"izan" aditzaren aditz-erroa ez litzaké "da", baizik "za", zein, gainera agertzen dá an bere aditz-partizipioa: "i - za - n"

"da" dá partikula (hitz) oso zahar bat (eta, printzipioz, CV), zein aditzetan erabili den ki referentziatu 1. personako sujetuak (da - kar - da > dakart), edo 3. personako objetu indirektoak (da - kar - ki - da - zu") nola genioen an sarrera hau:

• "da" partikula orobat referitzen da ki objetu indirektoa: "da - kar - ki - da - zu" 

Komentatzen egon gara an aurreko sarrerak nóla "da" sujetu-referentzia verbala etor zitekén ti "da" hitz (erakusle presentzial) zaharrago bat:

Gure ikuspegitik, eta kontuan hartuz Givón-en garabidea, "da" hori garai zaharretan ondo izan zitekén hitz independente bat (adverbio-erakusle modukoa), zeinen esangura izanen zén zabalagoa zein "orain" hutsa, baita funtzionatuz nola erakusle presentziala (non "orain" ere barne egonen litzaken), nondik gero aterako zén, adibidez, "da" 1. pertsonako izenordea.

Gaur soilik azpimarratu nahi genuke ze "da" hori bera orobat agertzen da an papera te objetu indirektoa (ez soilik sujetua):

da - kar - ki - da - zu 

zeinen 3. pertsonako formak izan litezké "o" edo "a":

da - kar - ki - o - zu

edo an:

d - i - da -zu

d - i - o -zu 

d - e - u - ts - o - zu

d - e - u - ts - a - zu

non "a" edo "o" orobat izanen liraké erakusle zaharrak.

Era berean orobat gelditu da fosildua nola aditza an "hau da" adizkia barné "izan" aditza, nola genioen an sarrera hau:

• "da" izanen litzaké forma oso zahar bat (akaso hizkuntzaren lehenengoetarikoa), zein gelditu dén fosildua bat barné "izan" aditza

Josu Lavin-ek atzo:

Hassieraco DA- hori içan aditzarena da. Erdaraz = es, está.
dakart: algo está siendo traído por mí, nondic: lo traigo
dakarKIZUt: a ti, para ti.

Hor interpretatzen ari zara, Josu, "da-" morfema hori nola balitz aditz laguntzaile bat barné estruktura pasibo bat, baina aditz trinko horietan, "da-" hori ez da laguntzaile pasibo bat, baizik orainaldiko partikula bat, zein jatorriz, hasiera-hasieran, izanen bide zén adverbio-erakusle orokor independente moduko bat, zein geroago berrinterpretatuko zén postpositiboki nola 1. personako izenordea, edo, solterik ere, nola 3. personako adizkia. 

"da" horrek ez du erakusten antzekotasunik kin "izan" aditza (eztare, "gara", "zara" edo "dira" adizkiek), alderantziz-ze "naiz", "haiz" edo "zan" formak, zein bai derivatuko lirake ti oinarrizko aditz hori. Nolabait esan, "da" forma litzaké fosil bat barné "izan" aditza (bere jatorria ez legoke an "izan" aditza).

"da" izanen litzaké oso forma zahar bat (akaso hizkuntzaren lehenengoetarikoa) zeinen izaera gramatikala, garai hartan, ez zen izanen hain argia, baizik aski anbiguoa: ez zen izanen aditz argi bat, baizik gehiago adverbio-erakusle moduko bat, oso presentziala (orainaldikoa) zein soilik gero bihurtuko zén aditz purua (an "hura da", zeinen forma regularrago bat izanen litzaké "hura daiz").

Eta gain zure interpretazio pasiboa, Josu, argudiatu genuen hemen nóla halako ordenetan guk soilik ikusi ahal dugún OVS ordena regular bat an ahots aktiboa, non, adibidez, bukaerako S hori ez den sujetu pazientea, baizik sujetu aktiboa (sujetu gramatikala te esaldia); hots, errepikatzen dugú: OVS regular bat. Ikus:

• Gure ikuspegitik, bi ordenetan (OVS eta SOV) sujetu aktiboa (eta objetua) dá berbera, barné bi estruktura aktibo kin ordena diferenteak
  

non genioén:

Guk "na-kar-zu" horretan hau ikusten dugu:

ni   da   kar   zu > n(i) - (d)a - kar - zu > nakarzu

ni (objetua) - da (orainaldiko partikula printzipioz adverbiala, akaso antzekoa nola "orain", eta edozein kasutan zerbait oso kontextuala, oso presentziala) - kar (aditz-erroa, aditzaren eduki semantikoa, besterik ez) - zu (sujetu aktiboa)  

OVS

Hor sujetu aktiboak ez zuen behar inolako markarik, (ez zen behar ergatiborik), zeren posizionalki markatua baitzegoen. Bide beretik ("-a" artikulu determinatua ez zen oraindik sortua):

sagar   da   kar   zu

sagar (objetua) - da (orainaldiko partikula printzipioz adverbiala, akaso antzerakoa nola "orain") - kar (aditz-erroa, aditzaren edukia, besterik ez) - zu (sujetu aktiboa)  

OVS

 edo berdin:

sagar   da   kar (t)za  zu

sagar (objetua) - da (orainaldiko partikula printzipioz adverbiala, akaso antzerakoa nola "orain") - kar (aditz-erroa, aditzaren edukia, besterik ez) - (t)za (adverbio moduko bat adiéraziz "asko" edo pluraltasuna) - zu (sujetu aktiboa)  

OVS

non "da" eta "(t)za" izanen lirake adverbio modukoak, zein kokatuko ziren aurré edo atzé aditza segun euren interes komunikatiboa.

Esan nahi baita ze hor argiki ikusten dugu esaldi aktibo bat baina an OVS ordena, zein akaso izanen zén euskararen ordena zahar bat, nondik S gerota gehiago hasiko zen dislokatzen ki aurreneko posizioa, non sortu zén ergatiboa:

zuga ni da kar zu > zuk nakarzu

SOV

non "zuga" horrek jarraitzen du izaten ber sujetu aktiboa zein lehenago (bukaerako "zu" bikoiztu hori jada gelditu da fosilizatua an morfologia, testígatuz ordena zaharra), baina orain gramatikaldua an hasiera e esaldia. Esan nahi baita ze, gure ikuspegitik, bi ordenetan (OVS eta SOV) sujetu aktiboa (eta objetua) dá berbera, barné bi estruktura aktibo kin ordena diferenteak.

"da" forma zaharra (gramatikalki anbiguo samarra) bilakatu zén aditza, antzera nola bilakatu zén izenordaina ere (erakutsiz flexibilitate sintaktiko handia).

"da" izanen litzaké "izan" aditzaren orainaldiko 3. persona irregular bat (regularragoa litzaké "daiz" < da - i -za"), non fosildua gelditu dén hitz zahar bat zein, gure analisian, zén zerbait orokorragoa ze aditz bat (gehiago izan zitekén erakusle presentzial moduko bat, oso beharrezkoa an garai haiek). Eta "da" hori berbera agertzen da an beste aditzetako orainaldiko 3. persona guztietan, erakutsiz aditz-denbora (orainaldia, oposatua ki "e-"), ez aditz-erroa, zein agertuko litzaké justuki segituan ("-go", "-tor", -kar"):

• da - go  / e - go - n
  

• da - tor /e - tor - (r)i
  

• da - kar / e - kar - (r)i
  

Esan nahi baita ze "izan" aditzaren aditz-erroa ez litzaké "da", baizik "za", zein, gainera, agertzen dá an bere aditz-partizipioa: "i - za - n". [1965] [>>>]