Turkieran bádute "ki" baliabide prepositibo konpletiboa

Zioen hemen Bittor Hidalgo-k:

Eta nola lortzen dute orduan aditz amaierako eskema zurrun hori gordetzea gaurko kultur hizkuntza garatuaren esaldi luzeretan japoniera, koreera edo turkiera bezelako hizkuntz aditz amaiera zaleak are munduko esaldi luzeenetan? Niri sinistezina gertatzen zait... 

eta

And if Japanese is so a rigid verb final language how can the current Japanese hearer or listener manage to easily understand verb final long (very long) sentences, as those with verbs of thinking or saying?

zeini guk erantzunten genion:

Ordáinduz kostu komunikatibo handia. 

Justuki horregatik, sintaxiak saiatzen dira irabazten aukera potenteagoak noiz behar komunikatiboak handitzen doazen (errepikatzen dugu ze bide hori batzutan ez dateke erraza). Baina ikustagun Bittor Hidalgo-k aipatutako turkieraren kasua, zeintaz jada mintzatu ginen an gure sarrera titúlatzen "Nondik nora mailegatu ohi dira baliabide estrukturalak?":

Azter dezagun turkieraren kasua respektu perpausak kin aditz deklaratiboak.

Turkierak bádu perpaus konpletiboak egiteko modu regresibo zahar bat, zeinen arabera perpaus subordinatua dan kokatzen aurrén aditz nagusia. Hor, perpaus konpletiboaren aditza izanen dá ez-finitua (non-finite verb), hau da, nolabait esan, aditz nominalizatu bat. Gutxi gora behera, litzateke honela:

1.: Gizonak niri Ayse-k liburua irakurria esan zidan.

Horretaz gain, turkierak garatu du "ki" baliabide prepositiboa afin lotu perpaus konpletiboak atzén aditz nagusia. Atzekalde horretan, perpaus konpletiboaren aditza izanen dá finitua; hau da, ez da joanen nominalizaturik, baizik jokaturik, nola aditz nagusia. Da honelatsukoa:

2.: Gizonak niri esan zidan ki Ayse-k liburua irakurria zuen.

Beraz, "ki" horrek eskaintzen du mekanismo sinple bat zeinekin eramán perpaus konpletiboak atzén aditz nagusia; eta hori komunikatiboki oso lagungarria dateke, bereziki noiz eman nahi diren perpaus konpletibo luze edo konplexuak (aurreko bi adibide horiek daudé moldatuak ti artikulua on Matthew Dryer titulatzen "The positional tendencies of sentential noun phrases in universal grammar").

Horretaz, bi kontu:

1.: Nola garatu du turkierak bere "ki" prepositibo hori?

Ba, mailegatuz "ki" hori ti hizkuntza persiar indoeuropeoa (sintaxi postpositiboak errazago hartu ohi dituzte mailegu prepositiboak ezez alderantziz: mailegu sintaktikoen norabide-asimetria hori dá beste zantzu bat zeinek erakusten du garabidea bera). Bai, "ki" hori dá mailegu estruktural bat, nola izan daitekeen euskararentzat mailegatzea "ke" baliabide prepositiboa ti gaztelania (izan ere, persieraz, "ke" erabiltzen dute, eta ez "ki").

Turkierak persieratik mailegatu du "çunku" baliabide prepositibo kausala ere.

2.: Bi eredu horiek koexistitu egiten dira (pospositibo eta prepositiboa).

Dio Larry Trask-ek, erantzunez a komentario hau:

[Komentarioa] I read that the modern Persian for "and" is "va": compare Arabic "wa" = "and".

[Trask-en Erantzuna] Yes, and Turkish "and" is likewise borrowed from Arabic. Turkish has no native word for "and" -- a fairly common state of affairs in SOV languages, I think. Turkish has also borrowed the Persian complementizer 'that'. This has not ousted the native patterns for making subordinate clauses, which are non-finite (participial) in nature; rather, the two patterns coexist, with a good deal of functional and stylistic specialization.

Bistan da, mailegu estrukturalak aspalditik datoz, eta, dirudienez, SOV hizkuntzak dira mailegu estruktural horien hartzaile zaharrak.

Bestalde, turkieraz, "ki" hori erabiltzen dute halaber nola baliabide erlatibo prepositiboa, baina soilik an modu ez-murriztailea, nahiz persieraz "ki" horiek murriztaileak ere izan ahal diren. Izan ere, turkieraz, perpaus erlatibo murriztaileak derrigor joan behar dira aurrén euren referentzia nominala (aurrekaria). Alde horretatik, asko garatu liteke turkiera.

Badirudi hor bádela antzekotasunik inter turkieraren eta euskararen egoera: bietan garatu baita erlatibo prepositiborik zein erabiltzen ari da aski gutxi respektu joku komunikatibo aberatsa zein eskaini lezaketen.

Euskaran, bistan da, egon da mugimendu purista indartsu bat, zeinek oztopatu du garapen soziala on bide progresiboak. Eta turkieran?

Hortaz, turkieran bádute aukera ki eman esaldi konpletiboak an esaldi-bukaera bidéz "ki" baliabide prepositiboa mailegatua ti persiera. [1661] [>>>]

Bai, argiki, hori da norabidea

Jarraian doa Bittor Hidalgok atzo idatzitako komentarioa: 

Hitzen ordena eta esaldien informazio egituraren gainean eztabaidatzen denean, 'beti' eztabaidatzen da / dugu esaldi solteen edo ia solteen inguruan, eta ez bakarrik euskararen inguruan, berdin ingelesez... Eta horrela alferrik da. Testu / Egoera jarrai batean, zeinahi ere delarik esaldi jakin bateko sintagmen arteko ordena 'BETI' egongo da garbi zein den esaldi horren egitura informatiboa, eta testuaren oro har, ala?

Beste gauza bat izango da zein testu (ahozko edo idatzizko) gertatzen zaigun atseginagoa, errazagoa dekodetzen edo zailagoa, komunikatiboagoa... Baina ez da inongo arazorik esaldien egitura komunikatiboa ulertzeko Kardaberazen, Lardizabalen edo gaur eguneko euskara estandarreko testuetan, oro har ezin aditz atzerazaleagoak, eta ezta ere J.A. Mogelen, J.B. Agirreren, Axularren, Leizarragaren edo gaurko eta betiko euskaldunon ahozko testuak, oro har guztiz aditz aurrerazaleak... 

Hori bai, Kardaberazen, Lardizabalen edo gaur eguneko euskara estandarreko testu, oro har ezin aditz atzerazaleagoek, neke handia eragiten dute irakurtzeko (edo entzuteko) eta dekodetzeko. 

Aldiz J.A. Mogelen, J.B. Agirreren, Axularren, Leizarragaren edo gaurko eta betiko euskaldunon ahozko testu, oro har guztiz aditz aurrerazaleak, askoz samurragoak dira irakurtzeko (edo entzuteko) eta dekodetzeko, ala? 

Eta zerk eragiten du gaur eguneko euskara batuko testu estandarren gaiztasuna: 1. aditz atzeratzeak, 2. balizko galdegaiaren lege apokrifoak, honek esaldiko osagai luzeen aurreratzea dakarren neurrian (Altubek eta akolitoek argi proposatu eta praktikatu bezala), eta horrek berarekin dakarren aditz atzeratzea, esaldi amaierarako utziko ez bada ere., eta 3. euskararen tradiziozko aurre partikula koordinatzaile edo subordinatzaileen erabateko gaitzestea eta baztertzea (zeinismoa, zergatismoa eta beste, ala? 

Irtenbidea, noski, 1. ahaztu balizko galdegaiaren lege apokrifoak esaldi hiperlaburren konparazio antiespainolista hutsetik sortuak, 2. ez atzeratu euskaraz aditzak modu artifialean, 3. errekuperatu eta biziagotu tradiziozko aurre partikula koordinatzaile eta subordinatzaile guztiak, zein ez diren gutxi, eta bai anatemizatuak gureak ez balira bezala, ala?

Bai, argiki hori da norabidea, norabide aberasgarria, norabide garatzailea. Eta norabide horretan berean sinpleki jarraitu beharko litzake:

4. Errekuperatu tradiziozko mekanismo eta bide sintaktiko sortzaile guztiak (zein ez baitira baizik betiko bide zahar-berriak) afinda jarraitu ematen aukera esanguratsuki potenteagoak, eta efektiboagoak ki euskararen erabiltzailea. Nola ez ba?

... izugarri ahulagotuz bere expresibitatea, eta finean moldátuz tresna bat (euskara estandarra) guztiz zurrun eta desegokia azpi baldintza orokorrak (informazionalki eta expresiboki)

Honela jarraitzen zuen Bittor Hidalgo-k herenegun bere galdera (ikus ere gure atzoko erantzuna ki galdera horren hasiera)

Esan nahi luke horrek Leizarragarentzat-eta (eta euskararentzat eta euskaldunontzat) ez dagoela itxuraz 'galdegai legerik / ez leku finkorik', nolabait testuinguruak ematen duela beti aditzera esaldi baten informazio egitura zein den? 

Textuingurua oso da lagungarria ki ulertu esaldi baten informazio-egitura, oso-oso lagungarria, baina galderako "beti" hori akaso gehitxo dateke, batez ere kontuan hartuta nóndik gatozen, alegia: Juan Garzia-ren eredua.

Esan nahi baita ze Juan Garzia-ren eredua saiatu dá oso leku gutxi uzten ki kontextua, saiatu baita kodetzen (ia) den-dena bidéz hitz-ordena, hala intérpretaraziz (ia) den-dena aráuz hitz-ordena hori, eta eráginez desastre bat an euskara formala, izugarri ahulagotuz bere expresibitatea, eta finean moldátuz tresna bat guztiz zurrun eta desegokia azpi baldintza orokorrak (informazionalki eta expresiboki). Erabateko ezbidea. 

Horrela, gaur egun, aplíkatuz Garzia-ren eredu ubikuoa, gertazen da ze SVO ordena ikusita, interpretatu beharko genuké galdegai enfatikoa an sujetua, independenteki zéin den textuingurua. Jakina, hortik gatozelarik, duda sor litezke nóla interpretatu SVO konkretu bat, eta halako duda egon ahal denean, egokia dateke, eta beti ere optatiboki, duda hori argitzea bidéz azenturen bat, adibidez gain laguntzailea, sinpleki adiéraziz ze begiratu behar da aurrerantza, ez atzerantza (bide batez adiéraziz intonazio bat).

Hizkera berri bat, hizkera landua

Zenioén atzo, Bittor:

--------------------------------------

Eskertzen dizkizut japonierari buruko iruzkin guztiak. Niri gustatuko litzaidake japoniera (turkiera, koreera, hungariera…) gehixeago ezagutzea ulertzeko nola egiten duten esaldi konplexuak emateko… Kanpotik begiratuta nornahik esango luke ere, literatura akademikoa aztertuta, euskara SOV hizkuntza dela eta aditz aurreko foku ia hautsezina duela, nahiz hik eta nik badakigun ez dela hala. Bueno nik behintzat.

Iragartzen dek hurrengoetan INFORMAZIO EGITURAz jardungo duala. Niri gustatuko litzaidakek testu zehatzen bat aztertzea. Ez esaldi solteak, zeinetan testuingurua beti hipotetikoa den. Hartu ahozko edo idatzizko euskarazko ‘benetako’ testu bat, hobe itzulpena ez bada, eta aztertu, eta orduan eztabaida bideratu eredu praktiko batean.

Hik nahi duan testua, edo nik proposatuko diat, egungoa, edo klasikoa... Zer iruditzen?

-------------------------------------

Eskerrak zuri, Bittor. Ni, egon naiz ikásten japoniera (eta neurri apal batean jarraitzen dut ikasten), eta nire experientzia (beti ere mugatua) dá ze japonieran existitzen dirá bi polo, bi mutur ondo markatuak:

• Polo idatzia, non batzutan erabili ahal dirá esaldi ondo luzeak (egunkarietan, adibidez) baliátuz sintaxi tipikoki oso-oso SOV-buruazken rigidoa. Hau izango litzaké eredu planifikatuena, non halako estrukturak paperean planifikatu ahal diren, nahiz irakurlearentzako ez diren batere efektiboak (atzerakarga informatibo-expresiboa izaten dá oso handia).
  

• Polo mintzatu dialogatu kolokiala, non tipikoki erabiltzen dirá esaldi oso laburrak, eta oso zatituak eta ez-jarraituak bai sintaktikoki eta baita intonatiboki ere, azpi sintaxi nagusiki oso SOV-buruazkena ere (nahiz polo honetan existitzen diren askoz salbuespen sintaktiko gehiago zeinda an estilo idatzia). Hau izango litzaké eredu gutxien-planifikatua, non eredu planifikatuko estruktura sintaktiko konplexu horiek oso garesti ateratzen diren ti ikuspuntua on prozesamendua (horixe da azken arrazoia eta arrazoi nagusia zergátik existitzen dirén hain diferentzia handiak artén japoniera idatzia eta japoniera dialogatu kolokiala: arrazoi sintaktikoa eta bere prozesamendua). 
  

Gauza da ze zuk, Bittor, esaten zenuen ze, zure ustez, ez ziren existitzen sintaxi "salbuespenik gabe eta absolutuki" buruazkenak, eta ni saiatzen ari naizela erakusten ze existitzen da gutxienez sintaxi bat zein báden oso SOV-buruazken rigidoa: japoniera. 

Bestalde diozu ze: 

Kanpotik begiratuta nornahik esango luke ere, literatura akademikoa aztertuta, euskara SOV hizkuntza dela eta aditz aurreko foku ia hautsezina duela, nahiz hik eta nik badakigun ez dela hala. Bueno nik behintzat.

Aurreko sarreretako referentziak dirá lan enpirikoak non aztertzen diren datu realak tikan datu-base mintzatu realak, eta ez teoria dogmatikoak gain ustezko ordena sintaktikoa on japoniera, nola dirén horiek ganik gure hizkuntzalari prestigiotsu eta influienteenak (adibidez Itziar Laka). Bestalde esan behar dizut ze, 2010ean aurkeztu nuen master-lan bat (an masterra déitzen "Euskal Hizkuntzalaritza eta Filologia"), zeinen titulua zén:

"Hitzaldietako euskararen aditz osteko fokuen testuinguru diskurtsiboak eta aukera prosodiko nagusiak" (EHU, 2010-9-24)

non, besteak beste saiatzen nintzen erakusten ze euskara estandar mintzatu landuan (hitzaldietakoa), zein konsidera litekén hizkera berri bat, hizkera landua (edo gutxienez registro berri bat, registro landua), normaltasun osoz ematen dirá aditz osteko foku jarraituak (alegia, SVO non ez den pausarik artén aditza eta foku estua), eta baita SVO ordena neutroa ere, aukeran jarraitua ere. 

Ordena horiek existituta ere, argi esan behar da ze estruktura guzti horiek garatu behar dira, hala nola orobat baliabide sintaktiko burulehenak (zein diren a osagarri perfektua on SVO ordena, zeinekin sortzen dituztén eragin komunikatibo sinergiko ondo nabarmenak). Esán ere ze baliabide horietarik batzuk bádiren aspaldi sortuak nahiz egón praktikoki ahaztuak (zatio desarrazoi basikoki dogmatikoak), eta beste batzuk bádiren derivagarriak erábiliz euskararen beraren mekanismo eta material sintaktikoak, gogoa, eta perspektiba egokia (ondo oztopatua ga desarrazoi dogmatikoak ere).

Azkenik esan ze, jakina, ondo iruditzen zait zure proposamena afin aztértu textu zehatzak. Eginen dugu. Baina lehenago (hurrengo postetan) amaitu nahiko nuke erantzuten ki zure komentarioak, hala nola ere amaitu erákusten evidentzia gehiago gain efektuak ti sintaxi SOV-buruazkena gain komunikazioa an gaur egungo japoniera. [1233] [>>>]

Bittor Hidalgo: Tema-erremaren haritik

Azkenean, bihar hasiko gara komentatzen atzo aipatutako pdf-a (eta hango adibidea) zeren lehenago eman nahi genuke ondorengo komentarioa ganik Bittor Hidalgo, zein den previoa (hil honen 5-eko e-maila):

-----------------------------------------------------------------------------

TEMA-ERREMAren haritik:

Eman dezagun ondoko esaldi hau, edo antzeko, IU bakarrean ahoskatua (14 silaba IUen mugetan jada), hala ahoskatzeko kodetua mezu emaileak, eta beraz hala prozesatua mezu hartzaileak (barne GAILUR AZENTUAL INTONATIBO bakarraren pean), eta beste testuinguru murriztaileago baten ezean (ez da aurretik galdera zehatzik…):

[BaTEra joango gara denok iturrira]_IU

IU bakarra izanik eta esaldi osoa, bera da INFORMAZIO OSOA eta beraz PREDIKAZIO GUNE (ez PREDIKAZIO MARKO (topiko, tema, mintzagai…)). Horren barne euskarazko ohiko sisteman IUaren GAILUR AZENTUAL INTONATIBOA lehen osagai ‘baTEra’ horretan ematen da eta berari erantsita isats azentual intonatiboa atono deazentuatuan ondoko osagaiak, beraz DESGAILURTUAK.

Esaldia bestela ordenatua balitz, esateko, eta berriro, IU bakarrean ahoskatua (10 silaba IUen mugetan jada), hala ahoskatzeko kodetua mezu emaileak, eta beraz hala prozesatua mezu hartzaileak (barne GAILUR AZENTUAL INTONATIBO bakarraren pean), eta beste testuinguru murriztaileago baten ezean (ez da aurretik galdera zehatzik…):

[DEnok joango gara batera iturrira]_IU

IU bakarra izanik eta esaldi osoa, bera da INFORMAZIO OSOA eta beraz PREDIKAZIO GUNE (ez PREDIKAZIO MARKO (topiko, tema, mintzagai…)). Horren barne euskarazko ohiko sisteman IUaren GAILUR AZENTUAL INTONATIBOA lehen osagai ‘DEnok’ horretan ematen da eta berari erantsita isats azentual intonatiboa atono deazentuatuan ondoko osagaiak, beraz DESGAILURTUAK.

Eta hala prozesatuko ditu mezu hartzaileak, kolpe batean IU osoa, eta honen barreneko hierarkia AZENTUAL INTONAZIONAL eta hala PREDIKATIBOaz ere jabeturik, mezu emaileak eskaini moduan. Ados.

Zer gertatzen da ordea halako esaldi batean beste IU independente ahoskatu eta prozesatu bat baldin badaukagu, esateko: ‘eguraldi ona egiten badu’ (11 silabako IUa, IUen neurrien mugan, ezin ahoskatu/prozesaturikoa aurreko 10 silabako IUarekin GAILUR AZENTUAL INTONATIBO bakarraren pean), eta bere GAILUR AZENTUAL INTONATIBO propioa duena)?

Bi aukera:

Edota aurretik emanda:

• [Eguraldi ona egiten badu]_IU [baTEra joango gara denok iturrira]_IU

• [Eguraldi ona egiten badu]_IU [DEnok joango gara batera iturrira]_IU

Edo ondoretik emanda:

• [BaTEra joango gara denok iturrira]_IU [eguraldi ona egiten badu]_IU

• [DEnok joango gara batera iturrira]_IU [eguraldi ona egiten badu]_IU

Zer balio predikatibo duke orduan IUetako bakoitzak (PREDIKAZIO MARKO ala PREDIKAZIO GUNE).

Lehenengo kasuan (eta beste testuinguru murriztaileago baten ezean (ez da aurretik galdera zehatzik…)) lehen IUek soilik izan lezakete PREDIKAZIO MARKO (topiko, tema, mintzagai…), ez IUa amaituta mezu hartzaileak ezin sentitu lezakeelako nahikoa INFORMAZIO / PREDIKAZIO duenik, eta esaldia amaitugabetzat sentitu behar duelako, jakiteko baldintzape horretan ZER? ‘Eguraldi ona egiten badu’, ZER? Esaldiak ezin dira hor amaitu (eta horregatik gorde beharko du mezu hartzaileak IU horien informazio aktibo bere memoria laburrean, harik eta ondoko IUetan integratu ahal izan arte informazio hori).

• [Eguraldi ona egiten badu]_{PREDIKAZIO MARKO} [baTEra joango gara denok iturrira]_{PREDIKAZIO GUNE}

• [Eguraldi ona egiten badu]_{PREDIKAZIO MARKO} [DEnok joango gara batera iturrira]_{PREDIKAZIO GUNE}

Aldiz , bigarren kasuan (eta beste testuinguru murriztaileago baten ezean (ez da aurretik galdera zehatzik…)) lehen IUek jada eman liezaiokete / emanen diote mezu hartzaileari nahikoa informazio / predikazio sentitu ahal izateko esaldia hor amaitua, berdin dio hor amaitzen den edo ez, eta berdin dio amaierako silaban goranzko intonazio ematen den (predikazio gehiago iragarriz, esaldi berean edota esaldi berri batean), edota beheranzko intonazioa ematen bada ere, predikazioaren (esaldiaren) nolabaiteko amaiera iragarriz, nahiz hiztunak ondoren ere erantsi lezakeen beste hainbat IU esaldi berean (‘afterthought…’). Lehen IUek hala PREDIKAZIO GUNE balio izanen dute (errema…, bere barne hierarkia AZENTUAL INTONAZIONAL eta hala PREDIKATIBOaz ere). Eta ondoko IUek zer balio dute? Ez dira jada PREDIKAZIO MARKO. Bigarren IU hauentzat PREDIKAZIO MARKO bihurtu dira aurreko IUak (PREDIKAZIO GUNE izan direnak, aurreko beste IU eta ESALDI guztiak ere bihurtu diren bezalaxe), eta kasuan PREDIKAZIO MARKO horien ondoren mezu hartzaileak sentitu ahal izango duenez berriro esaldiaren predikazioa / informazio osoturik, bigarren PREDIKAZIO GUNE bihurtuko dira esaldian. Esaldiak hala BI PREDIKAZIO GUNE (edo are gehiago) izan ahalko ditu (zuk Jesus sintaxi ‘burulehenei’ atxikitzen diezun moduan).

• [BaTEra joango gara denok iturrira]_{PREDIKAZIO GUNE} [eguraldi ona egiten badu]_{PREDIKAZIO GUNE}

• [DEnok joango gara batera iturrira]_{PREDIKAZIO GUNE} [eguraldi ona egiten badu]_{PREDIKAZIO GUNE}

predikazio guneak (PG) horrela kateatu ahal izateko esaldian (zure kezka Jesus), garrantzizkoa da lehen PGa lehenbailehen ixtea esaldian, gero ondoren PG gehiago kateatzeko. Esaldian lehen IU guztiak PREDIKAZIO MARKO (PM) baldin badira, mezu hartzaileak ezin izango du hauetako informazio ekarria inongo marko globalagotan integratu eta eutsi beharko lieke bere memoria laburrean neurri humanoez gainetik...

Horregatik da errazago prozesagarria horrelako esaldi luze bateko segida (IU bakoitzeko informazio ekarria aurrekoarekin integratu litekeelako):

 • [BaTEra joango gara denok iturrira]_PG

[eguraldi ona egiten badu]_PG

[EsTHErren urtebetetzea ospatzera]_PG

[oPAri on bat egin nahi diogulako]_PG

[haLAko egun berezi batean]_PG

[beTIrako gogoratu gaitzan]_PG

[bere biHOtzeko lagun gisa.]_PG

Alderantzizkoa baino, non IU bakoitza ezinbestean zintzilik geratzen den hurrengoen zain

• [Eguraldi ona egiten badu]_PM

[EsTHErren urtebetetzea ospatzera]_PM

[haLAko egun berezi batean]_PM

[bere biHOtzeko lagun gisa]_PG

[oPAri on bat egin nahi diogulako]_PM

[beTIrako gogoratu gaitzan]_PG

[baTEra joango gara denok iturrira.]_PG

Horregatik da hain garrantzizkoa, zuk Jesus ere defendatzen dukezun bezala, esaldiko eta sintagmetako BURU SINTAKTIKOAK eta bereziki ADITZAK, ez gehiegi, ez artifizialki atzeratzea esaldietan. Eta ez horrenbeste, nire ustez, (silaba gutxiko) IU naturalen barne ordena modu artifizial batean aldatzea, tradizioan aurkitzen ez dugun moduetan, nahiz eta noski hizkuntzak gauzak ere aldatzen diren (aldatzen ditugun hiztunok) gure behar komunikatiboen arabera.

Nahikoa gaurkoz ere. Ez dakit zer iruditu dakizukeen, nahiz pentsatzen dudan ezagutzen dituzula halako argudio guztiak ere... Ondo izan Bittor

------------------------------------------------------------------------------------------

Eskerrik asko, Bittor. Joango gara ikusten zure komentario guztiak. [1227] [>>>]

Bai, erabat konpartitzen dut zure interesa respektu sintaxi SOV zurrunak, zein finean dirén SOV-buruazken zurrunak

Atzo ikusi nuén ondorengo komentarioa ganik Bittor Hidalgo (ikus hemen) gain hizkuntza SOV "zurrunak":

------------------------------------------------------------------------

Ni asko kezkatu nau beti SOV 'zurruneko' hizkuntza moderno jantzi eta zabalduen kontuak. Japoniera, turkiera, koreera...

Nire uste subjektiboa beti izan da 'ezinezkoa' dela, gaur egungo hizkuntza jantzi eta zabaldu batean gordetzea 'aditz amaiera absolutu' bat hizkuntza horietan emateko gaur egungo munduko hizkuntza zabalduenetan eman ohi dena (ingelesez...).

Alemanez ere jauzi egin behar izan diote mendeko esaldi luzeetan XIX eta XX. mende hasieran gramatikalariek, halakoek, arauturiko mendeko esaldietako aditz amaierako ezinbestekotasunari.

Horregatik izan dut beti susmoa SOV 'zurruneko' hizkuntza moderno jantzi horietako hitzen ordenaz esaten dena beharbada ote den preskriptiboa, baina ez deskriptiboa... Baina nire hizkuntza horietako ezagutza zuzena eskasa da. Nahiz eta hizkuntza horietako deskribapenetan ere maiz aipatzen diren aukerak osagaiak emateko aditzaren ondoren ere. Horregatik galdetu nahi dizut zuzenean ze iritzi ote duzun esateko IWASAKIk behin baino gehiagotan aipatzen duen japonierazko esaldi honen gainean (emailez bidaltzen dizut pdf-a, nahi baduzu argitaratu eta iruzkindu. Eskertuko dizut. Ondo izan

------------------------------------------------------------------------

Eskerrik asko Bittor. Bai, erabat konpartitzen dut zure interesa respektu sintaxi SOV zurrunak, zein finean dirén SOV-buruazken zurrunak (zénbat-eta SOV-buruazken zurrunagoak, hainbat kezkagarriagoa).

Etzi eskegikó Iwasaki-ren esaldia (zure pdf-a), eta ondoren (eta ondorengo sarreretan ere) saiatuko gara aztertzen bai esaldi hori, eta baita beste kontu orokorrago batzuk burúz egoera komunikatiboa an japoniera. [1226] [>>>]

Oraintxe ikusi dut ondorengo e-maila ganik Bittor Hidalgo, herenegun bidalia

Justuki orain, astearte goiz honetan, ikusi dut ondorengo e-maila ganik Bittor Hidalgo, herenegun bidalia. Jarraian doa:

-------------------------------------------------------------------------

0. Eskertzen dizut kezka nire osasunagatik, baina lasai, oraindik aspirinak ia zernahi konpontzen dit, zorabio eta beste. Erramunen kezkaren gainean ere lasai ze nik badakit bera bizkorra dela eta nahiz eta kostatu nire adierazpidearen trakeskeriagatik bera gauza dela ulertzeko.

1. ORDENA EZ MARKATUA dela eta. Alberdik, EBE, edo zeinahik esan lezake badela hizkuntzetan ordena:

• oinarrizko bat.

• normal bat.

• ez markatu bat.

• neutro bat.

kontuan hartuaz esaldiko Subjektu / Osagarri / Aditz osagaiak.

Baina esatea gauza bat da eta esanak fundamentua izatea beste bat. Ze, zer da ordena: oinarrizkoa / normala / ez markatua / neutroa? Niri sudurraren puntan jartzen zaidana? Altubek 1919an zioen bezala ‘aditzaz hasten diren esaldiak’?

«(1919, 93 or.): ADVERTENCIA FINAL / ... / En el capítulo III, al tratar del uso de las oraciones afirmativas, se nos escapó sin anotar la importantísima regla que exponemos a continuación: / «Toda oración, en la que ninguno de sus términos ó elementos se destaca por su importancia sintáctica para poder ostentar con propiedad el carácter de inquirido, debe ser construída en la misma forma que aquellas cuyo elemento inquirido es la cualidad afirmativa del verbo.» / En otros términos: las oraciones neutras, en cuanto a la forma sintáctica, son en euskera las puramente afirmativas. / ... / Ikusiko dogu, arrek be zer egin dayen. / Esta clase de oraciones (sobre todo cuando su flexión verbal es de forma perifrástica) parece que resultan mas expresivas comenzándolas por el verbo.»

Esaterako, zer dateke ondoko esaldietan oinarrizkoaGO / normalaGO / ez markatuaGO / neutroaGO?

• Osasuna (S) menditik (O) dator (A), ala

• Menditik (O) osasuna (S) dator (A)?

 

• Mendia (S) Mikeli (O) gustatzen zaio (A), ala

• Mikeli (O) mendia (S) gustatzen zaio (A)?

 

• Gerrak (S) ni (O) beldurtzen nau (A), ala

• Ni (O) gerrak (S) beldurtzen nau (A)?

 

• Chomskyk (S) ni (O) erakartzen nau (A), ala

• Ni (O) Chomskyk (S) erakartzen nau (A)?

 

• Urkiolako abadeak (S) gure ama (O) ezkondu zuen (A), ala

• Gure ama (O) Urkiolako abadeak (S) ezkondu zuen (A)?

          … … …

oinarrizkoaGO / normalaGO / ez markatuaGO / edo neutroaGO izango da bat edo beste:

• Segun eta testuingurua zein den (ez baitago testuingururik gabeko esaldirik, ezta ere ‘Mikel menditik etorri da’ edo ‘Mikelek gezurra esan du’).

• Segun eta mezu emaileak zertaz egin nahi duen berba, eta zer esan nahi duen hartaz.

• Segun eta nola banatzen duen mezu emaileak bere mezua IUtan…

[MIkeli]PREDIKAZIO MARKO [menDIa gustatzen zaio]PREDIKAZIO GUNE, ala

[MIkeli mendia]PREDIKAZIO MARKO [gusTAtzen zaio]PREDIKAZIO GUNE, ala

[MIkeli mendia]PREDIKAZIO MARKO [gusTAtzen]PREDIKAZIO MARKO [ZAio]PREDIKAZIO GUNE (ez ZITZAION LEHEN edo), …

Eta goiko adibideen itxurakoekin:

• Segun eta zein eta nolakoa den SUBJEKTUA (ezaugarri semantikoak, humanoago, aktiboago…, gutxiago).

• Segun eta aurreikusgarriagoa den edo gutxiago, determinatua, indeterminatu…

• Segun eta zein eta nolakoa(k) d(ir)en osagarriA(K) (ezaugarri semantikoak, humanoago…, gutxiago).

• Segun eta aurreikusgarriagoa den edo gutxiago, determinatua, indeterminatu…

• Segun eta zein eta nolakoa den ADITZA (ezaugarri semantikoak…).

• Segun eta aurreikusgarriagoa den edo gutxiago…

 2. IUak izan litezke silabak (are fonemak) bezain labur, baina IUak ez dira unitate teorikoak, balizkoak, baizik eta hiztunak bere mezua BENETAN zatikatzen duen unitateak, non definizioz GAILUR AZENTUAL / INTONATIBO BAKARRA dugun (eta aurreko zein ondorengo beste osagaiak DEAZENTUATUAK ematen ditu hiztunak, eta IUko GAILUR AZENTUAaren peko:

[MIkeli] [menDIa] bi unitatetan ematen badu bi GAILUR azentual ditugu. Bakarrean ematen badu, euskarazko ohiko sisteman, soilik lehena azentuatuko da eta bigarrena haren isats azentual intonatiboa baino ez da izango (deazentuatua): [MIkeli mendia], nahiz ondorengo KE-LI-MEN-DI-A silabek ere ez duten guztiek intentsitate edo indar berbera jasoko gauzatzean. Besteak beste IU bakoitzeko azken silabak maiz INTONAZIO GAILUR eta are LUZATZE berezia jaso lezaketelako / ohi dutelako ondoko IUak iragarriz.

Berdin: [gusTAtzen zaio] edo [gusTAtzen] [ZAio]. Edo:

[New YORK da] [munDUko hiririk] [abeRAtsena],

[New YORK] [DA] [munDUko] [hiRIrik] [abeRAtsena], edo hiztunak ahoskatuko balu…

[NEW] [YORK] [da]] [mun] [DU] [ko] [hi] [ri] [rik] [a] [be] [RA] [tse] [na]

Noiz pentsatu genezake hiztunak aurrekotik IU desberdin batean eman duela esaldi zati bat? Bigarren GAILUR AZENTUAL / INTONATIBOA ematen duenean, hala, beti tartean eten isil edo bete bat egiten duenean, maiz IUaren azken silabak ezaugarri intonazional goranzko edo beheranzko berezia duelako, are silaba luzatzeaz edo laburtzez ere, eta eten intonatiboa erakutsiz ondoko silabarekiko, hala non tartean pausa / eten isil zein bete bat irudikatzeak ez lukeen aldaketarik egingo gure esaldiaren INFORMAZIO EGITURAREN PERTZEPZIOAN.

Idazten ari naizen bezala, tontoa iruditzen zait zuri halako kontuak ‘azaltzeak’, zuk ados izan edo ez halako kontuak ezagutzen dituzulako.

3. Horregatik, oraintxe interesgarriagoa iruditzen zait, nire ondorio nagusiari heltzea, zurekin partekatzeko. Niri ez zait (hain) garrantzizkoa iruditzen SINTAXI BURULEHENEN edo BURUAZKENEN abantailak eta desabantailak, nire ustean ez dagoelako halako hizkuntzarik absolutuki BURULEHEN edo BURUAZKEN denik, eta behintzat euskara ez delako, ez delako izan, eta bizirik ikusiko badugu ez duelako izan behar BURUAZKEN. Euskarak badu joera beste hizkuntza askok bezala (Wackernagelen legea) osagai gramatikalak, funtzionalak bere IUan atono emateko aurreko osagai lexikalagoei enklitikoki erantsita emateko. Horregatik GIZON HAU / ETORRI DA / egin dut / BERANDU DA / gizonA / ASKO DAKI / eta ez, edo gutxiago (justu bikote horietan): HAU GIZON / DA ETORRI / dut egin / DA BERANDU / A gizon / DAKI ASKO …

Baina hori da gauza bat eta beste BURU SINTAKTIKO GUZTIAK eraman nahi izatea artifizialki bere mendeko sintagmaren AZKENBURURA, zergatik bai (komunikazio galarazten duen moduan), euskarak tradizioan egin ez duen moduan, beharrik izan ez duelako.

‘HOri ikusirik’ segida izango da arrunta eta arruntagoa ‘iKUsirik hori’ (ez horregatik hau ezinezko), baina askoz arruntagoa izango da tradizioan eta ahozko euskaran, euskara komunikazio modu normalean:

‘iKUsirik zer gerTAtzen zen Marioren etxean futbolean joKAtzen zutenean Errealak eta Athleticek’

 ‘futbolean Errealak eta Athleticek joKAtzen zutenean Marioren etxean zer gerTAtzen zen iKUsirik’ baino.

Horregatik iruditzen zait garrantzizkoa dela gure artean BORROKA BURU SINTAKTIKOAK EZ ATZERATZEKO esaldian (nahiz eta IKUSI + RIK eman), indarrak ematea baino ‘RIK IKUSI’ bezalako joskera bat bultzatzen. Hau da:

1. Aditza ez atzeratzeko esaldian artifizialki.

2. Esaldian eten artifizialik ez eragiteko berez funtzioz edo esanahiz lotuta dauden osagaien artean.

Ez bada ulergarritasunaren kaltetan.

4. TEMA eta ERREMARENA beste batean... agian... [Bittor Hidalgo]

-------------------------------------------------------------------

Eskerrik asko, Bittor, zatio zure mezua eta azalpenak, zein ez ditudan oraindik irakurri. Datozen egunetan joango gara puntuz puntu komentatzen. [1222] [>>>]

Defini daigun ordena SVO-burulehena

 Zenioén Bittor:

5. Uste dut obsesionatuta zaudela ‘sintaxi buruazken’ eta ‘sintaxi burulehen’ kontzeptuekin, hauek absolutuki ezarri nahian hizkuntzei. 

• Ez daude, nire uste apalean, hizkuntzak salbuespenik gabe eta absolutuki direnak BURULEHENAK (guztietan aplikatzen ahal dira, besteak beste eufemistikoki TOPIC FRONTING-eta deitu ohi diren estrategiak, hainbat osagai, noski TEMATIKO izango direnak, ahalbidetuz esaldi hasieran), eta

Kontzeptualki, sintaxi SVO-burulehena ez da baizik sintaxi bat non daukagún:

• ordena SVO ez-markatua, neutroa, non, bereziki aditza eta objetua eman ahal diren jarraituki, pausagabe, jarriz azentu neutro orokorra an objetua, halan-ze esaldian interpretatu liteke foku zabala (esaldi osokoa, predikatu mailakoa edo agumentu mailakoa gain objetua, zein ez litzaken enfatikoa). 
  

• baliabide sintaktiko burulehenak (preposizioak eta nexu koordinanteak eta subordinanteak), ahalbidetuz rekursio irekia, aukeran intonatiboki jarraitua, aukeran pausatuagoa.

Nola genioén hemen:

Eta beste muturrean, objetiboki, daukagú SVO-burulehena, zeinek, nolabait esán, defektuz ematen du estruktura koherente, progresibo, jarraitu, aukeran-pausatu, ireki bat non hiztunak oso abantailatsuki aukera daike bere intonazioa (neutroagoa edo expresiboagoa) eta, horren barruan, bere unitate intonatiboak, zein dirén, estruktura horretan, nagusiki unitate expresiboak.

Portugesa, galiziera, gaztelania, katalana, frantsesa,... ez dira falta adibideak zein ondo kabitzen diren an oinarrizko molde sintaktiko hori. [1220] [>>>]

..., (ia) hitz bakoitza izan ahal da informazio-unitate prozesagarri, (ia) hitz bakoitza bihur daiteke unitate intonatibo koherente

Zenioén Bittor:

 4. Esaldiko osagai solteek, esaldirik gabe (edota testuingururik gabe), ez dute informazio gehiago ematen, aipatzen duten edukiarena baino. Soilik testuinguru batean eta esaldi (nahiz eliptiko) oso batean integraturik hartzen dute zentzu informatibo osoagoa, esaldiarena, eta esaldi barreneko INFORMAZIO EGITURAren baitakoa (IUen banaketa eta IU bakoitzaren barreneko GAILUR eraketa).
Testuingururik gabeko (aurreko galderarik gabeko) ‘GERTÁTU DA gaur ere’ esaldian ‘GAUR’ osagai solteak soilik GAUR adierazten du, GERTATUk GERTATU, eta Dak DA. Soilik denak baturik ematen dute informazio osatua, eta honen barneko hierarkia informatibo batez IU zatikatze eta IU bakoitzeko GAILUR egituren baitan. [Bittor Hidalgo]

Hori irakurrita, batek esanen luke ze itxaron beharko litzake ki entzún-irákurri esaldi osoa (unitate intonatibo handiena baita) afin kontextualdu haren hitz guztiak eta, soilik hor, hasi prozesatzen haren informazioa. Kontua litzake ze hitzak, solterik, ez luteke emanen informaziorik, baizik-ze soilik aipatuko luketé informazio bat zein gorde beharko litzakén an gure lan-memoria areanda lor deiegun kontextua (horrela, atzerakarga informatibo-expresiboa litzaké ikaragarria):

Soilik testuinguru batean eta esaldi (nahiz eliptiko) oso batean integraturik hartzen dute zentzu informatibo osoagoa, esaldiarena, eta esaldi barreneko INFORMAZIO EGITURAren baitakoa (IUen banaketa eta IU bakoitzaren barreneko GAILUR eraketa). [Bittor Hidalgo]

edo bestela esanda:

1. ‘informazio berria’ diozu: Esaldia da, osotasunean, INFORMAZIOA ematen duena, PREDIKAZIOA. Eta informazio hori ez da berria, ez zaharra., ez. ESALDI ZATIEK ez dute informazio ematen, esaldiaren / informazioaren zatiak AIPATZEN baino. [Bittor Hidalgo]

Baina, argi dago ze prozesamendu informatiboa garatzen dá gradualki, on-line, arian-arian, potentzialki ia hitzetik hitzera, baldin... (eta hemen dago koxka) ahal bada (ezin bada, bai, gorde beharko dira elementu informatiboak an lan-memoria harik aurkítu uztardura egokia, eraginez prozesamendu-kostu esanguratsuak hasieratik, eta galduz efektibitatea).

Gauza da ze arian-ariko diskurso sintaktikoki koherentea doa erakusten nón integratu (eta interpretatu) (ia) hitz bakoitza. Horrela, (ia) hitz bakoitza izan ahal da informazio-unitate prozesagarri, (ia) hitz bakoitza bihur daiteké unitate intonatibo koherente. [1219] [>>>]

Jartzen duzu, Bittor, indar gehiegi gain IUak noiz bádiren unitate intonatibo txikiagoak, zein diren askoz inportanteagoak ti ikuspuntua on prozesamendua

 Zenioén Bittor:

 3. Xehe-edo eztabaidatzen dituzu esaldien baliotema/errrematikoen inguruan esaldiok:

[Munduko hiririk aberatsena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da]PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk ederrena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da]PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk handiena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk maitagarriena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk liluragarriena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…

Zer gertatzen da berdin aztertzen badituzu besteok?

[New York da]PREDIKAZIO MARKO… [Munduko hiririk aberatsena]PREDIKAZIO GUNE…
[New York da]PREDIKAZIO MARKO… [Munduko hiririk ederrena]PREDIKAZIO GUNE…
[New York da]PREDIKAZIO MARKO… [Munduko hiririk handiena]PREDIKAZIO GUNE…
[New York da]PREDIKAZIO MARKO… [Munduko hiririk maitagarriena]PREDIKAZIO GUNE…
[New York da]PREDIKAZIO MARKO… [Munduko hiririk liluragarriena]PREDIKAZIO GUNE…

Edo Beijing, Erroma edo nahi duzuna…

Ondorio uste dut dela / datekeela / litzatekeela esaldiko osagaien balio tematiko / errematikoa ez duela bere edukiak aldezten, baizik eta IU horiek esaldian gordetzen duten ordenamenduak. Ala ez? [Bittor Hidalgo]

Har daigun, beraz, zure azken esaldia:

New York da munduko hiririk aberatsena.

zein zuk zatitzen duzún an honako bi zati intonatiboak:

[New York da] PREDIKAZIO MARKO… [Munduko hiririk aberatsena] PREDIKAZIO GUNE…

baina zein, prozesamenduaren ikuspuntutik, zati litekén abantailatsuki an honako beste unitate intonatibo txikiagoak:

[[New Yórk] [dá] [mundúko] [hiririk] [abératsena]] 

Azken zatiketa horretan, soilik dugu zure IU bat baina agertzen da zatitua an hainbat adreilu intonatibo, bakoitzak kin bere azentua, bakoitzak kin bere esparrua.

Goiko realizazio horretan, argi dago ze "New York" dá thema, "dá" dá aditza, zeinek bere txikerrean osatzen dú adreilu intonatibo argi bat, eta beste hirukoteak osatzen dú zati rhematikoena, non biltzen den hiztunak bilatutako informazioa. Baina hiztunak esan zeikén (akaso erántzunez ki: "Zéin da munduko hiririk aberatsena?"):

[[NEW YÓRK da] [munduko hiririk abératsena]] 

non IU bat eta berean, "New York" bihurtu da rhema ondo markatua, bitárten "da" gelditu dén desazentuatua, nola eskegita tikan galdegaia, eta bukaeran ematen dén informazio guztiz thematikoa kin xede, akaso, azpimarratzailea.

Finean, thema eta rhema dirá aukera personala ganik hiztuna (erlatiboa eta subjetiboa), nok erabakitzen duen zértaz mintzo nahi duen, eta zéin den bere mezuaren muina (zér berri). Jakina, gertatzen da ze, salbu noiz material thematikoa izán oso eskuragarria (nola an azken adibide hori), themak askoz hobekiago betetzen du bere funtzio komunikatiboa an esaldi-hasiera, baina hori hala da zeren hiztunak hala erabaki du.

Beste egoera diskursibotan, kontua izan daiteke ze hiztunak ez du eman material thematiko konkretu bat an esaldi-hasiera, baina gero, ustez-ze esaldia ez dela guztiz argi gelditu, aukera daike ematea material hori an esaldi-bukaera, akaso ondórenda pausa nabarmen bat. Hala ere, hiztunaren intentzioa (eta, ondorioz, material hori) ez  da horregatik gutxio thematikoa, izan ere, dá thema atzeratu bat afin entzuleak hobeki interpreta daien aurreko zati rhematikoa (dá afterthougt bat: halakoak gertatzen dira nagusiki an kontextu dialogatuak).

Edonola ere, azpimarratu nahiko nuke ze jartzen duzu, Bittor, indar gehiegi gain IUak noiz bádiren unitate intonatibo txikiagoak, zein diren askoz inportanteagoak ti ikuspuntua on prozesamendua. [1218] [>>>]