Lizarraga (1802): "Cer néquez? neque beardená garaitzecó berén passióneac, ..."

Ari garelarik aipatzen zenbait sintaxibide zein agértu an prosa on Lizarraga, ikustagun nóla idazle nafarrak bideratzen duén erlatibo restriktibo bat útziz haren referente nominala gabén artikulurik (artikulua agertzen da an aditz aurreratua):

Cer néquez? neque beardená garaitzecó berén passióneac, ... [Lizarraga, 1802]

Oso interesgarria. [1606] [>>>]

Orotariko Euskal Hiztegia: "Lardizabal y Beovide lo emplean ['zein' erlatiboa] siempre sin marca alguna de subordinación."

Atzoko sarreran aipatzen genuén...

... euskararen mekanismo orokor arintzaile bat (alegia, laguntzailea eliditzea), zeinen interes handia irudi zaigún oso-oso argia. 

Esan nahi baita ze, aditz laguntzaileak eliditzea izan ahal dá aukera arintzaile interesgarri bat noiz, horrela eginez, ez den oztopatzen argitasuna. Beste batzutan, akaso, euskara-erabiltzaileak nahiago izango du ematea laguntzaile hori, baina ez emánez konplementagailua, esan nahi baita: ez emánez -(e)n" edo "bait-" subordinatzaileak. Horretaz mintzo ginen an sarrera titúlatzen "Aukerako "-(e)n" edo "bait-" an aditz subordinatuak", zein gogoratu nahiko genuké jarraian:

Irakurleak ikusiko zuen, adibidez atzo, nóla, perpaus subordinatuetan, askotan ez diogun itsasten "-(e)n" edo "bait-" ki aditz sintetiko edo laguntzailea (noiz erábili laguntzailea). Hori ez da baizik beste bide bat ki arindu sintaxia an euskara batu estandarra, evitatuz gainera anbiguitate diskursibo horiek zein sor litezken ti bukaerako "-n" pontentzialki anbiguoak (batzutan nahastu bailitezke kin erlatibo postpositiboak).

Gainera, paper zaharretan ez dira arraroak adibideak non ez diren erabiltzen halako subordinazio-markak, eta bádira idazleak eze, adibidez perpaus erlatiboetan, soilik erabiltzen zituzten forma sinplifikatuak. Ikus an Orotariko Euskal Hiztegia:

zein (pronombre relativo): De uso general en todos los dialectos hasta el s. XIX. Es muy frec. en catecismos y textos similares. Su uso disminuye radicalmente en el s. XX. Azkue tacha de barbarismo el empleo de zein como relativo (ya no se emplea en catecismos como KIkV, KIkG, ArgiD o ArgiDL). El auxiliar de la subordinada lleva bait- en los textos orientales (y en Lasa) y -(e)n en los occidentales y en Zubiri (82). Hay ambas formas en el catecismo alto-navarro de Añibarro y en el catecismo de Ulzama (22 -(e)n, 22 bait; tiene además ejs. sin marca alguna, v. infra). Lardizabal y Beovide lo emplean siempre sin marca alguna de subordinación. En Añibarro, CatB, Iturriaga, Arana (SIgn 76 sin marca; SIgn 36 con -n), Legaz y Zubiri (82 con -n, 79 sin marca) hay ejs. con y sin marca de subordinación. [Orotariko Euskal Hiztegia]

Zergátik ez genuke jarraitu behar bide hori? Zergátik lotu beharko ginake, derrigor, ki erabilera astunena noiz aukeran izán erabilera arinagoa eta batzutan argiagoa? Zertára itxaroten ari gara ki erábili, beti ere aukeran, aditz sintetiko edo laguntzaile soilak an perpaus subordinatuak?

Diot ze eman behar da aukera, eta gero bakoitzak ikus dezala nón zér erabiltzen duen, baina baldin bagoáz, nola nire ustez joan beharko ginaken, ki erabilera askoz maizagoa on, adibidez, erlatibo anaforikoak, ez legoke batere txarto gogora dezagun ze goragoko aukera osagarri arinago hori (aukerako "-(e)n" eta "bait-") bádela hor justuki zeren idazle batzuk landu bide zuten.

Bai, gaurkoan azpimarratu nahiko genuke ze... 

Lardizabal y Beovide lo emplean siempre sin marca alguna de subordinación. [OEH]

Betiko moduan, aukeran. [1262] [>>>]

Euskara hutsa

Josu Lavin-ek atzo:

guiçon hori da ceina/cein/nor ikussi baitut
ceina/cein/nor ikussi baitut guiçon hori da

eta

etche hori da ceina/cein/cer ikussi baitut
ceina/cein/cer ikussi baitut etche hori da

Euskara hutsa. [1097] [>>>]

'Hori da mahaia zer apaindu dut'

Atzo Josu Lavin-ek galdetzen zuén:

Aphaindu dudan mahaia
= Mahaia cein aphaindu baitut

Uste al duçu hau ere valioquidea liçatela?:

= Mahaia cer aphaindu baitut
la mesa que he preparado   [Josu Lavin]

Hortaz, ikus dezagun:

Hori da zér apaindu dudan.

Hori da mahaia, zér apaindu dudan.

Hori da mahaia zer apaindu dudan.

edo antzera ere:

Hori da zéin apaindu dudan.

Hori da mahaia, zéin apaindu dudan.

Hori da mahaia zein apaindu dudan.

Printzipioz, lehenengoan esaten da zér apaindu den, eta bigarrenean zéin apaindu den. Esan nahi baita ze, diodanez printzipioz, bi aukera horiek izanen liraké baliokideak an ber neurria nola "zér" eta "zéin" galdetzaileak dirén baliokideak. Dá matiz-kontu bat: lehenengoa, "zér > zer", nolabait esan, dá gutxiago espezifikoa:

Hori da mahaia zer ekarri dudan. 

Hor sinpleki zehazten da ze "hori da mahaia zer ekarri dut". Bigarrenak, ordea ("zéin > zein"), hartzen du matiz espezifikoagoa:

Hori da mahaia zein ekarri dudan.

Hor, nolabait, gehiago espezifikatzen ari da ze "hori da justuki mahaia zein ekarri dudan", akaso barnén azpimultzo txiki eta ezagun bat.

Zentzu horretan, "zer" konsidera liteke gutxiago espezifikoa, eta "zein" espezifikoagoa, baina praktikan "zein" orokorki ere erabil liteke, berdin nola "zer" espezifikokiagoa. [1096] [>>>]

Erabili ez balitz ere, berdin erabil liteke gaurdanik aurrerantz

Mintzo zén atzo Josu Lavin honela:

Aztertu behar liçateque ea possibleac diraden honelacoac:
    Hau da raçoina cergatic erossi baitugu
        por la que
    Hau da motivoa cergatic erossi baitugu
        por el que
Baiezcoan nago, baina bethi articuluarequin (lo, el, la) itzulpenean
    CER = CEINA(C)

Kontua da ze, hain justu hortxe non Josu Lavin-ek ikusten dituén artikuluak nola "lo", "el", "la", nik ez dut ikusten baizik galdetzaile/erlatibo mugagabe bat eztúena behar artikulurik betétzeko bere funtzioa. Galdera da: Zér arazo dago? Bá al dago arazorik erábiltzeko "zergatik" galdetzaile/erlatibo hori? Erantzuna da ezetz, halatan ze, erabili ez balitz ere, berdin erabil liteke gaurdanik aurrerantz.

Areago, galdetzaile horrek eskaintzen digú adibide ia perfektua ikústeko nola galdetzaileak bihurtu ahal dirén erlatibo, jarraiki bide propial bezain universal bat, zein kasu honetan báden jada ibilia, baina zein izan izan zitekén ibili gabekoa eta zilegia ere. Edo, ez al da zilegia garapen sintaktikoa?

Hasieran daukagú galdera indirekto bat:

Jakin nahi nuke zergátik etorri zen. ("zergátik" tonikoa)

Jakin nahi nuke arrazoia, zergátik etorri zen. ("zergátik" tonikoa)

Jakin nahi nuke arrazoia zergatik etorri zen. ("zergatik" atonoa)

edo:

Jakin naki nuke zérk eragin zuen ondorio hori. ("zérk" tonikoa)

Jakin naki nuke kausa, zérk eragin zuen ondorio hori. ("zérk" tonikoa)

Jakin naki nuke kausa zerk eragin zuen ondorio hori. ("zerk" atonoa)

Halako erlatiboak dirá emaitza ti atonazioa on galdetzailea an azken etapá on bere evoluzio erlatiboa (ikus sarrera hau), zein ibili daiteke ala ez, baina zein, edozein kasutan, ibil daiteken.

Eta gauza da ze, justuki an "zergatik", bai ibili dela bide hori, ondo ibili ere. Ikus adibidez nóla Axular-ek berak erabili zuén goragoko estruktura hori an bere fase intermedioa:

Kap. XXVIII. — Zergatik behar diogun geure etsaiari barkhatu eta amorio eduki; lehenbiziko arrazoiña: zeren Iainkoak manatzen baitu.
Kap. XXIX. — Bigarren arrazoiña, zergatik behar diogun geure etsaiari barkhatu, da zeren mendekatzea beretzat begiratzen baitu Iainkoak. [Axular, "Gero", 1643]

non, lehenengo erabilera dá galdera indirektoa, bitárten bigarrena aurkitzen dén arten aurreko galdera indirekto hori eta erabilera erlatiboa, akaso hubilago ti bigarrena. Antzera gertatzen da honetan-erabileran ere (Axular, "Gero", 1643):

Hunela aditu behar da, eta haur da, Iainkoaren aldetik eman ahal ditekeien arrazoiña, zergatik erraiten den, bekhatore batzuk, bertzen artetik, direla itsutuak, eta gogortuak, eta Iainkoak itsutzen eta gogortzen dituela. [Axular, Gero, 1643]

Bádira. ordea hirugarren faseko erabilera argiak ere:

Bistan denez, erabili ez balitz ere, erabili ahalko zen. [1095] [>>>]

Etxepare (1545): '... Saynduyer ere eguin eçac heure eçagucia / Singularqui nortan vaituc heure deuocinia ...'

Mintzo ginén atzo burúz zenbait galdetzaile zein diren potentzialki baliabide erlatiboak, hala nola "nor" edo "zer". Hortaz, ikus ditzagun ondorengo erabilerak on Etxepare (1545):

... Saynduyer ere eguin eçac heure eçagucia / Singularqui nortan vaituc heure deuocinia ...

... Condu hersi vehar dugu harçaz eman segurqui / Nori baitu vere odolaz carioqui erosi ...

Nic norgatic pena vaitut harc ene eztu axolic ...

edo kin "zer"

Eta emanen darayela cer vaitute mereci.

Nic cer oray nahi vaitut  heben duçu eguinen ...

Eztut eguyn gayzquiric vqheyteco perilic / Ezetare cerengatic vehar dudan auciric ...

Aukera guztiak izan ahal dira interesgarriak emáteko varietatea ki diskursoa ("nori", "zeri"), baina zenbait forma nola adibidez "nork" eta "zerk" (laburragoak ze "zeinek") izan ahal dirá bereziki interesgarriak:

... gizonak nork ekarri zutén oparia.

... zirkunstantzia zerk eragin du ondorio hau.

Beste aukera bat. Praktikak esanen. [1094] [>>>]

Egonen da, halere, zeinek nahiago izanen duen mendiko edo basoko herria bere horretan uztea lehenago ezi herria garatzea. [Euskararen garabideak, 2002]

Atzo Josu Lavin-ek zioskun irákurtzeko ondorengo erabilerak, non aurrekari erlatiboa ez den inon agertzen: 

Aurrecoetaric “muthil” kenduta

-a cein = > ceina

CEINA + BAIT + OPTATIVOA

ceina bailethor
= lethorrena
: el que viniese

eta

ceina horren ordez nor icenorde relativoa valiatzen ahal dugu:

NOR + BAIT + OPTATIVOA

nor bailethor
= lethorrena
: quien viniese

Biak dirá euskara hutsa, hala nola ere, adibidez, "zein letorren", "hori zein letor" edo "hori nor letor" (nik erabiliko nuke preferentzialki "-n" subordinatzailea edo, baldin ondo funtziónatu, batere subordinatzailerik ez). Ikus ondorengo erabilera an nire "Euskararen garabideak" (2002:121):

Egonen da, halere, zeinek nahiago izanen duen mendiko edo basoko herria bere horretan uztea lehenago ezi herria garatzea. [Euskararen garabideak, 2002:121]

non erabili nuen "zeinek" an ber funtzio sintaktikoa zeintan zuk erabili hor "nor":

Egonen da, halere, nork nahiago izanen duen mendiko edo basoko herria bere horretan uztea lehenago ezi herria garatzea.

Hor, jatorrian, daukagu galdera indirekto bat, non lehengo galdetzailea bihurtu dén oraingo erlatiboa. Bai, "zein", "nor", "non" edo "zer" galdetzaileak (besteak beste) izan ahal dirá erlatibo oso interesgarriak, nahiz bide horiek landu beharko liraken gehiago. [1093] [>>>]

Ados

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

Guiçonac, ceinac ethorri baitira

Los hombres, los que/cuales han venido

Guiçonac, cein ethorri baitira

Los hombres, que han venido

Lehena astuneguia da, bai euscaraz, bai erdaraz.

Ados.

Gauza bat: diozu, Josu, ze:

Guiçonac, ceinac ethorri baitira

dá berdin nola:

Los hombres, los que/cuales han venido

Azalduko zenuke gehiago puntu hori? Bá al da hor diferentziarik artén "los que" eta "los cuales"? [1091] [>>>]

Erlatibo explikatiboetan ere, oinarria izan beharko litzaké "zein" ordezta "zeina", nola dén

Joanen gara, pausuka, erantzuten ki galderak on Josu Lavin, bai-eta aztertuz berak planteatuko kasuak. Zioén atzo Josu-k:

Neuc ez nuque erabilico modu honetacoac:

guiçonac ceinac ethorri baitira

baicic

guiçonac cein ethorri baitira

-ac ez da repicatzen 

Ber gauza gertatzen da kin perpaus erlatibo explikatiboak:

... gizonak, zeinak etorri baitira. 

versus:

... gizonak, zein etorri diren. 

edo:

... gizonak, zein etorri dira. 

Explikatiboetan ere, oinarria izan beharko litzaké "zein' ordezta "zeina", nola dén. [1090] [>>>]

"zeina" dá oso astuna respektu "zein" (oinarria ez dira izan behar "zeina" formak, nola dirén)

"zeina" dá oso astuna respektu "zein".

Orohar, "zeina" moduko formek astuntzen duté euren erabilera erlatiboa respektu beste kide erlatibo sinpleagoak, justuki an kontextu diskursibo bat (perpaus erlatiboak) non bereziki inportantea dén arintasuna. 

Gauza da ze "zeina" formek errepikatzen duté numero gramatikala on euren aurrekari erlatiboak noiz ez den beharrezkoa etengabe egotea explizitatzen numero gramatikal bat zein jada agertzen den edo ager liteken an erlatiboaren aurrekaria. Ez da beharrezkoa, eta izaten dá astuna.

Ez nago esaten ze "zeina" formak ez direla inoiz erabili behar. Ez da hori. Esaten nago ze oinarria, argiki, izan behar dirá "zein" erlatiboak (gero beti daude aukerak eta era guztietako kontextuak non aukératu hau edo beste). Hortaz, esaten nago ze oinarria ez dira izan behar "zeina" formak, nola dirén. [1089] [>>>]

Leizarraga (1571): 'Haur da zeinez erraiten bainuen,...'

Zioén atzo Josu Lavin-ek:

"esa es la persona que vino ayer"  Hori da personá cein ethorri baitzen atzo 

persona kenduric: 

"esa es la que vino ayer" Hori da ceina ethorri baitzen atzo

ceina: el que, la que, lo que
ceinac: los que, las que

Hau da nire proposamena.

Bai, "Hori da ceina ethorri baitzen atzo" báda aukera bat, baina ez dut ikusten zergátik derrigor erabili beharko litzakén forma mugatua an erlatiboa. Gogora dezagun, adibidez, ondorengo erabilerá on Leizarraga (ikus hemen):

 Ez du esaten:

Haur da zeinaz erraiten bainuen,...

baizik dioela:

Haur da zeinez erraiten bainuen....

Biak dira posible, edo gehiago ere:

Hori dá zein etorri zen atzo.

Hori dá nor etorri zen atzo.

edo:

Hori da zeinda etorri zen atzo.

Beti ere, aukeran. [1088] [>>>]

Etxepare (1545): 'Kontu hertsi behar dugu harzaz eman segurki nori baitu bere odolaz karioki erosi'

Oso interesgarriak atzoko adibideok ganik Gilen:

Kontu hertsi behar dugu harzaz [gure arimaz] eman segurki nori baitu bere odolaz karioki erosi. (Etxepare)

Sainduei ere egin ezak heure ezagutzea, singularki nortan baituk heure debozioa. (Etxepare) 

Ez da munduan morroirik nork desakedan "nola hago?". (Lazarraga)  

Juglare pare bat norekin konplitu. (Lazarraga)  

Bera da norgatik dagoen esanik: horra non neuk bidaltzen dudan neure aingerua. (Astarloa) 

Guztietan aditza (edo auxiliarra, agertuz gero) izenordainaren ondo-ondoan. [Gilen]

zeintan lehenengoa (Etxepare, 1545) dá justuki ber kasua zeintaz atzo bertan mintzatu zén Josu Lavin:

Se lo he dicho a los que han venido

Erran derauet haiei ceinac ethorri baitira

Ez gara oraindic ausarcen honetara erraiterat:

haiei + ceinac = > ceinei
Erran derauet ceinei ethorri baitira [Josu Lavin]

Sarrera honetan ere aipatzen genuén honako erabilera ganik Leizarraga:

non halaber falta dén aurrekari erlatiboa ("haur da (hura) zeinez erraiten bainuen,..."), eta zein den oso antzekoa nola Gilen-en azkena ganik Astarloa:

Bera da norgatik dagoen esanik: horra non neuk bidaltzen dudan neure aingerua. (Astarloa)

Denak restriktiboak. [1049] [>>>]

Iraganeko estruktura eta baliabide sintaktiko eta morfologiko guztiak izan behar dira iturrí on inspirazio bizigarria, inoiz ez tope hilgarria

Zioen atzo Josu Lavin-ek ze:

Euscal filologoec necrologo dirudite. Haiec eta ni planeta differentetaco gara eta bethi içanen gara. Euscara classicoa haiençat kiratsa darion gorphua da. Niretacotz, ordea, gorphutz vici-emaile bethierecoa.

eta nahizta ados egón kin reflexionea ezen euskal filologo gehienak interesatuago daude kin gorpuak (mekanismo hilak) ezenez kin gorputzak (mekanismo biziak eta potentzialki sortzaileak), ez zait egoki iruditzen kritika hori egitea ki bi hizkuntzalari horiek (Alberdi-García) justukí noiz ari diren aztertzen eta zabaltzen zér eta euskara klasikoa, edo zehazkiago, euskararen mekanismo klave bat, "zein" erlatiboak, zein garai hartan (1997) akaso zeudén are ahaztuagoak eta baztertuagoak zein gaur egun. 

Areago, bi autore horien bi artikuluok:

• zein izenordain erlatiboaren deklinabidea, 1997.

• "Zein (...) bait- / -n" erlatiboa: Literatura-Tradizioa, 1999.
  

iruditzen zaizkit oso aportazio handiak ki normalizazioa on "zein" erlatiboak, non autore horiek saiatzen diren ezagutarazten estruktura-molde bat zein, diogunez, zegoén gainbeheran. 

Beste kontu bat dá kritika egitea ki euren lana, legitimoki, eta emanez arrazoiak zergátik kritikatzen dugun, hala nola ere soluziobideak. Hori da eginbeharrá on zientzia. Jakina.

Bestalde, ez dut ikusten hainbesteko ezberdintasuna artén zure (Josu-ren) posizio orokorra respektu auzi zinez-zentrala on garapen sintaktikoa on euskara (eta munduko hizkuntza buruazkenak), eta Alberdi-García hizkuntzalariek erakusten duten posizioa an euren artikulu horiek. Hirurok ere erakusten duzué tope moduko bat, limite bat, zein baitira iraganeko baliabideak, esan nahi baita jada aurretik egindakoa (zure kasuan Leizarraga da hasiera eta bukaerá, alfa eta omegá on estruktura sintaktiko guztiak) noiz eta ez dudan uste klasikoek espero zutenik eurak izatea tope bat, baizik, zuk esan moduan, gorphutz vici-emailea. 

Klasikoak, eta oro har, iraganeko estruktura eta baliabide sintaktiko eta morfologiko guztiak, izan behar dira iturrí on inspirazio bizigarria, inoiz ez tope hilgarria. [1048] [>>>]

Xabier Alberdi-Julio García (1997) buruz 'zeinean', 'zeineko', 'zeinetik' eta 'zeinera'

Ikus dezagun zér dioten Xabier Alberdi-k eta Julio García-k gain "zeinean", "zeineko", "zeinetik", "zeinera" an euren artikulua titúlatua "zein izenordain erlatiboaren deklinabidea" (1997:355):

Ez baleude ere (adibidez, Joakin Lizarraga-k erabili zuén, behin, "zeinean"), egon zitezken (bidea hór dago), baina, ageri denez, bádaude. [1047] [>>>]

Anafora erlatibo indeterminatuak: "céinec", "céinen", "céinez"...

Sarrera honetan ikusten genuen nóla Schuchardt-ek zioskun ze ("Introducción a las obras de Leizarraga", 1986:70 [1900, alemanezko originala]),,,

hau da:

... ceinéc, ceinén, ceinéz se diferencian, como formas de plural, de los indeterminados...'

eta, kontuan hartuz ze, Schuchardt-en beraren arabera:

Sobre que el acento, evidentemente el agudo, tienen que indicar en Leizarraga la vocal más fuertemente acentuada de la palabra, difícilmente puede haber alguna duda.

gauza da ze, indeterminatuetan, azentuera izanen zén:

céinec 

céinen

céinez

...

[1046] [>>>]

Schuchardt-ek (1900) buruz Leizarraga: '...ceinéc, ceinén, ceinéz se diferencian, como formas de plural, de los indeterminados...'

Atzo Josu Lavin-ek zioén:

ceinétan plurala da,
ceinetan mugagabea.

Puntu horretaz ondorengoa diosku Schuchardt-ek an bere jada aipatutako lana titúlatzen "Introducción a las obras de Leizarraga" (1986:70 [1900, alemanezko originala]), zeintaz azken aldiz mintzatu garen hemen:

[1042] [>>>]

Leizarraga (1571): "...orena ceinetan..."

Atzoko sarreran komentatzen genuen nóla, adibidez Leizarraga-k, erabiltzen duén "bait-" subordinatzaile hutsa xedé eman zenbait perpaus erlatibo restriktibo:

Baina ethorriren dirade egunac edequiren baitzaye ezcondua eta orduan barur eginen baituqueite. [Leizarraga]

edo:

Halaber erran ciecén discipuluey: Ethorriren dirade egunac desiraturen baituçue guiçonaren Semearen egunetaric baten ikhustera, eta ezpaituçue ikhussiren. [Leizarraga]

Beste batzutan, ordea, dú ematen anafora ere:

Hauc dirade miratzen dituçuenac? Ethorriren dirade egunac ceinetan ezpaita gueldituren harria harriaren gainean deseguin eztadin.  

Ecen huná, ethorriren dirade egunac ceinétan erranen baitute, dohatsu dirade sterilac, eta engendratu eztuten sabelac, eta eredosqui eztuten ugatzac. 

Ezteçaçuela mirets haur, ecen ethorriren da orena ceinetan monumentetaco guciéc ençunen baitute haren voza.

Denak ere, berdin restriktibo. [1041] [>>>]

"bait-" soila, erlatibo restriktiboa

Aurreko sarrera batzutan mintzatu gara burúz zenbait erabilera erlatibo restriktibo kin "zein", oso-oso normalak an Leizarraga (XVI) edo Beriain (XVII). Orain ikusi behar ditugú beste erabilera erlatibo restriktibo batzuk, ganik Leizarraga, non soilik agertzen zaigún "-bait". Ikus:

Baina ethorriren dirade egunac edequiren baitzaye ezcondua eta orduan barur eginen baituqueite. [Leizarraga]

edo:

Halaber erran ciecén discipuluey: Ethorriren dirade egunac desiraturen baituçue guiçonaren Semearen egunetaric baten ikhustera, eta ezpaituçue ikhussiren. [Leizarraga]

Erabilera horiek dirá restriktiboak kin "bait-" soila. [1040] [>>>]

Idazle zaharretan, komen erabilera ez da hain argia

Nola genioen an sarrera titulatzén:

• 'zein' erlatibo explikatiboak, kin koma; restriktiboak, gabé koma

egungo puntuazioan oso lagungarria litzaké baldin koma batek adieraziko baligú, zuzenenan eta dudagabe, noláko perpaus erlatiboa irakurtzen ari garen: explikatiboa ala restriktiboa. 

Idazle zaharretan, ordea, komen erabilera ez da hain argia, halan-ze batzuetan topatuko ditugu "zein" erlatibo argiki restriktiboak kin koma kokátua artén aurrekaria eta anafora (adibideá ganik Leizarraga, an "Iesus Krist Gure Iaunaren Testamentu Berria", 1571):

Perpaus erlatiboa ez da horregatik gutxiago restriktiboa. [1025] [>>>]

Beriain (1621): '...cuerda ayec ceñes...'

Aurreko sarreran komentatu dugú adibide bat non Urtzi Reguero-k, noiz interpretatzen Beriainen liburua déitzen "Trataçenda nola ençun vearden Meza" (1621), ez zuen koma bat gehitzen artén aurrekari bat eta bere anafora erlatiboa. Ikustagun beste kasu bat:

zein den gelditu honela an "Goi -nafarrera arkaiko eta  zaharra: azterketa eta testuak" (2017):

 

Hor ere, mintzo gara gain cuerda ayec berberak ceñes Orzegun Sanduan... [1023] [>>>]