astelehena, apirila 25, 2022

Lizarraga (1802): "Cer néquez? neque beardená garaitzecó berén passióneac, ..."

Ari garelarik aipatzen zenbait sintaxibide zein den agertzen an prosa e Lizarraga, ikustagun nóla idazle nafarrak bideratzen duén erlatibo restriktibo bat útziz haren referente nominala bagé artikulurik (artikulua agertzen da an aditz aurreratua):

Cer néquez? neque beardená garaitzecó berén passióneac, ... [Lizarraga, 1802]

Oso interesgarria.

Etiketak: ,

igandea, maiatza 16, 2021

Orotariko Euskal Hiztegia: "Lardizabal y Beovide lo emplean ['zein' erlatiboa] siempre sin marca alguna de subordinación."

Atzoko sarreran aipatzen genuén...

... euskararen mekanismo orokor arintzaile bat (alegia, laguntzailea eliditzea), zeinen interes handia irudi zaigu oso-oso argia

Esan nahi baita ze, aditz laguntzaileak eliditzea izan daiteké aukera arintzaile interesgarri bat noiz, horrela eginez, ez den oztopatzen argitasuna. Beste batzutan, akaso, euskara-erabiltzaileak nahiago izango du emateá laguntzaile hori, baina ez emánez konplementagailua, esan nahi baita: ez emánez -(e)n" edo "bait-" subordinatzaileak. Horretaz mintzo ginen an sarrera titulatzén "Aukerako "-(e)n" edo "bait-" an aditz subordinatuak", zein gogoratu nahiko genuké jarraian:

Irakurleak ikusiko zuen, adibidez atzo, nóla, perpaus subordinatuetan, askotan ez diogun itsasten "-(e)n" edo "bait-" ki aditz sintetiko edo laguntzailea (noiz erabili laguntzailea). Hori ez da baizik beste bide bat ki arindu sintaxia hen euskara batu estandarra, evitatuz gainera anbiguitate diskursiboak zein sor litezken ti bukaerako -n horiek (nahastu bailitezke kin erlatibo pospositiboa).

Gainera, paper zaharretan ez dira arraroak adibideak non ez diren erabiltzen halako subordinazio-markak, eta bádira idazleak ezé, adibidez perpaus erlatiboetan, soilik erabiltzen zituzten forma sinplifikatuak. Ikus an Orotariko Euskal Hiztegia:

zein (pronombre relativo): De uso general en todos los dialectos hasta el s. XIX. Es muy frec. en catecismos y textos similares. Su uso disminuye radicalmente en el s. XX. Azkue tacha de barbarismo el empleo de zein como relativo (ya no se emplea en catecismos como KIkV, KIkG, ArgiD o ArgiDL). El auxiliar de la subordinada lleva bait- en los textos orientales (y en Lasa) y -(e)n en los occidentales y en Zubiri (82). Hay ambas formas en el catecismo alto-navarro de Añibarro y en el catecismo de Ulzama (22 -(e)n, 22 bait; tiene además ejs. sin marca alguna, v. infra). Lardizabal y Beovide lo emplean siempre sin marca alguna de subordinación. En Añibarro, CatB, Iturriaga, Arana (SIgn 76 sin marca; SIgn 36 con -n), Legaz y Zubiri (82 con -n, 79 sin marca) hay ejs. con y sin marca de subordinación. [Orotariko Euskal Hiztegia]

Zergátik ez dugu jarraitu behar bide hori? Zergátik lotu behar gara, derrigor, ki erabilera astunena noiz aukeran izán erabilera arinagoa eta batzuetan argiagoa? Zertára itxaroten ari gara ki erabili, beti ere aukeran, aditz sintetiko edo laguntzaile soilak an perpaus subordinatuak?

Diot ze eman behar da aukera, eta gero bakoitzak ikus dezala nón zér erabiltzen duen, baina baldin bagoaz, nola nire ustez joan beharko ginaken, ki erabilera askoz maizagoa hen, adibidez, erlatibo anaforikoak, ez legoke batere txarto gogora dezagun ze aukera arinago hori bádela hor (ez erabiltzea"-(e)n" eta "bait-") justuki zeren idazle batzuk landu bide zuten.

Bai, gaurkoan azpimarratu nahiko genuke ze... 

Lardizabal y Beovide lo emplean siempre sin marca alguna de subordinación.

Betiko moduan, aukeran. []

Etiketak: ,

asteartea, azaroa 24, 2020

'zeina' dá oso astuna respektu 'zein' (oinarria ez dira izan behar 'zeina' formak, nola dirén)

"zeina" dá oso astuna respektu "zein".

Orohar, "zeina" moduko formek dúte astuntzen euren erabilera erlatiboa respektu beste kide erlatibo sinpleagoak, justuki an kontextu diskursibo bat (perpaus erlatiboak) non bereziki inportantea dén arintasuna

Gauza da ze "zeina" formek dúte errepikatzen numero gramatikaa on euren aurrekari erlatiboak noiz ez den beharrezkoa etengabe egotea explizitatzen numero gramatikal bat zein jada agertzen den edo ager liteken an erlatiboaren aurrekaria. Ez da beharrezkoa, eta izaten dá astuna.

Ez nago esaten ze "zeina" formak ez direla inoiz erabili behar. Ez da hori. Esaten nago ze oinarria, argiki, izan behar dirá "zein" erlatiboak (gero beti daude aukerak eta era guztietako kontextuak non aukeratú hau edo beste). Eta, hortaz, esaten nago ze oinarria ez dira izan behar "zeina" formak, nola dirén. []

Etiketak: ,

osteguna, urria 15, 2020

Etxepare (1545): 'Kontu hertsi behar dugu harzaz eman segurki nori baitu bere odolaz karioki erosi'

Oso interesgarriak atzoko adibideók ganik Gilen:
Kontu hertsi behar dugu harzaz [gure arimaz] eman segurki nori baitu bere odolaz karioki erosi. (Etxepare)
Sainduei ere egin ezak heure ezagutzea, singularki nortan baituk heure debozioa. (Etxepare
Ez da munduan morroirik nork desakedan "nola hago?". (Lazarraga)  
Juglare pare bat norekin konplitu. (Lazarraga)  
Bera da norgatik dagoen esanik: horra non neuk bidaltzen dudan neure aingerua. (Astarloa
Guztietan aditza (edo auxiliarra, agertuz gero) izenordainaren ondo-ondoan. [Gilen]
zeintan lehenengoa (Etxepare, 1545) dá justuki ber kasua zeintaz atzo bertan mintzatua baitzen Josu Lavin:
Se lo he dicho a los que han venido
Erran derauet haiei ceinac ethorri baitira
Ez gara oraindic ausarcen honetara erraiterat:
haiei + ceinac = > ceinei
Erran derauet ceinei ethorri baitira [Josu Lavin]
Sarrera honetan ere aipatzen genuén honako erabilerá ganik Leizarraga:
non halaber falta da aurrekari erlatiboa ("haur da (hura) zeinez erraiten bainuen,..."), eta zein den oso antzekoa nola Gilenen azkena ganik Astarloa:
Bera da norgatik dagoen esanik: horra non neuk bidaltzen dudan neure aingerua. (Astarloa)
Denak restriktiboak. []

Etiketak:

asteazkena, urria 14, 2020

Iraganeko estruktura eta baliabide sintaktiko eta morfologiko guztiak izan behar dira iturrí e inspirazio bizigarria, inoiz ez tope hilgarria

Zioen atzo Josu Lavinek ze:

Euscal filologoec necrologo dirudite. Haiec eta ni planeta differentetaco gara eta bethi içanen gara. Euscara classicoa haiençat kiratsa darion gorphua da. Niretacotz, ordea, gorphutz vici-emaile bethierecoa.

eta nahizta ados egón kin reflexionea ezen euskal filologo gehienak interesatuago daude kin gorpuak (mekanismo hilak) ezenez kin gorputzak (mekanismo biziak eta potentzialki sortzaileak), ez zait egoki iruditzen kritika hori egitea ki bi hizkuntzalari horiek (Alberdi-García) justukí noiz ari diren aztertzen eta zabaltzen zér-eta euskara klasikoa, edo zehazkiago, euskararen mekanismo klave bat, "zein" erlatiboak, zein garai hartan (1997) zeudén are ahaztuagoak eta baztertuagoak zein gaur egun. 

Areago, bi autore horien bi artikuluok:

iruditzen zaizkit oso aportazio handiak ki normalizazioa e "zein" erlatiboak, non autoreok saiatzen diren ezagutarazten estruktura-molde bat zein, diogunez, urte horietan zegoén bereziki gainbeheran

Beste kontu bat dá kritika egitea ki euren lana, legitimoki, eta emanez arrazoiak zergátik kritikatzen dugun, hala nola ere soluziobideak. Hori da eginbeharrá e zientzia. Jakina.

Bestalde, ez dut ikusten hainbesteko ezberdintasuna arten zure (Josuren) posizio orokorra respektu auzi zinez-zentrala e garapen sintaktikoa e euskara (eta munduko hizkuntza buruazkenak), eta Alberdi-García hizkuntzalariek erakusten duten posizioa an euren artikulu horiek. Hirurok ere erakusten duzué tope moduko bat, limite bat, zein baita iragana, esan nahi baita jada egindakoa (zure kasuan Leizarraga da hasiera eta bukaerá, alfa eta omegá e estruktura sintaktiko guztiak) noiz-eta ez dut uste klasikoek espero zutenik eurak izatea tope bat, baizik, zuk esan moduan, "gorphutz vici-emailea". 

Klasikoak, eta oro har, iraganeko estruktura eta baliabide sintaktiko eta morfologiko guztiak, izan behar dira iturrí e inspirazio bizigarria, inoiz ez tope hilgarria. []

Etiketak:

asteartea, urria 13, 2020

Xabier Alberdi-Julio García (1997) buruz 'zeinean', 'zeineko', 'zeinetik' eta 'zeinera'

Ikus dezagun zér dioten Xabier Alberdik eta Julio Garcíak gain "zeinean", "zeineko", "zeinetik", "zeinera" an "zein izenordain erlatiboaren deklinabidea" (1997:355):

Ez baleude ere (adibidez, Joakin Lizarragak erabili zuén, behin, "zeinean"), egon zitezken (bidea hór dago), eta bestalde, ageri denez, bádaude. []

Etiketak: ,

astelehena, urria 12, 2020

Anafora erlatibo indeterminatuak: 'céinec', 'céinen', 'céinez'...

Sarrera honetan ikusten genuen nóla Schuchardt-ek zioskun ze ("Introducción a las obras de Leizarraga", 1986:70 [1900, alemanezko originala]),,,

hau da:

...ceinéc, ceinén, ceinéz se diferencian, como formas de plural, de los indeterminados...'
eta, kontuan hartuz ze, Schuchardt-en beraren arabera:

Sobre que el acento, evidentemente el agudo, tienen que indicar en Leizarraga la vocal más fuertemente acentuada de la palabra, difícilmente puede haber alguna duda.

gauza da ze, indeterminatuetan, azentuera izanen zén:

céinec 

céinen

céinez

...

[]

Etiketak:

osteguna, urria 08, 2020

Schuchardt-ek (1900) buruz Leizarraga: '...ceinéc, ceinén, ceinéz se diferencian, como formas de plural, de los indeterminados...'

Atzo Josu Lavinek zioen:

ceinétan plurala da,
ceinetan mugagabea.

Puntu horretaz ondorengoa diosku Schuchardt-ek an bere jada aipatutako lana titulatzén "Introducción a las obras de Leizarraga" (1986:70 [1900, alemanezko originala]), zeintaz mintzatu garen hemen azken aldiz:

[]

Etiketak:

asteazkena, urria 07, 2020

Leizarraga (1571): '...orena ceinetan...'

Atzoko sarreran komentatzen genuen nóla, adibidez Leizarragak, dún erabiltzen "bait-" subordinatzaile hutsa afin eman zenbait perpaus erlatibo restriktibo:

Baina ethorriren dirade egunac edequiren baitzaye ezcondua eta orduan barur eginen baituqueite. [Leizarraga]

edo:

Halaber erran ciecén discipuluey: Ethorriren dirade egunac desiraturen baituçue guiçonaren Semearen egunetaric baten ikhustera, eta ezpaituçue ikhussiren. [Leizarraga]

Beste batzutan, ordea, dú ematen anafora ere:

Hauc dirade miratzen dituçuenac? Ethorriren dirade egunac ceinetan ezpaita gueldituren harria harriaren gainean deseguin eztadin.  

Ecen huná, ethorriren dirade egunac ceinétan erranen baitute, dohatsu dirade sterilac, eta engendratu eztuten sabelac, eta eredosqui eztuten ugatzac. 

Ezteçaçuela mirets haur, ecen ethorriren da orena ceinetan monumentetaco guciéc ençunen baitute haren voza.

Denak ere, berdin restriktibo. []

Etiketak: ,

asteartea, urria 06, 2020

"bait-" soila, erlatibo restriktiboa

Aurreko sarrera batzutan mintzatu gará buruz zenbait erabilera erlatibo restriktibo kin "zein", oso-oso normalak an Leizarraga (XVI) edo Beriain (XVII). Orain ikusi behar ditugú beste erabidera erlatibo restriktibo batzuk, ganik Leizarraga, non soilik agertzen zaigú "-bait". Ikus:

Baina ethorriren dirade egunac edequiren baitzaye ezcondua eta orduan barur eginen baituqueite. [Leizarraga]

edo:

Halaber erran ciecén discipuluey: Ethorriren dirade egunac desiraturen baituçue guiçonaren Semearen egunetaric baten ikhustera, eta ezpaituçue ikhussiren. [Leizarraga]

Erabilera horiek dirá restriktiboak kin "bait-" hutsa. []

Etiketak:

astelehena, iraila 21, 2020

Idazle zaharretan, komen erabilera ez da hain argia

Nola genioen an sarrera titulatzén:

egungo puntuazioan oso lagungarria litzake baldin koma batek adieraziko baligú, zuzenenan eta dudagabe, noláko perpaus erlatiboa irakurtzen ari garen: explikatiboa ala restriktiboa

Idazle zaharretan, ordea, komen erabilera ez da hain argia, halan-ze batzuetan topatuko ditugu "zein" erlatibo argiki restriktiboak kin koma arten aurrekaria eta anafora (adibideá ganik Leizarraga, an "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

Perpaus erlatiboa ez da horregatik gutxiago restriktiboa. []

Etiketak: , ,

asteartea, iraila 01, 2020

Aurrekari absolutiboa eta anafora absolutiboa

Ari garelarik ikusten zenbait adibide erlatibo restriktibo, era guztietakoak, ikustagun ondorengoa, non bai aurrekaria ("fedea") bai anafora erlatiboa ("zein") agertzen baitzaizkigu an kasu absolutiboa (ganik Leizarraga, "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

Perpaus erlatiboa (kin "zein") dá, esan bezala, restriktiboa. []

Etiketak: ,

astelehena, abuztua 31, 2020

'zein' erlatibo restriktiboak an molde guztiak

Aurreko sarreran ikusten genuén Leizarragaren adibide bat ("Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571) non aurrekari erlatiboa zén agertzen an kasu soziatiboa eta anafora an absolutiboa, baina, antzera ere, ager liteké aurrekaria an absolutiboa, eta anafora an kasuren bat, adibidez ablatiboa. Ikustagun adibide hau ere, Leizarragak emana:

Berriro konprobatzen dugu nóla garai hartan ez zen arazorik emáteko "zein" erlatibo restriktiboak an molde guztiak. []

Etiketak: ,

igandea, abuztua 30, 2020

Eta, esan gabe doa, normaltasun osoz

Ikus dezagun, gaur, ondorengo adibidea ganik Leizarraga an bere "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria" (1571):

zein ez den baizik beste adibide bat e perpaus erlatibo restriktiboa non, orain, aurrekaria agertzen zaigú an kasu soziatiboa ("harekin") bitartean-ze anafora erlatiboa ("zein") agertzen zaigú an kasu abslolutiboa.

Eta, esan gabe doa, normaltasun osoz. []

Etiketak: ,

larunbata, abuztua 29, 2020

Perpaus erlatibo restriktiboa kin numeral bat an aurrekari mugagabea

Hemen komentatzen genuén ondorengo esaldia ganik Leizarraga (an bere "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

non, bigarren perpaus erlatibo restriktiboan, daukagu aurrekari mugagabea ("gizon bat"). Eta atzo aipatzen genuén Leizarragaren beste aurrekari mugagabe bat zeinen ostean aurkitzen genuén beste perpaus erlatibo restriktibo bat:

Orain ikus Leizarragaren ondoko adibide restriktiboa kin numeral bat an aurrekari mugagabea:

Modu batera edo bestera, perpaus erlatiboa izan ahal dá restriktiboa. []

Etiketak: ,

ostirala, abuztua 28, 2020

Aurrekari mugagabea, baina ez horregatik perpaus erlatibo gutxiago restriktiboa

Hemen komentatzen genuén ondorengo esaldia ganik Leizarraga (an bere "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

non, bigarren perpaus erlatibo restriktiboan, daukagu aurrekari mugagabea ("gizon bat"). Eta gaur ekarriko dugú Leizarragaren beste aurrekari mugagabe bat zeinen ostean antzera ere aurkitukó beste perpaus erlatibo restriktibo bat:

Aurrekari mugagabea, baina ez horregatik perpaus erlatibo gutxiago restriktiboa. []

Etiketak: ,

osteguna, abuztua 27, 2020

Modu batera edo bestera, berdin restriktiboak.

Sarrera honetan komentatzen genuén ondorengo esaldia ganik Leizarraga (an bere "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

non, lehenengo perpaus erlatibo restriktiboan, ez zen explizituki agertzen aurrekaria ("haur da zeinez erraiten bainuen..."). Atzokoan komentatzen genuén Leizarragaren beraren beste perpaus restriktibo bat non ez zen aurrekaria eliditzen, baizik agertzen zitzaigula explizituki, eta inanbiguoki mugatua ganik "hori" determinatzailea ("haur da diszipulu hura zeinek..."):

Gaur ikusi behar dugú Leizarragaren beste perpaus erlatibo restriktibo bat non aurrekari modura soilik agertu behar zaigú "hura" determinatailea ("Profeta da propriki hura, zeini..."):

Modu batera edo bestera, berdin restriktiboak. []

Etiketak: ,

asteazkena, abuztua 26, 2020

Berdin restriktiboa nola goragokoa, normaltasun osoz

Herenegun komentatzen genuén ondorengo esaldia ganik Leizarraga (an bere "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

esanez hau gain lehenengo erlatiboa:
  • "Haur da zeinez erraiten bainuen,..." zein den oso perpaus interesgarria zeren ez da explizituki agertzen aurrekaria, halan-ze ulertu behar dugú: "Haur da (adibidez: persona) zeinez erraiten bainuen..."
Horretaz ikustagun ondorengo perpausa ganik Leizarraga bera:

non, orain, aurrekaria ez den eliditzen, baizik ondo explizitatzen:
...diszipulu hura zeinek... 
zein dén berdin restriktiboa nola goragokoa, normaltasun osoz. []

Etiketak: ,

asteartea, abuztua 25, 2020

Gilen: "...eta ez dira aurkitzen zailak"

Zioen atzo Gilenek:
"Zein" erlatibo murrizgarriak, ez-murrizgarriekin konparatuta, gutxi dira XVI-XIX mendeetako euskaran (on lizate proportzio hori numero zehatzetan ematea). Dena den, badira, eta ez dira aurkitzen zailak. Hona Leizarragaren beste bat:
Apok 17, 11
Eta bestiá cein baitzén, eta ezpaita, hura çortzigarren reguea da, eta çazpietaric da, eta galtzera doa.
Frantsesezko original posible bat:
Et la beste qui estoit, & n'est point, c'est aussi le huitieme Roy, & est des sept, & va à perdition.
Garai hartako gaztelaniazko bertsio bat:
Y la bestia que era, y no es, es también el octavo rey , y es de los siete, y va a perdición.
Elizen arteko Bibliakoa:
Bazen eta ez den piztia zortzigarren erregea da, nahiz eta era berean zazpi horietakoa izan; baina bere hondamendirantz doa.
Urrezko garai hartan, restriktibotasuna ez zen arazo. []

Etiketak: ,

astelehena, abuztua 24, 2020

Horretan datzá, jakina, normalitatea

Atzoko sarreran genekusanez, Dorota Krajewskak, an bere artikulua titulatzén "Zein erlatiboaren historiaz" (2018), dú erabiltzen "zein" restriktiboen ustezko anormalitatea afin dudatan jarrí Mitxelenaren interpretazio restriktiboa respektu "zein" erlatiboa an "Arrasateko erreketa", proposatúz, gero, zenbait interpretazio alternatibo, ustez normalagoak.

Baina gauza da ze, XV, XVI edo XVII mendeetan ez bide zeukaten arazo berezirik te erabili "zein" erlatibo murriztaileak noiz ere ikusí egoki. Ikus adibide hauek ganik Leizarraga an bere "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria" (1571, transkripzioa zor zaio ki Josu Lavin):

non aurkitzen ditugu bi perpaus restriktibo:
  • "Haur da zeinez erraiten bainuen,..." zein den oso perpaus interesgarria zeren ez da explizituki agertzen aurrekaria, halan-ze ulertu behar dugú: "Haur da (adibidez: persona) zeinez erraiten bainuen..."
  • "Ene ondoan ethotzen da gizon bat, zein ni baino aitzinekoago baita, ezen..." non koma osteko "zein" horrek soilik ametitzen du interpretazio murriztailea (izan ere, "Ene ondoan ethotzen da gizon bat" soilak ez du kontextu horretan zentzurik).
Horrek, jakina, ez du esan nahi ze Leizarragak erabiliko zituén gehiago edo gutxiago erlatibo murriztaile zein ez-murriztaile (izan ere, ez-murriztaile gehiago erabili zituen zeren hala suertatu zitzaion) baizik sinpleki ze erabili zituén erlatibo restriktiboak normaltasunez, esan nahi baita, noiz erabili nahi izan zituen. Horretan datzá, jakina, normalitatea. []

Etiketak: ,