"Zein" erlatiboa: zer hintzen eta non hago!

Aurreko mezuan, komentario batean, harira etorri da bertso zahar bat déitzen "Cantares de la quema de Mondragon", non irakurri ahal genuen "çein" interesgarri hau:

Lasterreon sar gayteza[n]
Cantoeco çarçayqueran,
Aen bizar(r)ac ycara çirean
Armacaz ezin eguien leg(u)ez eçer
Ganboarroc su emaytean
Asi dira, ta onegaz urten daude beralan
Oñeztar barruangoac
Çein erre ez citeçan.

Nik duda batzuk azaldu...:

Nik ez dakit noraino interpretatu daitekeen azken "zein" hori nola kausala edo nola erlatibo, ...

... eta Josu Lavin-ek erántzun:

"Zein erre ez zitezan"

Niretako relativo bat da zein doan aoristoarekin loturik:

"que no se quemaron"

Interpretazio horren harian, jo dut at liburua "Textos arcaicos vascos", non, gure zorionerako, Luis Mitxelena-k komentatzen duén textu hori:

V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]

Mitxelena-k ez du egiten bestelako komentariorik burúz gure perpaus hori, baina kontuan hartuz ze kanta hori ustez konposatuko zen an XV. mendea, nik uste ze kontu horrek merezi dú komentario zabalagoa.

Zeren, egiazkoa balitz (nola dirudien) ze kanta hori konposatu zen an XV. mendea, egonen ginake aurrén lehenengo aldia non jaso dén perpaus erlatibo bat kin "zein" prepositiboa, zein dén, gainera, restriktibo mugagarria eta kasu adverbialik gabea (hau da: dauká guzti-guztiori zein ez zaion "gustatzen" ki Euskaltzaindia).

Zeren, egiazkoa balitz (nola dirudien) ze kanta hori konposatu zen an XV. mendea, ondorioztatu beharko genuke ze "zein" erlatiboa erabili zen ondo lehenago ezi gure idazle ezagun zaharrenak has zitezen idazten.

Zeren, egiazkoa balitz (nola dirudien) ze kanta hori konposatu zen an XV. mendea, pensatu beharko genuke ze estandar literario hori ("zein" erlatiboa) zén gehiago ezi estandar literario huts bat (pensatzekoa da ze halako kantak ahoz transmitituko ziren, hau da: kantatuko zirela).

Hortaz, XV. mendean antzeman ahal dugu egoera eta giro intralinguistiko bat (corpusaz ari naiz) askoz interesgarriagoa ezi gaur, non horrelako erabilera progresistak desagertu dirén ti gure estandar literarioa.

Gainera, azpimarratu behar dugu ze halako erlatibo prepositibo ahaltsu eta progresiboak dira ezin beharrezkoagoak ki garatu diskurso ahaltsu eta progresiboago bat.

Baina nóndik demontre atera du Juan Garzia-k ze:

Jakina, ZEIN (ZOIN/ZUIN) egitura horretakook kasu-atzizkia onartzearen abantaila dute, baina –ez bedi inor engaina- besterik adierazten dute, ez baitiote “zein gizonekin” galdera inplizituari erantzuten (hots, ez dira zehaztaile, esplikatibo huts baino). ["Joskera lantegi", 373 or.]

Beste ale bat ematearren: nire "Euskararen garabideak" liburuan, 137. orrialdean, irakur daiteke ondoko adibidea ganik Tartas, non aurkitzen dén "zeinek" bat mugagarria eta kasu adverbialik gabea:

Examina etçaçu faltac eta imperfectioniac, çointara baitcira gehiago emana eta inclinatia eta erori ahal baitcinate ardurenik, hala nola, colera, impatientia, gaixqui minçatcia, vanitatia eta halako bertce beqhatiak; causa eta ocasionia, çoignec hetara erori eraci baiçutu, affin eta ihessi eguin deçaçun hayer, evita ditçaçun.

Baina, zergátik ari da Euskaltzaindia prestatzen bidea arren eta ez daitezen definitiboki onar "zein" restriktibo mugagarri ez-adverbialak?: hori da mutilazio onartezin bat, ezbidea, zeintan erakusten dutén euren perspektiba-falta).

Xabier Alberdi ja hasi da ematen pausu hori zein doán ti ustezko deskripzioa dara gomendio argia:

... EGLU-V-en arabera, (53b) itzulpena (erlatibo mugagarria) onargarria izango litzateke, izenordain erlatiboa kasu adberbial batekin dagoelako; baina horrelakoetatik kanpora, ez da batere gomendagarria zein erlatiboa balio mugagarriarekin erabiltzea (54). [Alberdi, "Euskal estilo libururantz", 2001:210]

Esan gabe doa: hurrengo pausua izanen da arauá zek anputatuko du "zein" mugagarria eta kasu adverbialik gabea ti edozein erabilera estandar. Egia esan, operazio/mutilazioa ia amaituta dago, eta arrakastaz.

Oi "zein" erlatiboa, zer hintzen eta non hago! [60] [⇶]