Eusebio Erkiaga: "Nork egin leza holako lanik?"
Aipatu genuén atzo "lezake" forma:
Edonola ere, "le gi" izanen zén "egin" aditzaren "akasoko" forma zaharra (3. persona horretan) berdin nola "le za" izanen zén ber forma an "*ezan", zeinen signifikantza izanen zén nola "ahal izan":
Esan nahi baita: "Nork egin lezake holako lanik? [⇶]
Azpimarratu nahi dugu ze "lei" forma hori dá monosilabikoa, bitartén "leike" dá bisilabikoa, eta batuko "lezake" trisilabikoa.zein, genioenez, izanen zén printzipioz redundantea ("le-" eta "-ke" batera), eta diot printzipioz, zeren orobat erabil lei kin helburu pleonasmikoa. Edonola ere, zenbait hizkeratan errepikapen hori izan zeikén (zitekeen, zeikean) aukerakoa, hiztunak erabil leikelarik "lei" edo "leike" transitiboak segun bere helburu komunikatiboa, aukeratuz arten laburtasuna ("lei") edo, akaso, pleonasmo expresiboa ("leike").
Edonola ere, "le gi" izanen zén "egin" aditzaren "akasoko" forma zaharra (3. persona horretan) berdin nola "le za" izanen zén ber forma an "*ezan", zeinen signifikantza izanen zén nola "ahal izan":
le za > leza → lezakenon, hizkera batzutan, bereziki 3. personan, "-ke" atzizkia geldi zeikén aukeran afin laburtu edo indartu expresioa (izan ere, 3. persona horretan ez zuen sortzen arazorik kin lehenaldia). Gerora, perifrastiko bihurtzean, "*ezan" aditza gamatikalizatuz joan zén nola laguntzaile (ez da bestela erabiltzen):
le gi > legi → legike
egin le(g)ike = egin lezake = egin ahal(ko) lukeEta gauza da ze, "lezake" ere, noizbait erabili da gabé "-ke" an 3. persona hori ("leza" = "lezake"), akaso analogiaz, islatuz mendebaldeko "lei" = "leike". Ikus Eusebio Erkiaga euskaltzainaren erabilera hau ("Neurtitzak"):
Etiketak: aditza, Eusebio Erkiaga
posted by Jesus Rubio at osteguna, apirila 30, 2020
9 Comments:
Axularrec
dieçaio
cieçaion
lieçaio
moducoac erabilcen ditu non i aguercen den que valioaz
dieçoque
cieçoqueen
lieçoque
i edo que gabecoac hauec lirateque
dieço
cieçon
lieço
(ieço beharrean iaço darabil)
Batueraz nahassi eguin dira, non dieçaio cieçaion eta lieçaio formec hartu duten dieço cieçon lieço forma regularren lekua
deçaque, ceçaqueen eta leçaque ere erabili dira lagunçaile içan gabe:
deçaqueen guiçona un hombre poderoso (que puede)
https://zuzeu.eus/euskara/nimino-baten-kalte-kolateralak/
Erdaraz ere subjunctivoco preteritoa (cantara) erabilcen ahal da conditionalaren (cantaría) ordez, eta cembait lekutan alderanciz:
si cantaría ordez eta si cantara
euscaraz ere cantatuco banuque.
1- zitekeen
Idazle klasikoetan “zeiten” aldaera laburra aurki daiteke:
Eta huná, emaztebat ethor cedin eritassunezco spiritua çuenic ia hemeçortzi vrthez: eta cen crocatua, eta neholetan-ere ecin chuchent ceiten. (Lc 13, 11)
2- *ezan
Lafonek dio "egin" esan nahi zuela aditz oso moduan, eta Leizarragaren adibide hau jartzen du:
gauça guciac ahal ditzaquet (Phil, 4, 13)
Nire ustez,baliteke "egin" aditz nagusiaren elipsia egotea hor.
Axularrek auxiliar gisa darabil *ezan, -KE gabe eta AHAL eta EZIN lagun:
Hala erabiltzen du Axularrek ere ():
Halaber abre adimendugabèk ere, arrazoinekin erran ahal diazaiote: (...).
indarra eta haizea eman ahal diazaio Spiritu Sainduak zure gogoari
Beraz ezin egin diazaiogu guk geure Iainkoari pagamendurik.
Kasu interesgarri batean, ordean, modal barik erabiltzen du; ez dakit akatsa den edo aukera hori ere bazegoen (azken batean, esanahia inanbiguoa zen):
Hark libertate hari eta haren iraupenari, gutien uste duenean, bortxarik egin gabe, utz arazi diazaio, herts eta traba, daraman bide gaixtoa. Aski esten du edo sobera esten du, bere batez aitzinago.
Kasu horietan guztietan “diezaio-“ (diazaio-) erabiltzen du Axularrek, ez “diezo-“.
Bai, Gilen, i batec emaiten deraue QUE particularen valioa:
dieçait = dieçadaque/dieçaquet
dieçaiçu = dieçaçuque/dieçaqueçu
dieçaio = dieçaioque/dieçaqueo
Euscalçaindia trompatu cen bethe bethean diezo eta dieze ez onhartuaz diezaio eta diezaie formen ordez. Are guehiago iezazki pluralguilea sarthuric ez cegoquion lekuan, ietza erabili beharrean.
Eta trompatu ere zki guehienequin:
dut + hari = diot
ditut + hari = ditiot (dizkiot erabili beharrean)
Regularragoac dira ITdunac:
zenizkioten => zenitioten
zizkidaten = zitidaten
etc.
Graveagoa da subjunctivoco adizquietan, ceinagatic ez baitira erabilcen.
Itzela da, Orotarikoan ez dago diezazki- bakarra ere, ez liezazki-, ez ziezazki-.
Hala da. Asmatuac dira, bethe bethean. Lotsagabequi.
Hori compon liteque erabaqui arhin batez.
diezon, dietzon, zietzadan erabilgarri dira osso.
Aldatu ecic, hilcera condemnatua da euscara.
Argitaratu iruzkina
<< Home