"Zein" erlatiboa: zer hintzen eta non hago!

Aurreko mezuan, komentario batean, etorri da harira bertso zahar bat deitzen "Cantares de la quema de Mondragon", non irakurtzen ahal genuen "çein" interesgarri hau:

Lasterreon sar gayteza[n]
Cantoeco çarçayqueran,
Aen bizar(r)ac ycara çirean
Armacaz ezin eguien leg(u)ez eçer
Ganboarroc su emaytean
Asi dira, ta onegaz urten daude beralan
Oñeztar barruangoac
Çein erre ez citeçan.

Nik duda batzuk azaldu...:

Nik ez dakit noraino interpretatu daitekeen azken "zein" hori nola kausala edo nola erlatibo, ...

... eta Josu Lavinek erantzun:

"Zein erre ez zitezan"

Niretako relativo bat da zein doan aoristoarekin loturik:

"que no se quemaron"

Interpretazio horren harian, jo dut a liburua "Textos arcaicos vascos", non, gure zorionerako, Luis Mitxelenak komentatzen baitu testu hori:

V. 33: çein erre ez çiteçan "(solamente) los que no se quemaron", relativo y no final. [87 or.]

Mitxelenak ez du egiten bestelako komentariorik buruz gure perpaus hori, baina kontuan hartuz ze hori perpausori dagokio a kanta bat zein ustez konposatuko zen an XV mendea, nik uste ze kontu horrek merezi du komentario zabalagoa.

Zeren, egiazkoa balitz (nola dirudien) ze kanta hori konposatu zen an XV. mendea, egonen ginake aurre lehenengo aldia non dan jaso perpaus erlatibo bat kin "zein" prepositiboa, zeinek, gainera, dun partikularidadea hon izatea restriktibo mugagarria eta kasu adberbialik gabea (hau da: dauka guzti-guztiori zein ez zaion "gustatzen" a Euskaltzaindia).

Zeren, egiazkoa balitz (nola dirudien) ze kanta hori konposatu zen an XV. mendea, ondorioztatu beharko genuke ze "zein" erlatiboa erabili zen ondo lehenago ezi gure idazle ezagun zaharrenak hasi zitezen idazten.

Zeren, egiazkoa balitz (nola dirudien) ze kanta hori konposatu zen an XV. mendea, pensatu beharko genuke ze estandar literario hori ("zein" erlatiboa) zen gehiago ezi estandar literario huts bat (pensatzekoa da ze halako kantak ahoz transmitituko ziren, hau da: kantatuko zirela).

Hortaz, XV. mendean antzematen ahal dugu egoera intralinguistiko bat (corpusaz ari naiz) askoz ere interesgarriago ezi hori zein daukagun gaur, non horrelako erabilera progresistak desagertu baitira ti gure estandar literarioak.

Gainera, azpimarratu behar dut ze halako erlatibo prepositibo ahaltsu eta progresiboak dira ezin beharrezkoagoak afin garatu diskurso ahaltsu eta progresiboago bat.

Baina nondik demontre atera du Juan Garziak ezen:

Jakina, ZEIN (ZOIN/ZUIN) egitura horretakook kasu-atzizkia onartzearen abantaila dute, baina –ez bedi inor engaina- besterik adierazten dute, ez baitiote “zein gizonekin” galdera inplizituari erantzuten (hots, ez dira zehaztaile, esplikatibo huts baino). [Joskera lantegi, 373 or.]

Beste ale bat ematearren: nire "Euskararen garabideak" liburuan, 137. orrialdean, irakur daitezke zita bat ti Tartas, non aurkitzen baita beste adibide bat hon "zein" mugagarria eta kasu adberbialik gabea (zehazki: "zeinek"):

Examina etçaçu faltac eta imperfectioniac, çointara baitcira gehiago emana eta inclinatia eta erori ahal baitcinate ardurenik, hala nola, colera, impatientia, gaixqui minçatcia, vanitatia eta halako bertce beqhatiak; causa eta ocasionia, çoignec hetara erori eraci baiçutu, affin eta ihessi eguin deçaçun hayer, evita ditçaçun.

Baina, zergatik ari da Euskaltzaindia prestatzen bidea afin ez daitezen definitiboki onar "zein" restriktibo mugagarri ez-adberbialak?: hori da mutilazio onartezin bat, ezbide bat, zeinen oinarrian baitagoke erabilera hon "el/la/lo cual" (hor erakusten dute berriro euren perspektiba-falta).

Xabier Alberdi ja hasi da ematen pausu hori zein doa ti ustezko deskripzioa a (des)gomendio argia:

... EGLU-V-en arabera, (53b) itzulpena (erlatibo mugagarria) onargarria izango litzateke, izenordain erlatiboa kasu adberbial batekin dagoelako; baina horrelakoetatik kanpora, ez da batere gomendagarria zein erlatiboa balio mugagarriarekin erabiltzea (54). [Euskal estilo libururantz, 210. or.]

Esan gabe doa: hurrengo pausua izanen da araua ze(inek) anputatuko du "zein" mugagarria eta kasu adberbialik gabea ti edozein erabilera estandarizatu. Egia esan, operazio/mutilazioa ia amaituta dago, eta arrakastaz.

Oi "zein" erlatiboa, zer hintzen eta non hago! [60] [⇶]