Lehenaldiko 3. personetako 'z-' horiek ez dagozkie jatorriz i 3. personak, baizik i 2. personak ('z(u)-')

Gaur egun, estandar bihurtu dirá formak nola:

• hura zetorren

• hark zekarren/zekartzan

• haiek zetozen 

• haiek zekarten/zekartzaten

kin hasierako "z-" bat. Baina hasierako "z-" hori 3. personari egokitzen al zaio? Ez, berez "z-" hori justuki dagokio ki 2. persona "zu" izenordaina, halan ze, regularragoa litzaké::

• zu zetozen (hasieran "zu = zuek" 2. persona plurala)
  

• zuk zekarren/zekartzan 

• zuek zetozten

• zuek  zekarten/zekartzaten

Zeren, berez 3. personek ez dute elementu pronominalik (∅):

• hura ∅etorren

• hark ∅ekarren/ ∅ekartzan

• haiek ∅etozen 

• haiek ∅ekarten/ ∅ekartzaten

Esan nahi baita ze "z-" ez da 3. personako elementu pronominala, baizik "∅-".

Eta azken forma regularrago horiek mantendu al dira nonbait? Bai, mantendu dira an mendebaldeko hizkerak, zein konsideratzen dirén konservatiboenak.

Hortaz, zér gertatu (eta gertatzen ari) da an hizkera zentralak eta ekialdekoak? Ba ze, 2. personetako forma regularrak berrinterpretatzen ari dirá nola 3. personako formak, besteak beste gáiti analogia kin "zan/ziran", non "ziran" ere izan zén 2. personakoa lehenda izán 3. personakoa.

Horretaz gogoratu nahi genuke ondoko sarrera hau:

• "ziran" adizkia hasieran izanen zén "zu ziran" (lehenaldiko 2. persona plurala) ordezta "haiek ziran" (lehenaldiko 3. persona plurala)

Behinda atzokoan ikusi nóndik etor zitezkén, gure analisian, "izan" aditzaren orainaldiko adizkiak, gaur jarraituko dugu osatzen lehenaldiko pluralak, zeintatik jada aztertu genituén lehenengo hiru personak:

Hortaz, izanen genuké:

• e - i - za - n > i - za - n = izan (aditz-partizipioa)

----------------

• n(i) - e - i - z(a) - n > n - e - i - za - n > n - i - za - n   > n - i - (n) - (t) - za - n = nintzan (lehenaldiko 1. persona) 

• h(i) - e - i - z(a) - n > h - e - i - za - n > h - i - za - n   > h - i - (n) - (t) - za - n = hintzan (lehenaldiko 2. persona) 

• e - i - za - n > i - za - n > za - n = zan (lehenaldiko 3. persona)

Eta jarraiki orainaldiko ildo bera, lehenaldiko pluralak ere derivatuko lirake ti ber "la/ra" erroa:

• *e - i - la - n > *e - i - ra - n

halatan non 1. eta 2. persona plural regularrak izanen zirén:

• g(u) - e - i - la - n > g(u) - e - i - ra - n > giran (lehenaldiko 1. persona plurala)

• z(u) - e - i - la - n > z(u) - e - i - ra - n > ziran (lehenaldiko 2. persona plurala)

Horrela, garai zahar hartan, "ziran" adizkia izanen zén regularki 2. persona plurala ("zu ziran") eta ez, gaur lez, 3. persona plurala ("haiek ziran"), antzera nola "giran" izanen zén 1. persona plurala ("gu giran").

Hortaz, zéin izanen zen 3. persona plural zaharra?, zér dela-ta aldatu zén? nóla sortu zirén lehenaldiko 1. eta 2. persona berriak? Datozen sarreretan saiatuko gará azaltzen bilakaera horiek.

Eta berrikuntza zahar hori (bai, zeren berrikuntzak ere izan ahal dirá zaharrak) joan zén hedatzen i adizki gehiago, batzuei lehenago (gaiti arrazoi ezberdinak nola adibidez koinziditu kin aditz-partizipioa: an "*edin" edo "*ezan" laguntzaile zaharrak), beste batzuei geroago (akaso analogia hutsez), eta hizkera batzuetan, beste batzuei orandik ez zaie heldu.