Bai, argiki, hori da norabidea

Jarraian doa Bittor Hidalgok atzo idatzitako komentarioa: 

Hitzen ordena eta esaldien informazio egituraren gainean eztabaidatzen denean, 'beti' eztabaidatzen da / dugu esaldi solteen edo ia solteen inguruan, eta ez bakarrik euskararen inguruan, berdin ingelesez... Eta horrela alferrik da. Testu / Egoera jarrai batean, zeinahi ere delarik esaldi jakin bateko sintagmen arteko ordena 'BETI' egongo da garbi zein den esaldi horren egitura informatiboa, eta testuaren oro har, ala?

Beste gauza bat izango da zein testu (ahozko edo idatzizko) gertatzen zaigun atseginagoa, errazagoa dekodetzen edo zailagoa, komunikatiboagoa... Baina ez da inongo arazorik esaldien egitura komunikatiboa ulertzeko Kardaberazen, Lardizabalen edo gaur eguneko euskara estandarreko testuetan, oro har ezin aditz atzerazaleagoak, eta ezta ere J.A. Mogelen, J.B. Agirreren, Axularren, Leizarragaren edo gaurko eta betiko euskaldunon ahozko testuak, oro har guztiz aditz aurrerazaleak... 

Hori bai, Kardaberazen, Lardizabalen edo gaur eguneko euskara estandarreko testu, oro har ezin aditz atzerazaleagoek, neke handia eragiten dute irakurtzeko (edo entzuteko) eta dekodetzeko. 

Aldiz J.A. Mogelen, J.B. Agirreren, Axularren, Leizarragaren edo gaurko eta betiko euskaldunon ahozko testu, oro har guztiz aditz aurrerazaleak, askoz samurragoak dira irakurtzeko (edo entzuteko) eta dekodetzeko, ala? 

Eta zerk eragiten du gaur eguneko euskara batuko testu estandarren gaiztasuna: 1. aditz atzeratzeak, 2. balizko galdegaiaren lege apokrifoak, honek esaldiko osagai luzeen aurreratzea dakarren neurrian (Altubek eta akolitoek argi proposatu eta praktikatu bezala), eta horrek berarekin dakarren aditz atzeratzea, esaldi amaierarako utziko ez bada ere., eta 3. euskararen tradiziozko aurre partikula koordinatzaile edo subordinatzaileen erabateko gaitzestea eta baztertzea (zeinismoa, zergatismoa eta beste, ala? 

Irtenbidea, noski, 1. ahaztu balizko galdegaiaren lege apokrifoak esaldi hiperlaburren konparazio antiespainolista hutsetik sortuak, 2. ez atzeratu euskaraz aditzak modu artifialean, 3. errekuperatu eta biziagotu tradiziozko aurre partikula koordinatzaile eta subordinatzaile guztiak, zein ez diren gutxi, eta bai anatemizatuak gureak ez balira bezala, ala?

Bai, argiki hori da norabidea, norabide aberasgarria, norabide garatzailea. Eta norabide horretan berean sinpleki jarraitu beharko litzake:

4. Errekuperatu tradiziozko mekanismo eta bide sintaktiko sortzaile guztiak (zein ez baitira baizik betiko bide zahar-berriak) afinda jarraitu ematen aukera esanguratsuki potenteagoak, eta efektiboagoak ki euskararen erabiltzailea. Nola ez ba?

... izugarri ahulagotuz bere expresibitatea, eta finean moldátuz tresna bat (euskara estandarra) guztiz zurrun eta desegokia azpi baldintza orokorrak (informazionalki eta expresiboki)

Honela jarraitzen zuen Bittor Hidalgok herenegun bere galdera (ikus ere gure atzoko erantzuna ki galdera horren hasiera)

Esan nahi luke horrek Leizarragarentzat-eta (eta euskararentzat eta euskaldunontzat) ez dagoela itxuraz 'galdegai legerik / ez leku finkorik', nolabait testuinguruak ematen duela beti aditzera esaldi baten informazio egitura zein den? 

Textuingurua oso da lagungarria ki ulertu esaldi baten informazio-egitura, oso-oso lagungarria, baina galderako "beti" hori akaso gehitxo dateke, batez ere kontuan hartuta nóndik gatozen, alegia: Juan Garziaren eredua.

Esan nahi baita ze Juan Garziaren eredua saiatu dá oso leku gutxi uzten ki kontextua, saiatu baita kodetzen (ia) den-dena bidéz hitz-ordena, hala intérpretaraziz (ia) den-dena aráuz hitz-ordena hori, eta eráginez desastre bat an euskara formala, izugarri ahulagotuz bere expresibitatea, eta finean moldátuz tresna bat guztiz zurrun eta desegokia azpi baldintza orokorrak (informazionalki eta expresiboki). Erabateko ezbidea. 

Horrela, gaur egun, aplíkatuz Garziaren eredu ubikuoa, gertazen da ze SVO ordena ikusita, interpretatu beharko genuké galdegai enfatikoa an sujetua, independenteki zéin den textuingurua. Jakina, hortik gatozelarik, duda sor litezke nóla interpretatu SVO konkretu bat, eta halako duda egon ahal denean, egokia dateke, eta beti ere optatiboki, duda hori argitzea bidéz azenturen bat, adibidez gain laguntzailea, sinpleki adiéraziz ze begiratu behar da aurrerantza, ez atzerantza (bide batez adiéraziz intonazio bat).

Hizkera berri bat, hizkera landua

Zenioén atzo, Bittor:

--------------------------------------

Eskertzen dizkizut japonierari buruko iruzkin guztiak. Niri gustatuko litzaidake japoniera (turkiera, koreera, hungariera…) gehixeago ezagutzea ulertzeko nola egiten duten esaldi konplexuak emateko… Kanpotik begiratuta nornahik esango luke ere, literatura akademikoa aztertuta, euskara SOV hizkuntza dela eta aditz aurreko foku ia hautsezina duela, nahiz hik eta nik badakigun ez dela hala. Bueno nik behintzat.

Iragartzen dek hurrengoetan INFORMAZIO EGITURAz jardungo duala. Niri gustatuko litzaidakek testu zehatzen bat aztertzea. Ez esaldi solteak, zeinetan testuingurua beti hipotetikoa den. Hartu ahozko edo idatzizko euskarazko ‘benetako’ testu bat, hobe itzulpena ez bada, eta aztertu, eta orduan eztabaida bideratu eredu praktiko batean.

Hik nahi duan testua, edo nik proposatuko diat, egungoa, edo klasikoa... Zer iruditzen?

-------------------------------------

Eskerrak zuri, Bittor. Ni, egon naiz ikastén japoniera (eta neurri apal batean jarraitzen dut ikasten), eta nire experientzia (beti ere mugatua) dá ze japonieran existitzen dirá bi polo, bi mutur ondo markatuak:

• Polo idatzia, non batzutan erabili ahal dirá esaldi ondo luzeak (egunkarietan, adibidez) baliátuz sintaxi tipikoki oso-oso SOV-buruazken rigidoa. Hau izango litzaké eredu planifikatuena, non halako estrukturak paperean planifikatu ahal diren, nahiz irakurlearentzako ez diren batere efektiboak (atzerakarga informatibo-expresiboa izaten dá oso handia).
  

• Polo mintzatu dialogatu kolokiala, non tipikoki erabiltzen dirá esaldi oso laburrak, eta oso zatituak eta ez-jarraituak bai sintaktikoki eta baita intonatiboki ere, azpi sintaxi nagusiki oso SOV-buruazkena ere (nahiz polo honetan existitzen diren askoz salbuespen sintaktiko gehiago zeinda an estilo idatzia). Hau izango litzake eredu gutxien-planifikatua, non eredu planifikatuko estruktura sintaktiko konplexu horiek oso garesti ateratzen diren ti ikuspuntua e prozesamendua (horixe da azken arrazoia eta arrazoi nagusia zergátik existitzen dirén hain diferentzia handiak arten japoniera idatzia eta japoniera dialogatu kolokiala: arrazoi sintaktikoa eta bere prozesamendua). 
  

Gauza da ze zuk, Bittor, esaten zenuen ze, zure ustez, ez ziren existitzen sintaxi "salbuespenik gabe eta absolutuki" buruazkenak, eta ni saiatzen ari naizela erakusten ze existitzen da gutxienez sintaxi bat zein báden oso SOV-buruazken rigidoa: japoniera. 

Bestalde diozu ze: 

Kanpotik begiratuta nornahik esango luke ere, literatura akademikoa aztertuta, euskara SOV hizkuntza dela eta aditz aurreko foku ia hautsezina duela, nahiz hik eta nik badakigun ez dela hala. Bueno nik behintzat.

Aurreko postetako referentziak dirá lan enpirikoak non aztertzen diren datu realak ti datu-base mintzatu realak, eta ez teoria dogmatikoak gain ustezko ordena sintaktikoa e japoniera, nola dirén horiek ganik gure hizkuntzalari prestigiotsu eta influienteenak (adibidez Itziar Laka). Bestalde esan behar dizut ze, 2010ean aurkeztu nuen master-lan bat (an masterra deitzén "Euskal Hizkuntzalaritza eta Filologia"), zeinen titulua zén:

"Hitzaldietako euskararen aditz osteko fokuen testuinguru diskurtsiboak eta aukera prosodiko nagusiak" (EHU, 2010-9-24)

non, besteak beste saiatzen nintzen erakusten ze euskara estandar mintzatu landuan (hitzaldietakoa), zein konsidera liteke hizkera berri bat, hizkera landua (edo gutxienez registro berri bat, registro landua), normaltasun osoz ematen dirá aditz osteko foku jarraituak (alegia, SVO non ez den pausarik arten aditza eta foku estua), eta baita SVO ordena neutroa ere, aukeran jarraitua ere. 

Ordena horiek existituta ere, argi esan behar da ze estruktura guzti horiek garatu behar dira, hala nola orobat baliabide sintaktiko burulehenak (zein diren a osagarri perfektua e SVO ordena, zeinekin sortzen dituztén eragin komunikatibo sinergiko ondo nabarmenak). Esán ere ze baliabide horietarik batzuk bádiren aspaldi sortuak nahiz egón praktikoki ahaztuak (zatio desarrazoi basikoki dogmatikoak), eta beste batzuk bádiren derivagarriak erábiliz euskararen beraren mekanismo eta material sintaktikoak, gogoa, eta perspektiba egokia (ondo oztopatua ga desarrazoi dogmatikoak ere).

Azkenik esan ze, jakina, ondo iruditzen zait zure proposamena afin aztertú textu zehatzak. Eginen dugu. Baina lehenago (hurrengo postetan) amaitu nahiko nuke erantzuten ki zure komentarioak, hala nola ere amaitu erakustén evidentzia gehiago gain efektuak ti sintaxi SOV-buruazkena gain komunikazioa an gaur egungo japoniera. [⇶]

Defini daigun ordena SVO-burulehena

 Zenioén Bittor:

5. Uste dut obsesionatuta zaudela ‘sintaxi buruazken’ eta ‘sintaxi burulehen’ kontzeptuekin, hauek absolutuki ezarri nahian hizkuntzei. 

• Ez daude, nire uste apalean, hizkuntzak salbuespenik gabe eta absolutuki direnak BURULEHENAK (guztietan aplikatzen ahal dira, besteak beste eufemistikoki TOPIC FRONTING-eta deitu ohi diren estrategiak, hainbat osagai, noski TEMATIKO izango direnak, ahalbidetuz esaldi hasieran), eta

Kontzeptualki, sintaxi SVO-burulehena ez da baizik sintaxi bat non daukagun:

• ordena SVO ez-markatua, neutroa, non, bereziki aditza eta objetua eman ahal diren jarraituki, pausagabe, jarriz azentu neutro orokorra an objetua, halan-ze esaldian interpretatu liteke foku zabala (esaldi osokoa, predikatu mailakoa edo agumentu mailakoa gain objetua, zein ez litzaken enfatikoa). 
  

• baliabide sintaktiko burulehenak (preposizioak eta nexu koordinanteak eta subordinanteak), ahalbidetuz rekursio irekia, aukeran intonatiboki jarraitua, aukeran pausatuagoa.

Nola genioen hemen:

Eta beste muturrean, objetiboki, daukagú SVO-burulehena, zeinek, nolabait esán, defektuz ematen du estruktura koherente, progresibo, jarraitu, aukeran-pausatu, ireki bat non hiztunak oso abantailatsuki aukera daike bere intonazioa (neutroagoa edo expresiboagoa) eta, horren barruan, bere unitate intonatiboak, zein, estruktura horretan, dirá nagusiki unitate expresiboak. 

Portugesa, galiziera, gaztelania, katalana, frantsesa, .... ez dira falta adibideak zein ondo kabitzen diren an oinarrizko molde sintaktiko hori. [⇶]

..., (ia) hitz bakoitza izan ahal da informazio-unitate prozesagarri, (ia) hitz bakoitza bihur daiteke unitate intonatibo koherente

Zenioén Bittor:

 4. Esaldiko osagai solteek, esaldirik gabe (edota testuingururik gabe), ez dute informazio gehiago ematen, aipatzen duten edukiarena baino. Soilik testuinguru batean eta esaldi (nahiz eliptiko) oso batean integraturik hartzen dute zentzu informatibo osoagoa, esaldiarena, eta esaldi barreneko INFORMAZIO EGITURAren baitakoa (IUen banaketa eta IU bakoitzaren barreneko GAILUR eraketa).
Testuingururik gabeko (aurreko galderarik gabeko) ‘GERTÁTU DA gaur ere’ esaldian ‘GAUR’ osagai solteak soilik GAUR adierazten du, GERTATUk GERTATU, eta Dak DA. Soilik denak baturik ematen dute informazio osatua, eta honen barneko hierarkia informatibo batez IU zatikatze eta IU bakoitzeko GAILUR egituren baitan. [Bittor Hidalgo]

Hori irakurrita, batek esanen luke ze itxaron beharko litzake ki entzún-irakurri esaldi osoa (unitate intonatibo handiena baita) afin kontextualdu haren hitz guztiak eta, soilik hor, hasi prozesatzen haren informazioa. Kontua litzake ze hitzak, solterik, ez luteke emanen informaziorik, baizik-ze soilik aipatuko luketé informazio bat zein gorde beharko litzake an gure lan-memoria arean lor deiegun kontextua (horrela, atzerakarga informatibo-expresiboa litzaké ikaragarria):

Soilik testuinguru batean eta esaldi (nahiz eliptiko) oso batean integraturik hartzen dute zentzu informatibo osoagoa, esaldiarena, eta esaldi barreneko INFORMAZIO EGITURAren baitakoa (IUen banaketa eta IU bakoitzaren barreneko GAILUR eraketa). [Bittor Hidalgo]

edo bestela esanda:

1. ‘informazio berria’ diozu: Esaldia da, osotasunean, INFORMAZIOA ematen duena, PREDIKAZIOA. Eta informazio hori ez da berria, ez zaharra., ez. ESALDI ZATIEK ez dute informazio ematen, esaldiaren / informazioaren zatiak AIPATZEN baino. [Bittor Hidalgo]

Baina, argi dago ze prozesamendu informatiboa garatzen da gradualki, on-line, arian-arian, potentzialki ia hitzetik hitzera, baldin ... (eta hemen dago koxka) ahal bada (ezin bada, bai, gorde beharko dira elementu informatiboak an lan-memoria harik aurkitú uztardura egokia, eráginez prozesamendu-kostu esanguratsuak hasieratik, eta gálduz efektibitatea).

Gauza da ze arian-ariko diskurso sintaktikoki koherentea doa erakusten nón integratu (eta interpretatu) (ia) hitz bakoitza. Horrela, (ia) hitz bakoitza izan ahal da informazio-unitate prozesagarri, (ia) hitz bakoitza bihur daiteke unitate intonatibo koherente. [⇶]

Jartzen duzu, Bittor, indar gehiegi gain IUak noiz bádiren unitate intonatibo txikiagoak, zein diren askoz inportanteagoak ti ikuspuntua e prozesamendua

 Zenioén Bittor:

 3. Xehe-edo eztabaidatzen dituzu esaldien baliotema/errrematikoen inguruan esaldiok:

[Munduko hiririk aberatsena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da]PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk ederrena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da]PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk handiena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk maitagarriena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk liluragarriena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…

Zer gertatzen da berdin aztertzen badituzu besteok?

[New York da]PREDIKAZIO MARKO… [Munduko hiririk aberatsena]PREDIKAZIO GUNE…
[New York da]PREDIKAZIO MARKO… [Munduko hiririk ederrena]PREDIKAZIO GUNE…
[New York da]PREDIKAZIO MARKO… [Munduko hiririk handiena]PREDIKAZIO GUNE…
[New York da]PREDIKAZIO MARKO… [Munduko hiririk maitagarriena]PREDIKAZIO GUNE…
[New York da]PREDIKAZIO MARKO… [Munduko hiririk liluragarriena]PREDIKAZIO GUNE…

Edo Beijing, Erroma edo nahi duzuna…

Ondorio uste dut dela / datekeela / litzatekeela esaldiko osagaien balio tematiko / errematikoa ez duela bere edukiak aldezten, baizik eta IU horiek esaldian gordetzen duten ordenamenduak. Ala ez? [Bittor Hidalgo]

Har daigun, beraz, zure azken esaldia:

New York da munduko hiririk aberatsena.

zein zuk zatitzen duzu an honako bi zati intonatiboak:

[New York da] PREDIKAZIO MARKO… [Munduko hiririk aberatsena] PREDIKAZIO GUNE…

baina zein, prozesamenduaren ikuspuntutik, zati liteke abantailatsuki an honako beste unitate intonatibo txikiagoak:

[[New Yórk] [dá] [mundúko] [hiririk] [abératsena]] 

Azken zatiketa horretan, soilik dugú zure IU bat baina agertzen da zatitua an hainbat adreilu intonatibo, bakoitzak kin bere azentua, bakoitzak kin bere esparrua.

Goiko realizazio horretan, argi dago ze "New York" dá thema, "dá" dá aditza, zeinek bere txikerrean osatzen dú adreilu intonatibo argi bat, eta beste hirukoteak osatzen dú zati rhematikoena, non biltzen den hiztunak bilatutako informazioa. Baina hiztunak esan zeiken (akaso erántzunez ki: "Zéin da munduko hiririk aberatsena?"):

[[NEW YÓRK da] [munduko hiririk abératsena]] 

non IU bat eta berean, "New York" bihurtu da rhema ondo markatua, bitárten "da" gelditu dén deazentuatua, nola eskegita ti galdegaia, eta bukaeran ematen dén informazio guztiz thematikoa kin xede, akaso, azpimarratzailea.

Finean, thema eta rhema dirá aukera personala (erlatiboa eta subjetiboa) ga hiztuna, nork erabakitzen dun zértaz mintzo nahi duen, eta zéin den bere mezuaren muina (zér berri). Jakina, gertatzen da ze, salbu noiz material thematikoa izán oso eskuragarria (nola an azken adibide hori), themak askoz hobekiago betetzen du bere funtzio komunikatiboa an hasiera e esaldia, baina hori hala da zeren hiztunak hala erabaki du.

Beste egoera diskursibotan, kontua izan daiteke ze hiztunak ez du eman material thematiko konkretu bat an hasiera e esaldia, baina gero, ustez-ze esaldia ez dela guztiz argi gelditu, aukera daike ematea material hori an bukaera e esaldia, akaso ondorenda pausa nabarmen bat. Hala ere, hiztunaren intentzioa (eta, ondorioz, material hori) ez  da horregatik gutxio thematikoa, izan ere, dá thema atzeratu bat afin entzuleak hobeki interpreta daien aurreko zati rhematikoa (dá "afterthougt" bat: halakoak gertatzen dira nagusiki an kontextu dialogatuak).

Edonola ere, azpimarratu nahiko nuke ze jartzen duzu, Bittor, indar gehiegi gain IUak noiz bádiren unitate intonatibo txikiagoak, zein diren askoz inportanteagoak ti ikuspuntua e prozesamendua. [⇶]

"Testuingurua", "hiztunaren asmo komunikatiboak" eta baita... eskurako aukera sintaktikoa

 Zenioén Bittor:

 2. Subjektua esaldian aipatzea edo ez aipatzea eta non aipatu (subjektu aipamena libre dukegun hizkuntzetan, edota hala ez dutenetan berdintsua den elipsi bideak) TESTUINGURUaren eta HIZTUNAREN ASMO KOMUNIKATIBOaren baitako erabaki bat da, eta ez beste ezerena. Eta berdin Objektuarekin edota Aditzarekin berarekin. Where did John study economics? galderaren erantzun arruntena munduko hizkuntza guztietan (hor harropuzkeria pixka bat) da: In Eaton! Ez aditzik, ez subjekturik, ez objekturik gabe.

Areago, nahikoa litzaké erantzutea:

Eaton.

izan ere, "in" preposizioa ere kontextuala da. Oro har, referentzia kontextualak (zeinen barnean egoten den sujetua bera) askotan dira obviagarri (edo agertzen zaizkigu oso laburki emanak), justuki zeren elementu horiek ez dira izaten "hiztunaren asmo komunikatiboa", ez dira izaten hiztunaren helburu komunikatiboa. Komunikazioa dago zuzendua ki informazio rhematikoa, zein dén benetako mezua.

"Testuingurua" eta "hiztunaren asmo komunikatiboa" bádira fundamentalak, bai, noiz eratzen mezua, noiz aukeratzen sintaxia, noiz hautatzen intonazioa, baina báda beste elementu bat zein etengabe ari den baldintzatzen komunikazio guztia, aukera komunikatibo guztia: eskurako aukera sintaktikoa (ordena sintaktiko "posibleak", baliabide sintaktiko "posibleak"). Eskurako aukera sintaktiko horiek, adibidez, errazten ahal dituzté (edo oztopatú) aukera komunikatibo aberatsagoak non ematen diren anitz detaile efektiboki uztartuak, edota aukera expresibo sortzaileenak eta eranginkorrenak an esparru kolokialenak (eta baita, jakina, an esparru zainduenak).

Orohar, zénbat-eta mezu gutxio-kontextuala, zénbat-eta informatiboki luze-konplexu-aberatsagoa eta expresiboki matizatuagoa (demagun, oso neutroa edo oso expresiboa), hainbat inportanteagoa izanen dá ematea (eman ahal izatea) informazioa an modu ondo artikulatu eta jarraitua, progresiboki eta koherenteki, egínez pausa planifikatzaile-prozesagarri gutxiago, erábiliz intonazio jarraituago bat, moldagarriago bat, finean eráginez komunikazio efektiboagoa... arauz "testuingurua" eta "hiztunaren asmo komunikatiboa". [⇶]

Defini daigun ordena neutroa

Zenioén atzo Bittor:

Zorabiatu naiz pixkaren bat zure atzoko sarrera irakurtzen, tema noiz den tema edo noiz den errema, errema noiz den tema eta noiz errema.  

Zehaztu beharko zenuke zéin puntu zehatzetan (esaldi, sintagma, ...) gertatu zaizun egokiera kezkagarri hori (zorabioa) afin nik eman deizudan erantzun kunplitu bat (justuki atzo, Erramun Gerrikagoitiak egiten zizun halako galdera zehatz bat, adibide modura). 

Edonola ere, esango dizut ze nire herenegungo sarreran soilik behin erabili nuén "rhematiko" hitza an terminu erlatiboak (terminu erlatibo horietan, thematikoagoa litzaké berdin nola gutxio rhematikoa, adibidez), baina bádirudi ze halako lizentzia erlatibizatzaileak ez direla onak ki zure osasuna. Saiatuko naiz kontuan izaten.   

Jarraitzen duzu:

1. Hizkuntzan, inongo hizkuntzatan, ez dago ORDENA MARKATUrik eta ORDENA NEUTROrik (bai ordena ‘ez gramatikalak’ eta ‘ezohikoak’. Gure inguruko hizkuntzetara etorriaz, soilik TESTUINGURUak eta HIZTUNAREN ASMO KOMUNIKATIBOak (eta mezuaren zatikatzeak IUetan, eta hauen barruko GAILURTZE moduak), bihurtuko dute esaldi bat ohikoago edo bitxiago. Eta ez dago esaldirik TESTUINGURU gaberik eta HIZTUNAREN ASMO KOMUNIKATIBO gaberik.

non diozun, biribilki:

Hizkuntzan, inongo hizkuntzatan, ez dago ORDENA MARKATUrik eta ORDENA NEUTROrik ...

Gure burua mugatuz ki gaztelania eta euskara, daukagu ze bai gaztelanian eta bai euskaran bádira ordenák ze ametitzen dutén irakurketa neutro bat (ametitzen duté foku zabala, esaldi osokoa edo predikatu-mailakoa, eta baita argumentu mailakoa ere), eta beste ordena batzúk ze soilik ametitzen dutén interpretazio estuago bat, gutxio neutroa (barka erlatibizazioa), non báden (exklusiboki) foku estua, galdegaia. Eta gauza da ze, definizio zehatz hori erabilita, bádira ordena neutroak an gaztelania eta euskara. Eta gauza da ze, definizio zehatz hori erabilita, bádira ordena neutroak an gaztelania eta euskara. Euskara Batuaren Eskuliburuak dio (errepikatuz hitzák ganikan Andres Alberdi an bere "Oinarrizko gramatika" (2008:90), ikus hemen):

ORDENA EZ-MARKATUA. Informazioa ematean, euskarak badu oinarrizko ordena normal bat, natural bat, ez-markatu edo neutro esaten zaiona, eta honako hau da, beste arrazoiren batek aldatzera behartzen ez badu: SOA [subjektua/osagarria(k)/aditza]. Mikel (S) menditik (O) etorri da (A). Mikelek (S) gezurra (O) esan du (A).

eta

ORDENA MARKATUA. Baina egitura ez-markatu edo neutroa (SOA), aldatu —goiko bi kasu horietaz gainera—, galdegaia ageri denean aldatzen da batez ere. Har ditzagun bi adibide hauek: Josu leihotik irten da (SOA) / Leihotik, Josu irten da (OSA).

Bistakoa da bigarren adibideak SOA ordena ez-markatua ez duela kontuan hartzen. Molde normala apurtu, eta hiztunak informazio zehatz bat —informazio berriko elementu enfatikoa (galdegaia); kasu honetan, NOR irten den, alegia— markatu nahi duenez, bestelako egitura bat osatu du: Leihotik, Josu irten da.

[Esan dugunez, gure ustez báda bigarren ordena neutro bat, baina ez gara geldituko orain puntu horretan.]

Eta, genioenez, gaztelanian ere báda ordena neutroa, aukeran oso neutroa, jarraitua, irekia..., aukeran oso ahaltsua informatiboki, aukeran oso moldagarria expresiboki (zeren eman zaizkio horretarako baliabide sintaktiko egokituak). [⇶]

Esaldi-zatiek bádute ematen informazioa, baina prozesagarriagoa edo gutxio prozesagarria arauz ordena

Zenioen hemen, Bittor:

1. ‘informazio berria’ diozu: Esaldia da, osotasunean, INFORMAZIOA ematen duena, PREDIKAZIOA. Eta informazio hori ez da berria, ez zaharra., ez. ESALDI ZATIEK ez dute informazio ematen, esaldiaren / informazioaren zatiak AIPATZEN baino.

Esan geinke ze esaldia dá unitate intentzional bát zein dén antolatzen sintaktikoki afin bete bere helburu pragmatikoa ahalik eta hobetoen. Bestalde, aukeratutako sintaxiak erabat baldintzatuko du intonazioa, baina, ordena neutroenetan, hiztunak izanen du aukera intonatibo zabal bat zein, jakina, orobat jarriko da zerbitzatuz komunikazioa eta bere expresio egokia.

Esaldia báda halaber unitate informatibo bat, baina ez da unitate informatibo prozesagarri txikiena, ez da informazio-unitate koherente minimoa, zeinen tamaina izanen dén handiago edo txikiagoa arauz ordena sintaktikoa. Eta justuki hóri da arazoa an sintaxi buruazkenak: sintaxi buruazkenetan informazio-unitate koherente-minimoak izaten dirá orohar nabarmenki luzeagoak ze sintaxi burulehenetan, orohar nabarmenki prozesagaitzagoak, eta orohar nabarmenki mugatuagoak expresiboki. Hortik derivatzen dira arazo guztiak, informatiboak eta expresiboak: estruktura burulehena sendoagoa da.

Horretaz, egin dira experimentuak non saiatu diren neurtzen aspektu informatibo huts hori azpi baldintza komunikatibo adversoak, emánez parte-hartzaileei material informatibo bera baina an sekuentzia sintaktiko ezberdinak, zein irakurri beharko ziren an ordenagailu bat sakátuz tekla bat afin pasatu ki hurrengo hitza (dá oso diseinu experimental akontextuala):

• Gizonak emakumea ikusi du.

• Gizonak ikusi du emakumea. 
  

• Emakumea gizonak ikusi du.

• Emakumea ikusi du gizonak.
  

Baldintza (diogunez bereziki adverso) horietan (hizka irakurtzea) aurkitu dirá diferentziak (are artén euskarazko esaldi labur horiek: 12 silaba), eta batzuetan diferentzia ondo handiak (ikus informazio gehiago, adibidez, hemen, non, gainera, azpimarragarria da ze, nahiz euskaran, ustez ordena neutro-akontextualena dén SOV ["Gizonak emakumea ikusi du."], atera da diferentzia esanguratsurik an errore-portzentajeak aldé SVO ["Gizonak ikusi du emakumea"]). Esaldi-zatiek bádute ematen informazioa, baina prozesagarriagoa edo gutxio prozesagarria arauz ordena. [⇶]

Thema kontrastiboak

Zenioén herenegun, Bittor:

Beste adibide bat, esaterako, hiztun batek elkarren segidan ematen ditu ondoko esaldiak:

‘Munduko hiririk aberatsena New York da’

[...] non ez datekeen zalantzarik, esaldia bi IUtan emana, lehena ezin izan litekeela bigarrenaren marko predikatiboa baino (tema, topiko, mintzagai…), zeinarekin osatuko litzatekeen predikazioa (predikazio gune, errema, …).

Eta hiztun berak jarraitzen duela bere jarduna, ondoko esaldiak emanez segidan: [...] Beti ere bi IUtan zatituta (edo are gehiago, baina…):

[Munduko hiririk aberatsena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk ederrena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk handiena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk maitagarriena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk liluragarriena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
…

Horietan guztietan lehen IUa da zalantza gabe osagai BERRIA / EZEZAGUNA…, eta bigarrena da ZAHARRA, EZAGUNA…

Eta hala ere esaldian emana lehen IU ‘berri, ezezaguna…’da beti TEMA, TOPIKO… eta aldiz bigarren IU ‘zahar, ezaguna…’da beti ERREMA, GALDEGAI, FOKU… edo nahi duzuna. [Bittor Hidalgo]

Estruktura/intonazio horretan, zuk esan lez, lehenengo IUak dirá thematikoak (zértaz), eta bigarrenak rhematikoak (zér berri), halan ze, esaldi paralelo horietan guztietan, hiztuna intentzionalki ari da buruz lehen partea noiz emán bigarren partea, zeini hiztunak ematen dion relevantzia informatibo nagusia (berritasun informatibo subjetiboa). Esan  nahi baita ze hiztunak aukera zeiken beste estruktura bat, baina aukeratu du hori arauz bere intentzio komunikatibo personala.

Gure kasu horretan gainera, gertatzen da ze parte rhematikoa errepikatzen da, baina esaldi bukaerak ondo izan litezké zertxobait ezberdinak (edo denak ezberdinak):

[Munduko hiririk aberatsena] [New Yórk da]

[Munduko hiririk adèrrena] [Róma da]

[Munduko hiririk handìena] [New Yórk da]

[Munduko hiririk maitagàrriena] [Roma da]

[Munduko hiririk liluragàrriena] [New Yórk da]

zein baita eman geinke honela:

Munduko hiririk aberatsena New Yórk da,

edèrrena, Róma;

handìena, New Yórk berriro,

maitagàrriena, Róma berriro,

eta azkenik, liluragàrriena, New Yórk, hirugarrenez.

Hor, berriro diot, lehenengo parteak dira thema kontrastiboak, bitárten bigarrenak dirén foku rhematiko, zein errepika daitezke ala ez, baina ez dira horregatik gutxio rhematiko an intentzioa e hiztuna.

Theman ere egoten da azentu thematiko bat, bigarren mailakoa respektu azentu rhematiko nagusia, eta gure kasuan azentu thematiko hori kontrastiboa da, eta hortaz markatuagoa an elementu kontrastiboa, zein dén erlatiboki informatiboagoa (edo gutxio thematikoa) zein zati thematiko ez-kontrastiboak (azken hauek inkluso obvia daitezke, bitárten zati kontrastiboak ezin obvia litezke). Baina, nahiz zati kontrastiboa izán themaren parte informatiboena (edo, esan geinke, rhematikoena), jarraitzen du izaten thematikoa an intentzioa e hiztuna: hiztuna ari da buruz hiriák ze duten berezitasun hau edo bestea, baina bere mezua zuzendua dago ki zehaztu zéin diren hiri berezi horiek. 

Gure kasu zehatzean, gainera, bost esaldietan hiri rhematikoa errepikatzen da, eta horrek ken leioke indarra ki intonazio rhematikoa, akaso sórtuz ritmo errepikagarri monotono-samar berezi bat non  espero ahal ditugu bukaera paralelo berdin horiek. Baina hori ez litzake izanen baizik efektu komunikatibo gehigarri bát zeinekin gaineratuko genioke beste intentzio bat ki esaldia, nola azpímarratuz: BERRIRO New Yórk da.

Esan behar da ze kontua informatiboki oso bestelakoa izango litzake baldin elementu kontrastibo horiek ("aberatsena", "ederrena", ...) egonen balira an parte rhematikoa, eta "New York" an zati thematikoa, demagun honela:

[Munduko hiririk ABERÁTSENA da New York] 

[Munduko hiririk EDÉRRENA da New York] 

[Munduko hiririk HANDÍENA da New York] 

[Munduko hiririk MAITÁGARRIENA da New York] 

[Munduko hiririk LILÚRAGARRIENA da New York]

Hor, "New York" agertzen zaigú guztiz deazentuatua, esaldi-bukaeran, hórtxe non batzutan agertzen dirén elementu thematiko eskuragarrienak, obvioenak, kontextualenak, zein bestela akaso ez liraken aipatu ere eginen:

Munduko hiririk ABERÁTSENA da New York,

eta EDÉRRENA,

eta HANDÍENA,

eta MAITÁGARRIENA,

eta LILÚRAGARRIENA.

non horiek guztiak dirén foku rhematikoak (eta ez thema kontrastiboak), eta non obviatzen ahal dugu informazio thematiko ez-kontrastiboa, salbu akaso noiz bilatzen dugún, intentzionalki, efektu ritmikoren bat, edo esaldia nolabait biribiltzea edo guztiz argitzea.

Horrela, goragoko lehen adibidean, hiztunak intentzionalki  jarri du bere nolabaiteko berritasun erlatibo-subjetiboa gain parte rhematikoa, eta ez gain parte thematikoa (esan nahi baita ze aukeratu du estruktura sintaktiko-intonatibo bat). Zeren, finean, zér den thema (zértaz) eta zér rhema (zér berri) dependitzen da ti intentzioa e hiztuna. Ikus muturreko adibide hau:

New York zaratatsua da, halan-ze, nik, oporretarako, nahiago dut .... NEW YÓRK!!!!

non "New York" thema da lehenengoan, baina bigarrenean bihurtu da rhema guztiz ezusteko-enfatikoa (oso rhematikoa, eta zentzu horretan berria). [⇶]

Defektuzko azentua doá gain osagarria

Diozu Bittor:

1. VO hizkuntzetan IU bakoitzaren barruan GAILUR AZENTUAL / INTONATIBOA joan liteke hasieran, tartean edo amaieran. Hala:

[JÓHN came yesterday]
[John CÁME yesterday] zein
[John came YÉSTERDAY]

Horiek dirá gailur markatuak, zein jarri ahal dirén nonahi (inkluso markátuz silaba bat an oposizioa ki beste silaba bat), baina defektuzko azentua doá gain osagarria ("yesterday") eta ez gain sujetua ("John") edo aditza ("came"):

[John came yésterday]

Hor dá asimetria bat arten osagarria (prosodikoki nabarmendua) eta sujetua edo aditza (prosodikoki ez-nabarmenduak): defektuzko azentua doá gain osagarria. [⇶]

Baina, gure kezka ez da hainbeste zehazteá zenbateko memoria daukagun, nola aztertzeá zein den, orohar, teknologia efiziente-efektiboena

Diozu, Bittor:

Eta kontua da zenbat IU ‘independente’ gorde litzakeen mezu hartzailearen garunak solte bere buruan hauek ezer zabalagoan integratu ahal izan aurretik. Bat? Bi? Hortik gora arazoekin hasten gara.

Beraz, arazoa ez litzake soilik-ze ...

... 10 silabatik gorako zatiak nekez ulertzen ditugu.

hola guztiz baldintzátuz tamaina e IUak, baizik-ze, bestalde, IU labur horiek ezin izanen lirake gordé batere ondo an gure entendimendua nón-eta ez diren integratzen an zerbait "zabalagoa" ("ezer zabalagoan integratu ahal izan aurretik"):

Bat? Bi? Hortik gora arazoekin hasten gara.

Hor izanen genituzké bi memoria-klase diferente:

• lehenengoan dá baldintzatzen luzera e IUak, bitartean-ze...

• bigarrenean dá baldintzatzen kopurua e IU "independenteak" zein gordetzen ahalko ziren noiz IU bakoitzarentzako "memoria" jada agortu den.

Azken batean, Bittor, hor ari zara deskribatzen estuasun diskursiboák ze sortzen diren noiz erabili teknologia buruazkena, non hitzak ezin diren uztartu jarraituki (edo ia jarraituki) an entendimendua, eta non, ondorioz, adreilu informatibo horiek (modu batera edo bestera) inefizienteki eta inefektiboki memorizatu behar diren areanda aurkitú euren leku sintaktiko-interpretatibo-expresiboa ... akaso ondo geroago, noiz memoriak jada ia porrot egin duen (baldintzátuz ez soilik ulermena, baizik ere expresioa bera).

Baina gure kezka ez da hainbeste zehazteá ...

... zenbat IU ‘independente’ gorde litzakeen mezu hartzailearen garunak solte bere buruan hauek ezer zabalagoan integratu ahal izan aurretik.

nola aztertzeá zein den, orohar, teknologia efiziente-efektiboena. [⇶]

Konsta dadintzat: Bittor Hidalgok eskatzen du eztabaida sintaktiko objektiboa

Bittor Hidalgok zioen atzo an bloga hen Erramun Gerrikagoitia eze:

..., ni LASTIMOSO hitzarekin engantxatu nauk. Hik nahi dekana esan dezakek, noski, baina agian halako balorazio etiko subjektiboak ez luke kutsatu behar eztabaida objektibo-edo behar lukeena, ala? ... [Bittor]

referituz ki ondorengo erabilera hen adjektivoá "lastimoso":

Hara ba behean Bittoren, Victor Hidalgoren exemplu lastimosoa.

Haur eta hizketa apaletakoa ere, helduena eta hizketa trebe, prestatu eta jantzikoa baino.

[Erramun Gerrikagoitia]

Puntu horretan, Bittor Hidalgok eskatu du, minduta, ez daitezela erabili balorazio etiko subjektiboak an eztabaida sintaktiko bat zein izan beharko litzake eztabaida sintaktiko objektiboa.

Konsta dadintzat. [⇶]

Gure intereseko kopuru silabikoak, oinarrian, referitzen dira ki Intonazio-Unitateak, ezta?

Ematen diguzu, Bittor, zure azken mezuan, a referentzia e Miller (1956) titulatzén "The Magical Number Seven, Plus or Minus Two - Some Limits on Our Capacity for Processing Information", zein orobat aipatzen duzu an zure artikuluá "Esaldiaren informazio egitura: unitate eta kontzeptu arazo" (2006), zure (orduko) "testamentu linguistikoa", non aurkitu ahal dugu "2005 inguruko bibliografia oso eguneratua" buruz kuestio silabikoa zeintaz ari garen. Horra hor pasarte zehatza non, artikulu horretan, aipatzen duzu Miller (1956), ari zarelarik buruz lan-memoria-linguistikoa (2006):

Zenbat hitz ordea, zenbat unitate? Ez da argi. 4 zenbaki magiko txikiaz hitz egiten da orain (Cowan 2000) -baina lau zer?-, lehen denbora askoan 7(±2)z hitz egin den bezalaxe (Miller 1956). Garbi dena da lan memoria linguistikoa oso mugatua dugula... [Bittor Hidalgo, Esaldiaren informazio egitura: unitate eta kontzeptu arazo, 2006]

Cowan-ek ere (2000) dio, aipatuz Miller (1956):

In a famous paper humorously describing “the magical number seven plus or minus two,” Miller (1956) claimed to be persecuted by an integer. He demonstrated that one can repeat back a list of no more than about seven randomly ordered, meaningful items or chunks (which could be letters, digits, or words). Other research has yielded different results, though. Young adults can recall only 3 or 4 longer verbal chunks, such as idioms or short sentences (Gilchrist, Cowan, & Naveh-Benjamin, 2008). Some have shrugged their shoulders, concluding that the limit “just depends” on details of the memory task. Recent research, however, indicates when and how the limit is predictable. [Cowan, 2000]

edota aurrerago:

For example, in comprehension of an essay, one might have to hold in mind concurrently the major premise, the point made in the previous paragraph, and a fact and an opinion presented in the current paragraph. Only when all of these elements have been integrated into a single chunk can the reader successfully continue to read and understand. Forgetting one of these ideas may lead to a more shallow understanding of the text, or to the need to go back and re-read. As Cowan (2001) noted, many theorists with mathematical models of particular aspects of problem-solving and thought have allowed the number of items in working memory to vary as a free parameter, and the models seem to settle on a value of about 4, where the best fit is typically achieved. [Cowan, 2000]

Edonola ere, bi artikulu horiek [Miller (1956) eta Cowan (2000)] ez dirudite zuzenki aplikagarriak ki gure kontextu zehatza, non silabak ez diren gogoratu behar eurak explizituki, baizik soilik euren eragin komunikatiboa barné estruktura lexiko-morfo-sintaktiko bat. Esan nahi baita ze, ez dirudi ze gure silaba-kopuruak artikulu horietatik etor daitezkenik, baizik gehiago ganik literatura intonazionala, zein Bittorrek (2006) ere eskaini, eta non agertzen dira kopuru silabiko ondo zehatzak referitzen ki Intonazio-Unitateak (IU-ak), nola hauek:

Ez da halako ikerketa gehiegi egin hizkuntzetan barrena eta direnen neurbideak ez dira beti pareko izan. Badirudi bat-bateko hizketako IUa, MEak mezua ere planifikatu behar duenean, laburragoa dela, irakurria baino. Haur eta hizketa apaletakoa ere, helduena eta hizketa trebe, prestatu eta jantzikoa baino. IU minimoak silaba bat du. Eta ez da arrunta 10ez gorakoa irakurketan ere, inoiz 15era irits baliteke ere (Navarro-Tomas 1939). Ingelesean arrunta bide da 5ekoa. Frantsesean laburrago esan ohi da. Gamindek (2004; agert.) Bizkaiko euskaran 4,51 eta 6,75 silaba bitarteko -etenen arteko- talde prosodikoak aurkitu ditu batez beste. Antzekoa da ere gure esperientzia (Hidalgo 2000a,b,c). Uste orokorra da hizkuntza guztietan ditugula oso IU laburrak, segundo baten azpikoak, 2ren pekoak luzeenak ere. Argigarri dateke IUen luzera mugatua bat etortzea aipatu planifikazio fonologikorako giza ahalmen eskasarekin eta lan memoriaren mugekin. Ez, esaterako, arnasa hartu beharraren giza muga fisiologikoekin. [Bittor Hidalgo, Esaldiaren informazio egitura: unitate eta kontzeptu arazo, 2006]

Galdera da: gure intereseko kopuru silabikoak, oinarrian, referitzen dira ki Intonazio-Unitateak, ezta? [⇶]

Bittor Hidalgo: "... tamaina oso mugatuen inguruan"

Bittor Hidalgok dio (ikus hemen nondik datorren):
_________________________________

Asko poztu nintzen atzo berorren aipua eta galdeak irakurrita. Beste gauza bat da erantzutea... Edota inori interesatzea diodana...

Argiako elkarrizketa 2003koa izan zen nonbait, eta orduan nintzen bero gaian, eta nire orduko ‘jakinduria’ saiatu nintzen laburtzen ‘Esaldiaren informazio egitura: unitate eta kontzeptu arazo’ artikuluan (B. Fernandez, I Laka (arg.) Andolin gogoan, EHU, 2006, 453-476 orr.). Bertan ere orduko, 2005 inguruko bibliografia oso eguneratua zuk, Jesus, aipatu kontuen inguru. Ez dut uste inor askok irakurri / ezagutzen duenik delako artikulua, garaian nire ‘testamentu linguistiko’ jo nuena (emailez bidaliko dizut nik gordetzen dudan bertsioa).

Orain 2019an hasi natzaio berriro gaiari gogoz hurbiltzen. Inpresioa dut ikerketa aldetik ez dela aurrerabide nabarmenegirik izan azken 15 urteotan edo, baina hauek ezagutzen nabil besteak beste ondoko lau arlootan:

1. Nola prozesatzen ditu gizakiak hizkuntza mezuak, bereziki ‘esaldiak’ (ez zait gustatzen kasuan ‘perpaus’ terminoa –baina beste eztabaida bat da), h.d. enuntziatuak edo, bere testuinguru jakinean ‘ideia oso’ bat adierazteko gauza diren egitura linguistiko minimoak), zeinahi hizkuntzatan ere?

a) Hala, hauek entzunez jasotzen dituenean.
b) Nola, irakurriz jasotzen ditugunean.

Aspalditik da oinarrizko kontsentsu teorikoa onartzea inkrementala dela esaldietako mezuen deskodetze prozesua. Ez entzuleak, ez irakurleak (ez zeinu hizkuntzetako ikusle hartzaileak), ez diotela inoiz esaldi ‘amaierari’ itxaroten hau prozesatzen / ulertzen hasteko, baizik eta mezua jasotzen hasitako momentu beretik diharduela mezu hartzaileak mezua deskodetzeko ahaleginean, ulertzen ordura arte esanikoa ordura arteko testuinguruaren baitan, eta gainera hipotesiak garatzen ondoren datorkeenaren inguruan, hipotesi berri hauek kontrastatzen jasotako informazio berriaren arau… Ñabardurak berriz gero eta ñabarragoak… Nolako zatiak prozesatzen dira? Nola zatikatzen ditugu prozesatu beharreko zatiak?

2. Eta ahozko hizkuntzari gagozkiola, zein bide jarraitzen dugun gizakiok, zeinahi hizkuntzatan ere, gure hizkuntza mezuak sortzeko eta ahoz adierazteko, eta bereziki ‘esaldiak’ […] –idazte prozesua, noski, beste bat da–? Eta alor honetan (niri) bereziki argitzea interesatzen zaidan galdera eta azpigalderak:

a) Nola igarotzen gara, halako ideia bat burura ekartzetik eta berau adierazi nahi izatetik, adierazten hastera?

• Zer dugu lehendabizi garunean hitz egiten hasi aurretik?
• Berba egiten hasterako dugu jada argi garunean aldez aurretik ‘esaldi horretan’ esan behar dugun guztia / esan behar ditugun hitz guztiak / esan behar ditugun ordenan…? Eta orduan botatzen dugu dena batera segidan…?
• Ala, hasten gara hitz egiten, nahiz esaldia / ideia artean erabat gauzatu gabe izan ‘linguistikoki’ garunean? Hau da:

• Artean soilik, komunikatu nahi dugun ‘ideia abstraktua’ dugularik garunean, eta hau ahoz komunikatzeko erabakia, soilik erabakitzen dugu nondik hasiko garen ideia / esaldia transmititzen, eta beraz soilik lehen atal hau guztiz gauzatzen garunean linguistikoki / hitzetan, eta hau egin dugunean hasi ideia atal hau fonetikoki gauzatzen, bitartean ondoko zatiak prestatzen ari garelarik (zein zati eman hurrena eta honen gauzatze linguistikoa prestatzen garunean, hura fonetikoki gauzatzeko hurrengo hizketa ‘unitatean / puskan’)?
• Eta agian prozesu mailakatu horretan ere agian joan gaitezke aldatzen / zehazten… gure ideia bera eta hau transmititzeko bidea?

b) Nola transmititzen dugu ideia / esaldi hori ahoz (edo zeinu hizkuntzan)?
Eta puntu honetan ere aspalditik dugu oinarrizko kontsentsu teorikoa, transmisio hori lineala dela, denboran zehar gauzatzen dela, ez dela bat-bateko transmisioa, gizakiok ez dugula oraindik horrelakorik asmatu…

Nire 2006ko aipatu artikuluan jasotzen da ordura bitarteko hainbat bibliografia lehen bi atalon inguruan, esaldien ahozko sortze prozesuak, eta esaldien ulertze prozesuak dela entzunez, dela irakurriz. Geroztik ere nahikoa ugariagoak dira bi alor hauen inguruko ikerketa saioak eta ez ditut aipatuko hiru bilduma garrantzitsu berri (nik oraindik ere guztiz ez irakurri ez aztertu ez ditudanak, baina ezinbestekoak egunean egon gura duenarentzat, nahiz ‘misterioek’, noski, guztiz argitu gabe jarraitu –zenbat eta gehiago jakin, orduan eta galdera berri gehiago erantzunik gabeko–). Hala:

• The Cambridge Handbook of Psycholinguistics. M.J. Spivey, K. Macrae, M.F. Joanisse (arg.), CUP, 2012.
• The Oxford Handbook of Language Production. M. Goldrick, V. Ferreira, M. Miozzo (arg.) OUP, 2014.
• Neurobiology of Language. G. Hickok, S.L. Small (arg.), Elsevier, 2016.

Hiru liburuak daude Donostiako HABEko liburutegian (edo inork nahi izanez gero, jarri liteke ere nirekin harremanetan).

3. Baina ideia / esaldi bakoitzaren adierazpena / transmisioa bat-batekoa ez bada, lineala bada, denbora behar badu, nola gauzatzen da?

• Esaldika / Esaldi osoka, zeinahi ere delarik esaldion luzera edo konplexutasuna?
• Zatika? Esaldiak zatikatzen ditugu transmititu ahal izateko? Zein zatitan? Nolako zatiak? Hiztun bakoitzaren mania, gaitasun eta idiosinkrasien baitakoak bide dira zati horiek? Ala, ezaugarri jakin eta ezagugarriak dituzte zatiok? Eta kasuan, zein? Hala, nolabait neurgarriak dira zati hauek? Eta hizkuntza guztietan dirateke berdin(tsu)ak? Ala aldatzen dira hizkuntzaz hizkuntza (hiztunez hiztun…). Zein dirateke ‘zati’ horien mugak, muga ‘fisikoak’…?

Itxuraz agian errazagoa behar luke arloa ezagutzeak, nolabait ‘fisikoa’ delako prozesua, giza gorputzetik kanpokoa, ‘fonetikoa’, entzungarria’ (1. eta 2. ataleko kontuak giza garun ezkutu eta helgaitzagokoak diren bitartean…), baina ez da horregatik hemen ere kontsentsu handirik (seguru asko, diot nik, gaur egungo iritzi bide gramatikal nagusienek alde fisikotik baino alde ‘printzipista’ batetik heltzen diotelako kontuari, eta zelan itsu okerragorik ez den ikusi nahi ez duen hura baino…). Nolanahi, 2006ko artikuluan aipatuez gain, nahiko/oso interesgarria iruditu zait jabetzeko oraindik non gabiltzan, Brasilgo Minas Gerais-eko Unibertsitate Federalak argitaratzen duen Revista de Estudios da Lenguagem aldizkariaren 2018ko 26-4 aleak –guztia ingelesez, salbu aurkezpen elebiduna, portugesez ere–, gaiari eskaintzen dion monografikoa (aurkezpenaren izenburuak dioen gisan: Spontaneous Speech Segmentation: Functional and Prosodic Aspects…), bertako erreferentzia bibliografiko eguneratu guztiekin. (http://periodicos.letras.ufmg.br/index.php/relin/issue/view/Speech%20Segmentation)

(Oso) Interesgarria izango da ere argitaratzen denean iragarria den ondokoa In Search for a Reference Unit of Spoken Language: A Corpus Driven Approach. Amsterdam: John Benjamins. Baina oraingoz gosean nauka.

4. Azkenik, giza garunaren gaitasuna osagai linguistikoak bere horretan gordetzeko bere memorian (h.d. hitzez hitz), ‘epe laburreko memorian’ edota ‘lan memorian’, eta ez bakarrik gutxi gorabehera ‘epe luzeko memorian’ egin ohi dugun gisan. Gaitasun hori ‘oso’ mugatua dugu, eta horrek eragin zuzena du gizakiok esaldiak sortzerakoan garunean aldez aurretik gorde / eraiki dezakegun informazio linguistikoaren ‘tamainaren’ inguruan, zein ere mezu linguistikoak prozesatzerakoan, honen zatiak gure garunean modu linguistikoan gorde / mantendu ditzakegun ‘tamaina’ oso mugatuen inguruan, hauek aurretiko beste ‘ideia / egitura’ zabalagoetan integratu gabe (zergatik irakurri behar izaten ditugun testuak bi aldiz-eta oso bereziki gaur eguneko euskaraz –ze ez Axular… irakurtzen…–).

Ez dut oraindik astirik izan gaiari berriro heltzeko (2006ko artikuluaz geroztik), baina oso interesgarria, eta oraindik ezagugarria da G.A. Miller, Harvardeko Univertsitateko irakaslearen ondoko artikulu oinarrizkoa: The Magical Number Seven, Plus or Minus Two - Some Limits on Our Capacity for Processing Information (http://www2.psych.utoronto.ca/users/peterson/psy430s2001/Miller%20GA%20Magical%20Seven%20Psych%20Review%201955.pdf).

[Bittor Hidalgo]

[⇶]

Gilen: "Euskararen hitz hurrenkeraren garaikaketa baterako materialak"

Gilenek dio (ikus hemen ere):
_____________________________
Niri interesgarria begitandu zitzaidan bere garaian harako artikulu titulatua "Euskararen hitz hurrenkeraren garaikaketa baterako materialak", non partez kritikatzen baitira Hidalgok tesian defenditutakoak. Hemen aurki daiteke:

http://www.eusko-ikaskuntza.eus/PDFAnlt/literatura/26/26343379.pdf

[Gilen]

[⇶]

Bittor Hidalgo (2003): "errazago ulertzen da, beti, segida komunikatiboan antolatutako testua, alderantzizkoan antolatua baino"

Has gintezke aipatuz zure hitz hauek, Bittor: (Argia, 2003ko azaroaren 23a)

GALDERA: Zuk esana da: "errazago ulertzen da, beti, segida komunikatiboan antolatutako testua, alderantzizkoan antolatua baino". Zer da "segida komunikatibo" hori?

BITTOR HIDALGO: Oso garbi dagoena da, guk ez ditugula gauzak osoki sortzen, ez jasotzen. 4 lerroko esaldi bat ezin da osoki entzun, ez irakurri, ez ulertu. Zatika jasotzen dugu, eta zati batek bestera garamatza. Lehen zatia ez badugu ondo lotzen bigarrenarekin, eta bigarrena hirugarrenarekin, ulertzeko zailtasuna sortzen da. Beraz, testu bat komunikatiboa izan dadin, zatiek elkarri ondo lotuta egon behar dute. 

Badirudi guk bai irakurtzean eta bai entzutean kolpe batean ulertzen ditugun zatiak direla 10 bat silabatakoak. 10 silabatik gorako zatiak nekez ulertzen ditugu. 7-8 silabatako multzo hori da "informazio unitatea" deitzen dena. Gure mintzoa informazio unitateak lotuz antolatzen da. 

Bestalde, gure memoriaren barruan zati desberdinak daude: gauzak ulertzeko eta esateko erabiltzen dugun memoria zatiari "short term memory" deitzen zaio, epe laburreko memoria alegia, edo "work memory", lanerako memoria. Badirudi guk lanerako memoria horretan erraz gorde genitzakeen datuak direla 7 silabatakoak, oso zati laburrak, ia informazio unitateen tipokoak. 

Informazio unitate independente pila bat ematen baditugu hasieran, entzuleak elkarrekin lotzeko zailtasunak ditu, esaterako: "Alemanian, iaz, gure lagunak, mendira joan zirenean..." zailtasuna dugu hori dena gure buruan gordetzeko harik eta amaieran esaten den aditzak dena borobiltzen duen arte. Bukaerako aditzak lotura ematen duenerako, hasierako xehetasun pila bat galdu ditugu, geure garunak, ez euskaldunen garunak, baizik gizakien garunak, ez daukalako gaitasunik dena gordetzeko, ez bada beste ideia nagusiago batekin lotuta. 

Horrek eragiten du idatzitako mezuak deskodetzeko arazoa. Esaldia hobeto antolatu behar da. Lehenengo ematen diren informazio unitateak globalizatzaileak badira, jakiten dugu geroztik datozen zatiak non kokatu. Hori da euskarazko modu naturalean idatzi diren testuetan oso erraz gertatzen dena. Eta hori da euskara batuarekin zaintzen ez duguna, horrekin beharrean kezkatu garelako galdegaiaren legea errespetatzearekin.

Ondo iruditzen bazaizu, oso interesgarria litzake ondo zehaztea referentzia bibliografiko nagusiak nondik segitzen diren silaba-kopuru horiek, hala nola handik ematea aipu konkretu esanguratsuren bat, edo batzuk.

Bestalde, 2003tik hona, izan al da novedade bibliografikorik? [⇶]

Helburuz-eta diluzidatu kuestioa

Azaltzen nion, atzo, ki Bittor Hidalgo nire asmoa ezen...

... biok (eta munduko persona guztiek ere, jakina), elkarrekin, hemen eta publikoki, aplika dezagula evidentzia eta logika zientifikoa ki kuestioa zein tokatzen zaigun, esan nahi baita kuestio sintaktiko-komunikativoa, afin ailega gaitezen ki guztiz diluzidatu kuestioa an konklusio final bat, zein, esan gabe doa, litzaké guztiz publikoa eta legitimoki kritigarria ganik edozein ikertzaile edo persona ze hala desio lukeen.

"Gu" ikertzaile (sakon, zintzo eta serio) hori, evidenteki, arras interesatzen zait: beste guztia, berez etorri beharko litzake.

Bittor, hasiko al gara? [⇶]

Bittor Hidalgo: Nahasi?

Jarraian doa (marraren ostean) Bittor Hidalgok atzo e-mailez bidalitako erantzuna, titulatzén "Nahasi?" (Bittor Hidalgo: "Saiatu naiz BALBULAn idazten, luze, eta ez dit onartu mezue, luzeegi delako..."), zein joango garen komentatzen ondorengo mezuetan. Irakasle eta ikertzaile xume modura, nahi diot eskertu ki Bittor Hidalgo bere erantzun luzea, zein asko estimatzen dut.

Eta espero ditut, Bittor, zure erantzun gehiago, askoz gehiago: nire asmoa litzake, biok (eta munduko persona guztiek ere, jakina), elkarrekin, hemen eta publikoki, aplika dezagula evidentzia eta logika zientifikoa ki kuestioa zein tokatzen zaigun, esan nahi baita kuestio sintaktiko-komunikativoa, afin ailega gaitezen ki guztiz diluzidatu kuestioa an konklusio final bat, zein, esan gabe doa, litzaké guztiz publikoa eta legitimoki kritigarria ganik edozein ikertzaile edo persona ze hala desio lukeen.

"Gu" ikertzaile (sakon, zintzo eta serio) hori, evidenteki, arras interesatzen zait: beste guztia, berez etorri beharko litzake.
_____________________________________________

Nahasi? [Bittor Hidalgo]

Benetan sentitzen dut nonbait zugan izan dudan eragina azken bi iruzkinekin, ‘justu alderantzizkoa edo’ zenez nire iruzkinen asmoa... Baina nire enpatia falta atabikoa beti iristen bide da nik aurreikusi gabeko mugetara... (nire hurbilekoenek beti dioten arren ez daukadala ez aitzakiarik, ez barkamenik…).

Nik ‘zuri’ eskatu nahi nizun ‘gerra’ terminoak ahaztea, niri atxikitzen didazun ‘terminologia belikoa eta belizista’ hori (horretatik hasierako eurak vs gu haren ingurukoa), zuk ongi diozun bezala ‘partiketa, berdin ere onartezina, arten "gu" (non nik behintzat ez dut egon nahi) eta "etsaiak", zein […] den zatiketa manikeoa eta indefinitua’, eta aldiz bultzatzea zuk ere desio duzun ‘debate bat zein den zientifikoa, eta zeinen interes soziala dén saihestezina’.

Eta esan behar dut benetan penaz irakurri dudala diozunean ‘"gu" (non nik behintzat ez dut egon nahi)’ hori, hain zuzen ‘gu’ hori sendo sortzea denean / litzatekeenean nire asmo / gogoa, zurekin elkarrizketa honetan hastean.

Eta orain gutxi aurrez aurre esandakoak errepikatu nahi nizkizuke. Zure ‘Garabideak’ irakurri nuenean orain hamabost-edo gehiago urte, sentsazio gazi-gozoa izan nuen, eta badakit antzekoa izan bide zuela beste hainbatek ere. Gutxi gorabehera esanda:

1. Guztiz-edo bat netorkeen zuk bertan egiten duzun egoeraren diagnostikoarekin.
2. Bai eta ere gure tradizio sintaktiko ‘guztia’ erreibindikatzearekin, ezagutu, ongi aztertu eta zabaltzearekin, antidoto nagusi gisa gaur eguneko joskera joera garaitzaile murriztaile esklerotikoen aldean.
3. Ez netorren batere bat pentsatzen ‘gaur eguneko joskera joera murriztaile esklerotikoak’ garaitzeko bidea izan zitekeenik garatzea zuk proposatutako sistema ‘prepositibo’ ‘artifizial’ ‘berri’ ‘orokorra’, batez ere batere beharrik ez den lekuan, ‘ki Bittor’ ‘hen Jesus’ edo ‘an artikulu’ batek ez duelako batere abantaila komunikatiborik ez kognitiborik ‘Bittorrekin’ ‘Jesusen’ edo ‘artikuluan’ baten aldean. Munduko hizkuntza familiatzat hartu ohi diren gehienek egin ohi dute hala, %56 inguruk (?), gaur egun aztertuak diren hizkuntzen %40k-edo baino gehiagok, gehi gerora alderantzizko determinatu + determinatzaile ordenara igaro diren hizkuntzetako asko ere beren aurreko garaietan.

4. Beste gauza bat da sintagma luze(ago)ez ari garenean, eta bereziki sintagma hauek barnean dutenean jada (beste) aditz bat, h.d. beste esaldi bat, mendeko esaldi bat. Eta gure tradizioak ongi ekin dio, nire ustez, kontu horri, nahiz hori ahaztu (nahi izan) gaur eguneko ‘gramatika joera nagusiek’:

• Aditzak –eta mendeko esaldietan hauei erantsita eman ohi diren menderagailuak– ez gehiegi atzeratuz esaldian, eta bereziki ez ‘artifizialki’ atzeratuz, mendeko esaldi hauetako osagaiak nasai asko emanez mendeko aditzaren ondoren ere (eta aditzoi erantsitako morfema menderagailuen ondoren ere) –baita ere ohiko erlatibozko -(e)n + buru determinatu + erlazio atzizkien ondoren ere, zein jo ohi den egitura ‘zailen’ halakorik egin ahal izateko–.

• Partikula menderatzaile-edo prepositiboak sortuz edo erabiliz, zuk ere ongi asko haizatzen dituzunak behin eta berriro, bai berez sintagma laburren ondorenean eman ohi diren lokailuak-edo aurreratuz –ordea, ostera…–, bai galdetzaileetatik eratorriak –zeinismoa: zein, zergatik, zeren, noiz, non, nola… (Kepa Altonagaren Back to Lizarragaren bidean eta)–, zein bestela, ohikoenen artekoak baldin (eta/ere), nahiz (eta/ere), harik eta, baizik (eta/ere), baina, baino, izan, (d-)ela…, edota ez hain ohikoak, edota gaitzetsi ohi nahi direnak kanpoko hizkuntzari harturikoak direnez edo, nola: segun (eta), iake(ta), amoreagatik, afin(ke) [, versus] …, denak ere ‘erreibindikatu, ezagutu, ongi aztertu eta zabaldu beharrekoak, antidoto nagusi gisa gaur eguneko joskera joera garaitzaile murriztaile esklerotikoen aldean’.

Nik aurrez aurre proposatu nizuna, eta azken iruzkinekin bideratu nahi nuena, nonbait oso txarto, zen, elkarrekin ‘denon artean’ estrategia bat diseinatzea ados egon gaitezkeen arloak garatzeko, defendatzeko, zabaltzeko..., zein uste dudan asko direla, eta oso garrantzizkoak. Espres, gorago aipatu 1, 2 eta 4. ataletakoak, eta horiek defendatzeko eratzea ‘gu’ bat, zeinetan gustatuko litzaidakeen zu ere izatea.

Eta aldiz ‘aparte’ uztea adostasun ekinbide horretatik 3. puntuan aipatutakoak, niri behintzat, eta aipatu beste puntuekin bat datoreen beste hainbat jenderi ere, eragin kaltegarrikoak iruditzen zaizkidanak, behar bezalako defentsa eta zabaltzea egiteko 1, 2 eta 4 ataletakoenak.

Niri oso ongi iruditzen zait zuk 3. puntukoak ere defendatzea, eta are hauei nahi diezun garrantzia ematea beste askok ere bat egiten dugun diagnostikoko gaitzak konpontze aldera, eta hauek praktikan jartzea...

Aurrez aurre ere iradokitzen nizuna eta orain agerian eskatzen dizudana da bi arloak bereiztea.

• ‘Gu’ bat bultzatzea / indartzea 1, 2, 4 ataletako puntuak (edo are beste) garatzeko (eta ni horren barne sentituko nintzateke, eta lagunduko nuke bihotzez...).

• Zuk, eta gura duzuenok, beste ‘gu’ bat ere bultzatzea / indartzea, agian jada egiten duzuen moduan, 1, 2, 4 ataletako kontuak bultzatzeaz gain, 3. alorrekoak ere landuko zenituzketenak. Ni ez nintzateke ‘gu’ horren parte sentituko.

Hainbeste eskatzea al da zuk ere, eta zu lakoek, parte hartu dezazu(e)n 1, 2, 4 puntu horien aldeko lanean indarrak batuz beste nahi dugun guztiokin? Ez al dizu(e) merezi ekinbide horrek? Nahiz eta zu(e)k gero ‘aparte’ tratatu behar 1, 2, 4 puntuetakoez gain, 3. puntukoak.

Edo 3. puntukoak edo ezer ez?

Ez zait hori esatrategia ona iruditzen, eta itzuliz berriro termino militarretara, ez gerrarik irabazteko, baina ezta ere bataila sinpleenak kudeatzeko...

Ulertzen deustazulakoan...

Maitasunez

Bittor

P.S. ‘Nabaritzen’ dituzunen gainean:

a) Diozu: “zure diskursoan evitatzen duzu ia edozein erabilera sintaktiko minimoki aurrerazalea”. Eta esan ahal dizut ebitatu ez ditudala ebitatzen, beste gauza bat da erabiltzea edo ez. Baina nik ez dut inoiz jarri nire prosa ez ezeren ez inoren eredu, eta ez jarriko. Nahikoa kostatzen zait nire ideiak argitzea, gero gainera asmatzeko hauek azaltzeko moduarekin… Eginkizun hori prosalariendako…, ez gure ideiak azaltzeko hain justu gabiltzanontzako… Ulertu banazate…! Ainazate ulertu!

b) Sentitzen dut nabaritzea erabiltzen ditudala ‘"sabel-mugimenduak" eragiten dizkizuten destainezko expresioak noiz mintzo zaren buruz erabilera sintaktiko garatzaileak’. Ezen jadaneko argi dukezun moduan, nik zure proposamenen artean bereizten ditut gutxieneko BI ‘erabilera sintaktiko garatzaileak’, eta batzuen alde nagokizu zeharo, tradiziotik datozkigukeenak edo –edo antzekoak–, eta bestetzuen kontra, edo gutxienez eskeptikismo handiagaz, oso arrotzak egiten zaizkidan neurrian –Larramendik edo Sabinok artifizialki hain ‘arrotz’ sorturiko hitz askoren kasuan legez–, eta inongo komunikazioa erraztu ordez euskaraz, hau GUZTIZ zailtzen dutenean, berriro diot, inolako mesederik ekarri gabe gure prosari (nire ustean noski). Beste gauza bat izango da arrakasta lortzen baduzu(e) halako partikularen bat zabaltzen gure artean… Baina ni oraingoz ez nago nire indar eskasak horretan inbertitze alde, ez baitut uste direnik, zuk diozun moduan ‘bide bakarra ki soluzioa hen arazoak zeintaz ari garen, eta zein, vistan denez, zugatik balitz, pasatuko ziren ki ahanztura perfektua.” Bada, bai, ezen ez zaizkit batere gogoko gertatzen ki, hen edo an bezalako preposizioak, edota zatio bezalako idazkeren alde egitea zergatik tradizio batuko baten ordez. Ez daukagu nahikoa lan zergatik preposizioa defendatzen, gainera honen zatio aldaeraren alde egiteko, edo z(e)ati(k) edo nahizuna…

c) "arrazoi izateaz": Munduko arrazoi guztia izan dezakezu, nahi duzun guztia –agian bestetzuk beste arrazoi batzuk, bain…–. Kontua da hizkuntza ‘naturalek edo’ ez ohi dutela jokatu / jokatzen ‘arrazoiz’, edo ‘arazoiz’ bakarrik behintzat, edo are nagusiki. Hizkuntzak tresna sozialak dira, eta gizarte erabilerak egin ohi ditu. Noski, ‘norbait’ da beti hasieran. Agian zu ere. Baina ez da nahikoa ‘munduko arrazoi guztia izatea’ erabilera bat zabaltzeko. Kontzienteki edo ez, mundu hori jarri behar duzu erabilera horretan. Eta oso ondo iruditzen zait zu horretan saiatzea ere hen, ki, an bezalako berrikuntzekin, munduko arrazoi guztia bazenu ere, ez delako erraza arrakasta lortu dezazun… Gonbidatuko zaitut txanpain / kaba kopa batera horietakoren baten arrakasta ospatzeko… –omore izan gura du esaldiak–. Hortik ‘arrazoi izatearen’ kontuak…

[Bittor Hidalgo]

[⇶]

Zehazki

Erantzunez ki Bittor:

Ezin kezkatuagorik zatio terminologia belikoa eta belizista zein, etengabe ere, darabilzun, eta zein iruditzen zaidan sinpleki onartezina an debate bat zein den zientifikoa, eta zeinen interes soziala dén saihestezina;

Ezin kezkatuagorik zatio zure partiketa, berdin ere onartezina, arten "gu" (non nik behintzat ez dut egon nahi) eta "etsaiak", zein (hori bai) den zatiketa manikeoa eta indefinitua, eta zein dagoen an antipodak hen nire pentsaera radikalki (esan nahi baita, errotik beretik) tolerantea nahiz ez horregatik zientifikoki gutxiago rigurosoa;

Galdetu behar dizut:

• Zeri zehazki deitzen diozu "gerra"?
• Zeri zehazki deitzen diozu "gerra irabaztea"?
• Nor zehazki sartzen dira an zure "gu"?
• Nor zehazki sartzen dira arten zure "etsaiak"?

Nabari dut, era berean, ze zure diskursoan evitatzen duzu ia edozein erabilera sintaktiko minimoki aurrerazalea, bitarten ez dituzun aurrezten destainezko expresioak (zein heltzen diren ki "sabel-mugimenduak") noiz mintzo zaren buruz erabilera sintaktiko garatzaileak.

Hortaz, galdetu behar dizut:

• Zeri zehazki deitzen diozu "arrazoi izatea"?

Zehazki. [⇶]