Uztapide: '...anaia baino gehiago gintzaion bata besteari...'

Herenegungo sarreran erabiltzen genuén honako expresioa:

...hurbilbu beharko gintzaioke ki...

zeinen oinarrian dagoén "gintzaion" forma (batuaz, "gintzaizkioke" eta "gintzaizkio": ikus sarrera hau). Eta gauza da ze, bilatzen hasita, aurkitzen ditugu erabilerak nola ondorengoa, aterea ti elkarrizketa bat zein Pello Zabala-k egin zion ki Uztapide bertsolaria (publikatua an HABE aldizkaria, "Uztapide, gizalege betekoa", 1988:30-31):

Hortxe dugu:

...anaia baino gehiago gintzaion bata besteari... [Uztapide]

 eta, bide batez:

... utzi eidazu...

esan nahi baita, erabiliz "egin" laguntzailea. Uztapide bersolaria zestoarra zen. [898] [>>>]

Datuetan sakonduz: 1970ean 'dezai-', 'ditzai-' zirén ondo nagusi

Atzo konsideratzen genuen zénbat alditan agertzen ziren, orotara, zenbait adizki lehénda 1970. Eta ikusten genuen ze, kopuru total horietan, "dieza-" adizkiak nagusitzen ziren gain "dezai-" formak, alde handiz ere. Baina gauza da ze, hasten bagara hurbiltzen gure lupa estatistikoa ki datuak afin ikusi euren dinamika, euren mugimenduak, euren tendentziak, orduan ikusiko dugu ze gauzak izan ahal dirá oso ezberdin.

Zeren egia bada ze XVII. eta XVIII. mendeetan "dieza-" zela guztiz nagusi gain "dezai-", zein ia ez zen idatzian existitzen, gauza da ze XX. mendean, guztiz nagusitzen ari zen ha erabilera on "dezai-", nola ikusi ahal den jarraian:

1901-1937:  "dieza-" + "diezo-" + "dieze-" 74 aldiz
1938-1969:  "dieza-" + "diezo-" + "dieze-" 64 aldiz

bitartean ze, urte horietan, "dezai-" formak erakusten zituén zenbaki hauek:

1901-1937:  "dezai-" 189 aldiz
1938-1969:  "dezai-" 373 aldiz

Pluraletan tendentziak ez dira hain argi ikusten, kopuruak oso txikiak baitira:

1901-1937:  "dietz-" 9 aldiz
1938-1969:  "dietz-" 14 aldiz

aúrka ondorengo kopuruak an "ditzai-" forma pluralak:

1901-1937:  "ditzai-" 7 aldiz
1938-1969:  "ditzai-" 25 aldiz

Esan nahi baita ze, 1970ean "dezai-" moduko adizkiak aski normaltasunez erabiltzen ari ziren, eurak zirelarik akaso aukera egokiena za bihúrtu forma batua.

Euskaltzaindia-k, ordea, ez zuen bide horretatik jo, zergátik? Akaso bilatu beharko da horren arrazoia an iraganeko pluralak, zein, nahiz agértu gutxitan, regularki izanen zirén "zitzai-" formakoak, esan nahi baita: "zitzaidan", "zitzaizun", "zitzaion"..., erabat koinzidituz kin "izan" aditzaren "nor-nori" formak.

Edonola ere, bázen alternatibarik, baina hara non Euskal Akademiak, ordezta aukératu "dieza-" + "diezo-" + "dieze-" formak eta "dietz-" pluralak, zein ziren posibilitate argia barné "*ezan" aditza, hautatuko zituén:

"dieza-" + "diezaio-" + "diezaie-"  singularrean eta zéin eta "diezaizki-" pluralean

hola hartuz forma singular luzeagoak, eta bihúrtuz forma pluralak ia inpraktikable ("diezazkizuekegu", "diezazkizuekete", "diezazkidakete").  [884] [>>>]

Lehenago ze 1970: diezazki* 3, dietza* 208, ditzai* 72

Atzo komentatzen genuen nóla Euskaltzaindia-k ez duen batere arazorik izan aukerátzeko ia adizki potentzial plural luze-konplexuenak afin beté bere paradigma batua. Hari horretara, ondorengo bilaketak egin ditugu an Euskara Institutua-ren Corpus Historikoa, kontatuz forma bakoitzean zénbat agerraldi daudén lehénda 1970:

-diezagu*  152 (lehénda 1970) [-dieza* 1008]
-diezazkigu*   0 (lehénda 1970)  [-diezazki* 3]

Beste aukera bat zén:

-diezagu*  152 (lehénda 1970) [-dieza* 1008]
-dietzagu*   41 (lehénda 1970)  [-dietza* 208]

edo:

-dezaigu* 56 (lehénda 1970) [-dezai* 584]
-ditzaigu* 7 (lehénda 1970)   [-ditzai* 72]

Halaber dauzkagu:

-dezaizkigu* 2 (lehénda 1970)
-diezaigu* 0 (lehénda 1970)
-diezaizkigu* 0 (lehénda 1970)
-ditzazkigu* 0 (lehénda 1970)
-ditzaizkigu* 3 (lehénda 1970)

Datu horiek ere sugerituko ligukete ze, "*ezan" aditzaren barruan, "diezazki*" adizkiak ez direla aukerarik onena. [883] [>>>]

"diezazkidake" artén "ditzazkidake" eta "dietzadake": esan nahi baita gipuzkera kin ukitu lapurtar bat

Atzo Gilen-ek zioén buruz "*ezan" laguntzailearen forma potentzial pluralak:

Itzela da, Orotarikoan ez dago "diezazki-" bakarra ere, ez "liezazki-", ez "ziezazki-".

Bestalde, gipuzkeran aurkitzen ditugu forma potentzial pluralak nola hauek (Bonaparte-ren paradigmak: ikus hemen):

non dauzkagun: "ditzazki-", "zitzazki-" eta "litzazki-". Eta lapurteran honelakoak (Bonaparte-ren paradigmak: ikus hemen):

non dauzkagun: "dietza-", "zietza-" eta "lietza-", halan ze, neurri batean, esan geinke ze, batuko formak liraké gipuzkerakoak kin ukitu lapurtar bat, nahizta, hori bai, aukeratu zituztén ia aukera luze eta konplexuenak (diot "ia" zeren ez zuten aukeratu adibidez "dietzazki-" konplexuagoa), erakutsiz Euskaltzaindia-ren desardura respektu aukeraren aspektu funtzionalak. [882] [>>>]

Eusebio Erkiaga: "Nork egin leza holako lanik?"

Aipatu genuén atzo "lezake" forma:

Azpimarratu nahi dugu ze "lei" forma hori dá monosilabikoa, bitartén "leike" dá bisilabikoa, eta batuko "lezake" trisilabikoa.

zein, genioenez, izanen zén printzipioz redundantea ("le-" eta "-ke" batera), eta diot printzipioz, zeren orobat erabil lei kin helburu pleonasmikoa. Edonola ere, zenbait hizkeratan errepikapen hori izan zeikén (zitekeen, zeikean) aukerakoa, hiztunak erabil leikelarik "lei" edo "leike" transitiboak segun bere helburu komunikatiboa, aukeratuz arten laburtasuna ("lei") edo, akaso, pleonasmo expresiboa ("leike").

Edonola ere, "le gi" izanen zén "egin" aditzaren "akasoko" forma zaharra (3. persona horretan) berdin nola "le za" izanen zén ber forma an "*ezan", zeinen signifikantza izanen zén nola "ahal izan":

le za > leza → lezake
le gi > legi → legike > leike

non, hizkera batzutan, bereziki 3. personan, "-ke" atzizkia geldi zeikén aukeran afin laburtu edo indartu expresioa (izan ere, 3. persona horretan ez zuen sortzen arazorik kin lehenaldia). Gerora, perifrastiko bihurtzean, "*ezan" aditza gamatikalizatuz joan zén nola laguntzaile (ez da bestela erabiltzen):

egin le(g)ike = egin lezake = egin ahal(ko) luke

Eta gauza da ze, "lezake" ere, noizbait erabili da gabé "-ke" an 3. persona hori ("leza" = "lezake"), akaso analogiaz, islatuz mendebaldeko "lei" = "leike". Ikus Eusebio Erkiaga euskaltzainaren erabilera hau ("Neurtitzak"):

Esan nahi baita: Nork egin lezake holako lanik? [881] [>>>]

Formal arruntean ere, zentzuzko kontrakzio-gradu batek arinduko du expresioa

Herenegungo sarreran, Gilen-ek erantzun zion ki Erramun, esanez ze:

Erramun, zure gazte denborako esaldi horretan aplikatzen diren arau fonologikoak universalak dira, hau da, balio dute euskara osorako. Izan ere, edozein euskalki izan liteke hori, are batua ere:

gu etxean geratu gara

gu etxian geatu ga

gu etxi(e)n gatu a

Funtsean, A aurreko E bilakatzea I, eta vokal arteko G eta R jaustea.

Eta atzokoan Txopi-k ere erakusten zigun halako gradazio moduko bat an kontrakzioak on inglesa:

is not it  [kontrakziorik gabe]

isn’t it  [kontrakzio formala]

Eta ondoren elkarrizketetan /i:ni/ [kontrakzio kolokiala]

Eta bai, egoten dira kontrakzio-graduetan bi mutur:

• zero-gradua (gu etxean geratu gara edo is not it), non ahoskera guztiz ajustatzen den ki idazkera, eta non ez den batere kontrakziorik egiten, eta
• gradu maximoa, aski kontextuala, non justu ahoskatzen dirén referentzia foniko minimoak ki uler dadin mezu bat zein aisa ulertuko den an kontextu jakin bat (gu etxi(e)n gatu a edo /i:ni/).

Gauza da ze, ahozko erabilera formal-arruntean (adibidez universitate-klase batean) egon beharko litzaké lekua (eta báda lekua) afinda, noiz nahiago, aplíkatu zentzuzko kontrakzio-graduak. Adibidez:

hoiek eta horiek
eluke eta ez luke
di(r)a eta dira
zitun eta zituen
ekarriko(u)zu eta ekarriko duzu
eiteko eta egiteko
...

Jakina, noiz nahiago eta, beraz, aukeran. [869] [>>>]

"esperantzaz-eta + .........+ aditz ez-jokatua" = "esperantzaz-eta mundua hobetu"

Aurreko bi sarreretan mintzatu gara burúz "esperantzaz-eta..." estruktura kin aditz jokatua:

Hori egingo zuen, esperantzaz-eta mundua hobetuko zuela.

baina, antzera nola erabiltzen genituen aditz ez-jokatuak an ondorengo estrukturak:

Hori egingo zuen, ustez-eta mundua hobetu.
Hori egingo zuen, nahiz-eta mundua hobetu.
Hori egingo zuen, nahizik-eta mundua hobetu.
Hori egingo zuen, beldurrez-eta mundua hobetu.

era berean ere erabil genitzake:

Hori egingo zuen, esperantzaz-eta mundua hobetu.

edota:

Hori egingo zuen, amorez-eta mundua hobetu.

Berdin ere. [463] [>>>]

Aukerako aditz-konkordantzia datiboa: "Afin eta ihesi egin dezazun haier, ...."

Aurreko sarreran aipatzen genuén ondorengo perpaus finala:

Afin eta ihesi egin dezazun haier [= haiei], .... Tt Arima XV. [OEH]

zein, nola genioen, aisa bihur liteken ondoko aukera ez-jokatua:

Afin ihesi egin haier, ...

non aditz ez-jokatuak ("ihesi egin") ez duen eskatzen konkordantziarik kin ezein objektu, delarik direktu edo indirektua.

Eta gauza da ze, aldaera jokatuetan ere, euskaraz existitzen da aukera ki ez egin konkordantziarik artén aditz jokatua eta objektu indirektua, nola konprobatu ahal dugun an goiko adibidea:

Afin ihesi egin dezagun haier,...

zein, modu konkordatuan, litzakén:

Afin ihesi egin diezaiegun haier,...

Da beste aukera bat zein ez den zértan galdu, are gutxiago noiz nahi dugun sinplifikatu aditza. [455] [>>>]

Irakurri informazio gehiago »

Kontrazioak, lenizioak, hitz laburtuak (clipping) edo elipsiak

Dio Erramun Gerrikagoitia-k an bere erantzuna ki nire atzoko sarrera:

Niretzat argui dago zer diren contractioneac baina ez zer diren errazpideac nahiz-ta ikusi arguiro dagoela hitz (neologismo?) hori formatua kin erraz + bide. Baina ez zait ethorten hitz horrequin cerebrora ezelaco concepturic behintzat niri. Nola esaten ahal litzateque hori conceptua gaztelaniaz, frantzesez edo inglesez?

Zeren errazpideac interpreta litezque modu sobera zabal eta lausotuan so eguinic soilic interpretationeari e analysis etymologicoa e bere parteac, erraz eta bideac, ezen bideac dutenac bide emaiten erraztasunari. Baina da interpretatione sobera lausoa.

Nik, "errazpide" hitza erabiltzean, kontuan izan dut bere esangura orokorra:

errazpideak = errazteko bideak 

Terminu horren barruan konsideratu ditút bide egoki guztiák za erraztu produkzio fonikoa, non sartzen dirén oso nagusiki kontrazioak baina non bádiren beste aukera batzuk ere.

Dio Trask hizkuntzalariak an bere "A Dictionary of Phonetics and Phonology" (1996:92)

contraction: Any phonological process in which a word or (more commonly) a sequence of words is reduced by the removal of some internal material, possibly with the application of some further phonological processes. Paradigm cases include the reduction of I am to I'm, of she would have to she'd've, and of ever to the "poetic" e'er. The label is often applied also to more complex cases such as the (obligatory) reduction of French de le to du. [R.L. Trask, 1996:92]

Wikipedia-k dio:

A contraction is a shortened version of the written and spoken forms of a word, syllable, or word group, created by omission of internal letters and sounds. 

Hortaz, kontrazioetan hitz klaveak liraké "removal" edo "omission", baina gauza da ze bádira (ustezko) kontrazioak non ez den gertatzen laburtzerik, baizik bestelako transformazio erraztailerik. Horixe gertatzen da, adibidez, noiz:

 ez du → eztu

non emaitza ez den laburragoa, baizik beste modu batera erraztua.
 
Eta bádira beste prozesu fonologiko erraztaileak zeinen emaitza fonetikoa ez den laburragoa, baizik ahulagoa, zerbait eze eskatzen du ahalegin foniko gutxiago, nola an lenizioa:

lenition: (also weakening) Any phonological process in which a segment becomes either less strongly occluded or more sonorous, such as [k] ~ [x], [x] ~ [h] or [k] ~ [g]. Often the term is extended to various other processes, such as loss of aspiration, shortening of long segments and monophthongization of diphthongs, which represent 'weakening' in some intuitive sense. [R.L. Trask, 1996:201]

Holako prozesu lenitiboak gertatuko liraké noiz dugun erlajatzen, higatzen, ahultzen edo lenitzen ebakierá on zenbait soinu, bihurtuz "t" soinuak "d"-agoak, edota "g" soinuak ahulagoak nahiz ez desagertu. 

Hortaz, eta afin batera adierazi prozesuak nola kontrazioak, lenizioak, hitz laburtuak (clipping) edo elipsiak, aukeratu nuén "errazpideak" izendapena, zeinek, nire ustez, ondo adieraziko luké gorago esandakoa. [384] [>>>]