Pasa den mendean, Lekeition erabili dira bi modu diferente ki esan "hak hiri"

Atzokoan Josu Lavin-ek eta Erramun Gerrikagoitia-k zioten ze Lekeition ez dela gaur egun ia inoiz entzuten hika tratamendua:

Hitanoa gaurregun an Lequeitio ez da entzuten ia inoiz bez baina bai soilic batzutan an expresione emphatizatu laburrac nola "heuc pagaic".  (Erramun Gerrikagoitia)

Baina argi dago ze, duela ez denbora asko, erabili dira bi modu ezberdin ki esan "hak hiri", nola ikusten genuén an atzoko taula zehatza, non agertzen dirén forma horiek:

Hor ikusten ditugú lehenengo forma batzuk, R.M.Azkue-k jasoak (A), zein izanen zirén zaharragoak zein bigarrenak, Eusebio Erkiaga-k jasoak beranduago (E). Azkue-renak koka litezké an XX. mendearen hasiera, eta Erkiaga-renak, mende erdian, nahiz, ikusten dugunez, mende bukaeran praktikoki desagertuak ziren. [2008] [>>>]

Eusebio Erkiaga: "Nork egin leza holako lanik?"

Aipatu genuén atzo "lezake" forma:

Azpimarratu nahi dugu ze "lei" forma hori dá monosilabikoa, bitartén "leike" dá bisilabikoa, eta batuko "lezake" trisilabikoa.

zein, genioenez, izanen zén printzipioz redundantea ("le-" eta "-ke" batera), eta diot printzipioz, zeren orobat erabil lei kin helburu pleonasmikoa. Edonola ere, zenbait hizkeratan errepikapen hori izan zeikén (zitekeen, zeikean) aukerakoa, hiztunak erabil leikelarik "lei" edo "leike" transitiboak segun bere helburu komunikatiboa, aukeratuz arten laburtasuna ("lei") edo, akaso, pleonasmo expresiboa ("leike").

Edonola ere, "le gi" izanen zén "egin" aditzaren "akasoko" forma zaharra (3. persona horretan) berdin nola "le za" izanen zén ber forma an "*ezan", zeinen signifikantza izanen zén nola "ahal izan":

le za > leza → lezake
le gi > legi → legike > leike

non, hizkera batzutan, bereziki 3. personan, "-ke" atzizkia geldi zeikén aukeran afin laburtu edo indartu expresioa (izan ere, 3. persona horretan ez zuen sortzen arazorik kin lehenaldia). Gerora, perifrastiko bihurtzean, "*ezan" aditza gamatikalizatuz joan zén nola laguntzaile (ez da bestela erabiltzen):

egin le(g)ike = egin lezake = egin ahal(ko) luke

Eta gauza da ze, "lezake" ere, noizbait erabili da gabé "-ke" an 3. persona hori ("leza" = "lezake"), akaso analogiaz, islatuz mendebaldeko "lei" = "leike". Ikus Eusebio Erkiaga euskaltzainaren erabilera hau ("Neurtitzak"):

Esan nahi baita: Nork egin lezake holako lanik? [881] [>>>]

Aukera bikoitzak: "noiz.....-(e)nean"

Orriotan behin baino gehiagotan aipatu ditugú estruktura sintaktiko bikoitzak, zein dirén, aldi berean, pre eta postpositiboak ("nahiz... arren", "zeren... -lako", "harik... arte"), eta zeinen artean bereziki gogoratu nahi genuké Altube-k erabilitako "baizik eta... baizik" garatzaile gogoangarri hura:

• Altube (1950): beste harribitxi bat

Alde horretatik, sarrera honetan soilik apuntatu nahi genuke ondoko erabilera bikoitza ganik Eusebio Erkiaga (1912-1993):

Noiz
(Con -(e)nean).
An agiri ziran irakurleai egunerokoa bananduten asi baizen laster, noiz nasaien eta alaien egoanean, aren eper-txuntxurrak sekulako miña artu eben. Erkiag BatB 61. [OEH]

non gure "noiz..." prepositiboa juntatzen den kin "...-nean" postpositiboa xedéz eman beste estruktura bikoiztu bat zein den justuki an erdibidea artén buruazkentasuna eta burulehentasuna. Eta, esan gabe doa, aukeran. [700] [>>>]