"zein" báda murriztailea, baina "-a" artikulua izan daiteke determinatzaile anbiguoa

Zioen Gilen-ek atzo, noiz plantéatu oso puntu interesgarria burúz "zein" erlatiboak:

Dirudienez, -a artikulua bere soilean ez da aski izena mugatzeko, eta, “zein” izenordainak ez duenez funtzio murriztailerik, ohiko bidetik jo beste aukerarik ez dago: “etorri den gizona”.

Hor, bi atal daude. Alde batetik, eta nire ikuspegitik, ez dateke duda handirik ezen "zein" izenordainak bádu funtzio murriztailea, izan ere, aurki daiteke bide evolutibo ondo argi eta orokor bat nondik sortuko zirén halako estruktura murriztaileak abiátuz ti galdetzaileak, zein lehenik bihurtuko ziren zeharkako galdetzaileak, gero anaforiko korrelatiboak eta azkenik erlatibo beteak, zein, prozesu osoan ere, izanen zirén murriztaileak, mugagabeak eta VO. Ikus ondorengo eskema non gehiago zehazten den prozesu evolutiboá nondik, itxura guztien arabera, sortuko zirén "zein" murriztaileak:

Gogora dezagun eskematikoki zéin izanen zen prozesua nondik sortuko ziren nexu erlatiboak ti galdetzaileak: 

1:  Erlatibo korrelatiboa (galdera-erantzuna):

1.1: Zuzeneko galdera:

Zéin lagun etorri ziren atzo? Lagun horiek etorri dira gaur ere.

1.2: Zeharkako galdera, nondik etorriko litzake "-n" subordinazio-marka:

Zéin lagun etorri ziren atzo, eta lagun horiek etorri dira gaur ere.

2: Erlatibo anaforikoa:

2.1: Erlatibo oraindik tonikoa:

Gaur etorri dira lagun horiek, zéin etorri ziren atzo.

2.2: Erlatibo jada atonoa:

Gaur etorri dira lagun horiek zein etorri ziren atzo.

Ohartu ze, jatorri horren arauera bederen, perpaus erlatiboaren aditzak joko luke ki kokatu justuki atzén nexu erlatiboa, lein ze atzerago.

Halako "zein" erlatiboak (murriztaileak beraz) baita erabili izan dirá kin "-a" artikulua, eta oso azpimarragarria iruditzen zait ze, berriro itxura guztien arabera, haren lehenengo erabilera historikoa izan zén justuki murriztailea, mugagabea eta VO. Ikus puntu horretaz beste sarrera hau:

 ..., non agertzen zén honako erlatibo hau:

Ganboarroc su emaytean
Asi dira, ta onegaz urten daude beralan
Oñeztar barruangoac
Çein erre ez citeçan.

hala nola ere hurrengo komentarioa ti Mitxelena:

V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]

"Çein" hori, aparte izan erlatibo murriztaile peto-petoa, erabiltzen ari zan ondo lehenago ze aurreneko euskal liburua, eta erabilera hori zan kantatua, hau da: ahoz ("Cantares de la quema de Mondragon").

Nire aburuz, goiko adibide hori egon beharko litzake enmarkatua an gela nagusia on Euskaltzaindia, distiratsu, nola harribitxi bat. Baina, ez gaitezen desbideratu. Ikus hurrengo adibidea, guk moldatua:

Ganboarroc su emaytean asi dira, ta onegaz urten daude beralan Oñeztar barruangoac; çéin erre ez citeçan, eta órrek (urten daude).

Azken bi perpaus horiek, alegia "...; çéin erre ez citeçan, eta órrek (urten daude)", dirá bi perpaus korrelatibo ze, bien artean, osatzen dutén eraikuntza erlatibo bat. Eta gauza da ze bigarren perpausean zehaztu egiten da ze justuki "órrek", alegia "órrek çein erre ez çiteçan", justuki "órrek urten daude", eta ez besteak ["(solamente) los que no se quemaron"].

Bilakabidean, estruktura korrelatiboaren "çéin" tonikoa (ez baita bihurtu oraindik izenorde erlatibo tipiko berezitua) joanen da bihurtzen "çein" atonoa (finean bilakatuko da izenorde erlatibo sinplea: "...urten daude beralan Oñeztar barruangoac çein erre ez citeçan").

Azken buruan, urrasño bat baino ez dago arten zeharkako galdera moduko hori eta gure goiko perpaus erlatiboa, eta gauza da ze, baldintza egokietan, erraz antzean egin liteke bidea arten bata eta bestea.

Adibide zahar horretan galdu da elementu erakuslea ti estruktura korrelatiboa (lortuz estruktura arinagoa) akaso zeren kontextualki uler daiteke ze soilik atera ziren haiek zein erre ez ziren. Baina beste batzuetan, eta pasatuz ki bigarren atala, "-a" artikulu soila gerta daiteke anbiguoa, ez dakigularik referitzen ote den ki multzo determintatu ala indeterminatu bat, nahiz bi kasuetan "zein" izanen litzakén berdin murriztaile. Adibidez, goragoko lehenengo adibidean:

Gaur etorri dira lagunak zein etorri ziren atzo.

non "lagunak" hori soilik determinatu edo indeterminatu ahal dá kontextualki edo intonazionalki, nola jarraian:

Gaur etorri dira lagunák zein etorri ziren atzo.

Azentu horrek adieraziko luké intonazio bat zein, hala behar izanez gero, bereziki markatuko luke determinazioa, zein geldituko litzakén desanbiguatua. Singularrean, ordea, errazagoa izan ahal da interpretatzea determinazioa, azentu gabe ere:

Gaur etorri da laguna zein etorri zen atzo.

Bestalde, arazo hori desagertuko litzake baldin, hala nahi izanez gero, inanbiguoki determinatuko bagenu buru erlatiboa arártez, adibidez, artikulu (diodanez inanbiguo) bat:

Gaur etorri dira a lagunak zein etorri ziren atzo.

Era berean ondo determinatuak geldituko lirake izen sintagmák zeinen aurrean doan baliabide prepositibo bat:

Gaur mintzatu gara burúz lagunak zein etorri ziren atzo.

Edonola ere, bai, lehenengo atalean ados, gaur egungo erabileran -a artikulua bere soilean ez da aski (askotan bederen) izena mugatzeko (zatio bere anbiguotasuna), eta hor egongo litzaké arrazoi nagusia zeren ez diren asko erabili estruktura zehatz arinago horiek, zein diren berdin murriztaileak noiz izena izán determinatua edo indeterminatua, eta berdin ere murriztaileak zein erabilíz erakusle determinatzaileak, ez gehiago eta ez gutxiago. [729] [>>>]