sagar da kar tza ki zu gu

Zioen atzo Josu Lavin-ek:

nor-nori-nork

nindiozun
ni + hari + zuk

Hauxe da ordena çaharra. [Josu Lavin]

Puntu horretaz egin ditugu blog honetan zenbait espekulazio (fundamentatuak an aditz-morfologia, nola Josu Lavin-ek egiten duen), hala nola:

• Espekulatzen buruz euskara zaharra
  

edo beste sarrera hau, zein gogoratuko dugu:

• Eta "dakartzagu-dakarzkizugu" sintetikoak sortuko zirén ti sintetizazioa hen aurreko forma analitikoak

Atzo Txopi, bere komentarioan, mintzo zen buruz evoluzioa on (e, en) euskal aditza, zeinen bidéz, garai batean, adizki sintetikoak (potentzialki konplexuak) bihurtuko zirén analitikoago, sortuz aditz-forma perifrastiko batzuk non aditzaren informazio lexikal (aditz printzipala) eta aspektuala zirén emanen sistematikoki aparte (nahiz izán aditz-forma oro har luzeagoak). Herenegun Josu Lavin-ek, eta atzo Txopik eta Erramunek, sugeritzen dute ze akaso bilakabide horretatik zerbait gehiago ikasi beharko zen. Eta bai, hala da, asko ikas daiteke eta asko ikasi beharko genuke ti edozein bilakabide, hemengoa edo edonongoa: zér, nóiz, nóla, zergátik, zéin baldintzetan...

Adibidez, euskaran bertan, forma sintetikoak ez ziren sortukó instantaneoki, ez baitzen pasako goizetik arratsera ti zero konplexitate verbala ki "formas personales sinteticas de extremada complejidad" (ikus hemen). Esan nahi baita ze forma horiek nola edo hala garatu beharko ziren, jarraikiz bilakabide bat, denboran luzea, zein amaituko zén an forma sintetiko horiek, zeintzuk, diogunez, ez da pensatzekoa ze jaioko ziren sintetiko, baizik zatika eta ondo analitiko (aditza da subsistema linguistiko berezi eta mugatu bat, nola numerikoa, non sintetikotasunak izan dezake paper funtzional bat, bilatuz laburtasun ez-konplexuegia).

Gauza da ze adizki sintetikoak nola "dakartzagu-dakarzkizugu" sortuko zirén ti sintetizazioa on aurreko forma analitikoak: "da kar tza ki zu gu", oinarrizkoagoak. Garai haietan, esaldi bat izan zitekén:

sagar da kar tza ki zu gu

non "sagar" izango litzake izena (adieraziz zérbait konkretua zein izanen litzaké a oinarria e esaldia) "da" halako adverbio-erakusle moduko bat, adieraziz horko bertako oraingo presentzia e zérbait edo nórbait (edo akaso soilik oraintasuna segun kasua); "kar" litzaké aditza, "(t)za" izan liteké beste adverbio moduko bat, adieraziz nolabaiteko kantitatea; "ki" preposizioa, zein jatorrian ez zen izanen preposizioa (preposizioak oso elementu abstraktuak dira), baizik soilik beste modifikatzaile moduko bat; "zu", zein izango litzaké nola gaurko "zuek" (eta non, akaso, "zu" horrek adieraziko zuén nolabaiteko pluralitatea); eta, azkenik, "gu" subjektua. OVS beraz, zein gero bihur zitekén SOV noiz subjektua, hasierara etorrita, ergatibizatu zen (hasieran euskara ez zen izanen hizkuntza ergatiboa).

edota beste hau, zein halaber gogoratuko dugu:

• "ga" partikula ergatibo postpositiboa vs "ki" partikula datibo prepositiboa: ber funtzio ezberdintzailea

Atzoko sarrera bukatu genuén esanez ze euskararen aurreneko hitz-ordena akaso izanen zén OVS, zein, gerora, bihur zitekén SOV noiz subjektua, hasierara etorrita, ergatibizatu zen, hartuz a partikula postpositiboa "-ga" (> "-k") afin ezberdindu ti objektua (zein, explizituki, agertuko zén maizago zein subjektua, eta ez zuen markarik). Partikula hori postpositibo izatea ondo lotzen da kin bere posizio preverbala.

Baina, diogunez, prozesu horren aurretik, euskara ondo izan zitekén OVS, zein den, ez alperrik, ordena kontextualena (oso egokia ki sintaxi-hasiera bat). Ordena horretan, objektuak okupatuko luké a zentrua e eszena, zein, orduko komunikazio sinplean, ez zen izanen esaldi-zentrua, baizik esaldi-hasiera bera (ia beste guztia kontextualki gainulertuko zen, gehienetan). Esan nahi baita ze, halako OV kontextualean, aurrena emanen zen OV hori, eta gero, baldin komenientea, beste guztia: nagusiki objektu indirektua (I) eta subjektua (S), biak ere aditzaren ostean, sortuz OVIS ordena.

Eta gauza da ze, OVIS ordena horretan, hiztunak izanen zuen ber arazoa arten objektu indirektua (I) eta subjektua (S) nola gerora izanen baitzuen an SOV respektu subjektua (S) eta objektua (O): izan ere, objektu indirektu hori, noiz explizituki agertu, ezberdindu beharko zen ti subjektua (zein explizituki agertuko zén maizago zein objektu indirektua, eta, postpositiboki, ez zuen markarik) arartez mekanismoren bat: kasu honetan, gehituz a partikula prepositiboa "ki" (edo antzekoren bat) an osagarri datiboa, hola bide emanez ki datibotasun prepositiboa. Partikula hori prepositibo izatea ondo lotzen da kin bere posizio postverbala.

Ez da esan beharrik ze "ki" partikula prepositibo hori dá harribitxi handia.

Bai, baliteke garai batean euskararen sintaxia izátea OVS, nondik geroago derivatuko zén SOV, eta berrikiago SVO neutroa ere.