, aktiboago…, gutxiago).

• Segun eta aurreikusgarriagoa den edo gutxiago, determinatua, indeterminatu…

• Segun eta zein eta nolakoa(k) d(ir)en osagarriA(K) (ezaugarri semantikoak, humanoago…, gutxiago).

• Segun eta aurreikusgarriagoa den edo gutxiago, determinatua, indeterminatu…

• Segun eta zein eta nolakoa den ADITZA (ezaugarri semantikoak…).

• Segun eta aurreikusgarriagoa den edo gutxiago…

 2. IUak izan litezke silabak (are fonemak) bezain labur, baina IUak ez dira unitate teorikoak, balizkoak, baizik eta hiztunak bere mezua BENETAN zatikatzen duen unitateak, non definizioz GAILUR AZENTUAL / INTONATIBO BAKARRA dugun (eta aurreko zein ondorengo beste osagaiak DEAZENTUATUAK ematen ditu hiztunak, eta IUko GAILUR AZENTUAaren peko:

[MIkeli] [menDIa] bi unitatetan ematen badu bi GAILUR azentual ditugu. Bakarrean ematen badu, euskarazko ohiko sisteman, soilik lehena azentuatuko da eta bigarrena haren isats azentual intonatiboa baino ez da izango (deazentuatua): [MIkeli mendia], nahiz ondorengo KE-LI-MEN-DI-A silabek ere ez duten guztiek intentsitate edo indar berbera jasoko gauzatzean. Besteak beste IU bakoitzeko azken silabak maiz INTONAZIO GAILUR eta are LUZATZE berezia jaso lezaketelako / ohi dutelako ondoko IUak iragarriz.

Berdin: [gusTAtzen zaio] edo [gusTAtzen] [ZAio]. Edo:

[New YORK da] [munDUko hiririk] [abeRAtsena],

[New YORK] [DA] [munDUko] [hiRIrik] [abeRAtsena], edo hiztunak ahoskatuko balu…

[NEW] [YORK] [da]] [mun] [DU] [ko] [hi] [ri] [rik] [a] [be] [RA] [tse] [na]

Noiz pentsatu genezake hiztunak aurrekotik IU desberdin batean eman duela esaldi zati bat? Bigarren GAILUR AZENTUAL / INTONATIBOA ematen duenean, hala, beti tartean eten isil edo bete bat egiten duenean, maiz IUaren azken silabak ezaugarri intonazional goranzko edo beheranzko berezia duelako, are silaba luzatzeaz edo laburtzez ere, eta eten intonatiboa erakutsiz ondoko silabarekiko, hala non tartean pausa / eten isil zein bete bat irudikatzeak ez lukeen aldaketarik egingo gure esaldiaren INFORMAZIO EGITURAREN PERTZEPZIOAN.

Idazten ari naizen bezala, tontoa iruditzen zait zuri halako kontuak ‘azaltzeak’, zuk ados izan edo ez halako kontuak ezagutzen dituzulako.

3. Horregatik, oraintxe interesgarriagoa iruditzen zait, nire ondorio nagusiari heltzea, zurekin partekatzeko. Niri ez zait (hain) garrantzizkoa iruditzen SINTAXI BURULEHENEN edo BURUAZKENEN abantailak eta desabantailak, nire ustean ez dagoelako halako hizkuntzarik absolutuki BURULEHEN edo BURUAZKEN denik, eta behintzat euskara ez delako, ez delako izan, eta bizirik ikusiko badugu ez duelako izan behar BURUAZKEN. Euskarak badu joera beste hizkuntza askok bezala (Wackernagelen legea) osagai gramatikalak, funtzionalak bere IUan atono emateko aurreko osagai lexikalagoei enklitikoki erantsita emateko. Horregatik GIZON HAU / ETORRI DA / egin dut / BERANDU DA / gizonA / ASKO DAKI / eta ez, edo gutxiago (justu bikote horietan): HAU GIZON / DA ETORRI / dut egin / DA BERANDU / A gizon / DAKI ASKO …

Baina hori da gauza bat eta beste BURU SINTAKTIKO GUZTIAK eraman nahi izatea artifizialki bere mendeko sintagmaren AZKENBURURA, zergatik bai (komunikazio galarazten duen moduan), euskarak tradizioan egin ez duen moduan, beharrik izan ez duelako.

‘HOri ikusirik’ segida izango da arrunta eta arruntagoa ‘iKUsirik hori’ (ez horregatik hau ezinezko), baina askoz arruntagoa izango da tradizioan eta ahozko euskaran, euskara komunikazio modu normalean:

‘iKUsirik zer gerTAtzen zen Marioren etxean futbolean joKAtzen zutenean Errealak eta Athleticek’

 ‘futbolean Errealak eta Athleticek joKAtzen zutenean Marioren etxean zer gerTAtzen zen iKUsirik’ baino.

Horregatik iruditzen zait garrantzizkoa dela gure artean BORROKA BURU SINTAKTIKOAK EZ ATZERATZEKO esaldian (nahiz eta IKUSI + RIK eman), indarrak ematea baino ‘RIK IKUSI’ bezalako joskera bat bultzatzen. Hau da:

1. Aditza ez atzeratzeko esaldian artifizialki.

2. Esaldian eten artifizialik ez eragiteko berez funtzioz edo esanahiz lotuta dauden osagaien artean.

Ez bada ulergarritasunaren kaltetan.

4. TEMA eta ERREMARENA beste batean... agian... [Bittor Hidalgo]

-------------------------------------------------------------------

Eskerrik asko, Bittor, gaiti zure mezua eta azalpenak, zein ez ditudan oraindik irakurri. Datozen egunetan joango gara puntuz puntu komentatzen. [⇶]