Hizkuntza bat garatuko bada, behar ditu forma berriak, bide berriak, garabideak, zein ez baitira baizik versio berriak on bide zaharrak

Zioen atzo Txopi-k:

Egoera batean non dagoen erabateko hizkuntz askatasuna, esaterako an Balbula Blogspot, joera on hiztunak izango da geyen erraza, geyen ekonomiko.

eta gero Josu Lavin-ek, guztiz kontra, zioén:

Decretuz eliminatu behar lirateque inventaturico forma guztiac. Adibidez: zeniezazkiguketen

Eta gauza da ze, gustatu ala ez gustatu, "zeniezazkiguketen" forma hori ez da inventatua, nola dioen Josu-k kin zentzu guztiz peioratiboa, baizik, gehien jota, ondo eratorria bidéz euskararen mekanismo sortzaile propioak. Hain ondo eratorria nola izan zitezken beste aldaera asko ere zein, gainera, izanen zirén askoz praktikoagoak. Eta euskarari, edo beste edozein hizkuntzari, kentzen badizkiogu bere mekanismo sortzaile propioak (verbalak, sintaktikoak...), hizkuntza hori ezin izanen da garatu nola beharko luken. Eskuak loturik geldituko da, indefensio handienean.

Bestalde, adizki hori norbaitek eratortzekotan, akaso Bonaparte-k eratorriko zuen, zeren bere adizkitegian agertzen zaigú oso forma antzekoa: "zinitzazkiguketean":

zeini Euskaltzaindia-k soilik eman dizkio ukitu regularizatzaile batzuk. Forma hori eratortzen da ti "ziñizazkiguten":

zein, an bere formá "cinietzaizquigutén", jada agertzen zaigún an Larramendi-ren "Artea":

Derivazio horien arazoa ez litzake euren ustezko jatorri "inventatua", baizik euren larregizko luzera nondik sortzen dén euren desegokitasun handia nola aukera batua. Ez daigun dena nahasi an totum revolutum bat non ez dakigun zértaz ari garen. Oxala baldin Larramendi-k eratorri eta proposatu izan balitu forma verbal guztiz praktikoak zein, gero, idazleek erabiliko zituzten, eta zein gaur egun egon zitezken aukeran.  

Hizkuntza bat garatuko bada, behar ditu forma berriak, bide berriak, garabideak, zein ez baitira baizik versio berriak on bide zaharrak. [930] [>>>]

Maiztasunak ere aldé "de-" formak an 'nor-nori-nork' subjuntiboa [dez(ai)on - de(g)ion: 187 eta diez(ai)on - diozan: 31]

Aurreko sarreretan mintzatu gara burúz erlazio estua zein dén existitzen artén "nor-nori-nork" indikatiboa on "*edun" aditza, eta ber paradigma subjuntiboa an "egin" aditza (ikus sarrera hau):

dio - deion

hala nola artén "nor-nori-nork" subjuntiboa on "egin" aditza eta ondoko subjuntiboa on "*ezan" aditza (ikus sarrera hau) :

deion  - dezaion

Hiru paradigma horiek osatzen duté sistema koherente bat:

dio - deion - dezaion

zein den guztiz regularra. Zentratuz orain gure begirada an forma subjuntiboak (deion - dezaion modukoak), ikus dezagun zénbat alditan erabili diren historikoki adizki horiek edo antzekoak harik 1970 (EHUko Corpus Historikoa):

dezon: 93
deion: 45
dezaion: 36
degion: 13
diozan: 17
diezon: 12
diezaion: 2

Eta gauza da ze justuki "diezaion" batua dá gutxien erabilia (kin 2 erabilera), distantzia handiz, bitarten ze "de-" formak dirén erabilienak ("dez(ai)on" - "de(g)ion"), hauek ere distantzia handiz (187 aúrka 31).

Hortaz, "nor-nori-nork" estandarrerako pare bat forma hautatzekotan, ondo hauta zitezkén "dez(ai)on" formakoak ("*ezan"), zein izan dirén erabilienak, hala nola ere "deion" formakoak ("egin"), zein dirén laburrenak, osatúz gorago aipatutako hirukote regularra kin "dio":

dio - deion - dezaion

Laburragoa nahi izanez gero: "deion"; nabarmenagoa nahi izanez gero: "dezaion". Aukeran. [900] [>>>]

Eta, euskal aditz batuan ahaztuenetan ahaztuena....: "egin" laguntzailea

Atzo (eta baita adibidez herenegun) kritikatzen genituén Euskaltzaindia-k egindago zenbait aukera respektu euskal aditz batua, non, genioenez, agertzen zaizkigún zenbait forma ondo luze, zail eta are inpraktikable, denak ere oinarrituak an "*ezan" laguntzailea. Baina báda beste aukera orokor bat zein gutxitan hartzen den kontuan, bihurtu delarik beste ahaztu horietako bat: "egin" laguntzailea.

Akaso baten batek esan lei (leike, legike) ze hala gertatzen da zeren, ezaguna denez, euskara batua, eta bereziki euskal aditz batua oinarritzen da an gipuzkera, eta zehazkiago an beterriko gipuzkera, eta hor ez direla hain ondo egokitzen "egin" laguntzailearen formak. Baina, esan behar dugú biribilki, hori ez dela guztiz horrela; izan ere, "egin" laguntzailea erabili dá an gipuzkera atzorarte eta existitzen dá "egin" laguntzailearen versioa (nolabait esan), zein erabil litekén bihartik bertatik, eta zein den ondo regularragoa eta sinpleagoa zein oraingo batuko aukera. Aukera horren subjuntibo-formak dirá:

deion  = diezaion
deidazun = diezadazun
deiguzuen = diezaguzuen
deieten = diezaieten

eta pluralak:

deizkion  = diezazkion
deizkidazun = diezazkidazun
deizkiguzuen = diezazkiguzuen
deizkieten = diezazkieten

Osatzen da guztiz regularki tika forma indikatiboa, gehituz "-e-" ki hasierako morfema ("d-", "n-", "h-", "zen-", "z-" edo "gen"), eta bukatuz kin subjunktiboko "-n" orokorra, baldin ez badu:

didazu (ind) -> deidazun (sub) [diezadazun]
nizun (ind) -> neizun (sub) [niezazun]
zenizkigun (ind) -> zeneizkigun (sub) [zeniezazkigun]
zizkidaten (ind) -> zeizkidaten (sub) [ziezazkidaten]

Dena dá, diogunez, ondo regularragoa eta sinpleagoa zein oraingo batua. Eta hor da, aukeran. [885] [>>>]

Datuetan sakonduz: 1970ean 'dezai-', 'ditzai-' zirén ondo nagusi

Atzo konsideratzen genuen zénbat alditan agertzen ziren, orotara, zenbait adizki lehénda 1970. Eta ikusten genuen ze, kopuru total horietan, "dieza-" adizkiak nagusitzen ziren gain "dezai-" formak, alde handiz ere. Baina gauza da ze, hasten bagara hurbiltzen gure lupa estatistikoa ki datuak afin ikusi euren dinamika, euren mugimenduak, euren tendentziak, orduan ikusiko dugu ze gauzak izan ahal dirá oso ezberdin.

Zeren egia bada ze XVII. eta XVIII. mendeetan "dieza-" zela guztiz nagusi gain "dezai-", zein ia ez zen idatzian existitzen, gauza da ze XX. mendean, guztiz nagusitzen ari zen ha erabilera on "dezai-", nola ikusi ahal den jarraian:

1901-1937:  "dieza-" + "diezo-" + "dieze-" 74 aldiz
1938-1969:  "dieza-" + "diezo-" + "dieze-" 64 aldiz

bitartean ze, urte horietan, "dezai-" formak erakusten zituén zenbaki hauek:

1901-1937:  "dezai-" 189 aldiz
1938-1969:  "dezai-" 373 aldiz

Pluraletan tendentziak ez dira hain argi ikusten, kopuruak oso txikiak baitira:

1901-1937:  "dietz-" 9 aldiz
1938-1969:  "dietz-" 14 aldiz

aúrka ondorengo kopuruak an "ditzai-" forma pluralak:

1901-1937:  "ditzai-" 7 aldiz
1938-1969:  "ditzai-" 25 aldiz

Esan nahi baita ze, 1970ean "dezai-" moduko adizkiak aski normaltasunez erabiltzen ari ziren, eurak zirelarik akaso aukera egokiena za bihúrtu forma batua.

Euskaltzaindia-k, ordea, ez zuen bide horretatik jo, zergátik? Akaso bilatu beharko da horren arrazoia an iraganeko pluralak, zein, nahiz agértu gutxitan, regularki izanen zirén "zitzai-" formakoak, esan nahi baita: "zitzaidan", "zitzaizun", "zitzaion"..., erabat koinzidituz kin "izan" aditzaren "nor-nori" formak.

Edonola ere, bázen alternatibarik, baina hara non Euskal Akademiak, ordezta aukératu "dieza-" + "diezo-" + "dieze-" formak eta "dietz-" pluralak, zein ziren posibilitate argia barné "*ezan" aditza, hautatuko zituén:

"dieza-" + "diezaio-" + "diezaie-"  singularrean eta zéin eta "diezaizki-" pluralean

hola hartuz forma singular luzeagoak, eta bihúrtuz forma pluralak ia inpraktikable ("diezazkizuekegu", "diezazkizuekete", "diezazkidakete").  [884] [>>>]

Lehenago ze 1970: diezazki* 3, dietza* 208, ditzai* 72

Atzo komentatzen genuen nóla Euskaltzaindia-k ez duen batere arazorik izan aukerátzeko ia adizki potentzial plural luze-konplexuenak afin beté bere paradigma batua. Hari horretara, ondorengo bilaketak egin ditugu an Euskara Institutua-ren Corpus Historikoa, kontatuz forma bakoitzean zénbat agerraldi daudén lehénda 1970:

-diezagu*  152 (lehénda 1970) [-dieza* 1008]
-diezazkigu*   0 (lehénda 1970)  [-diezazki* 3]

Beste aukera bat zén:

-diezagu*  152 (lehénda 1970) [-dieza* 1008]
-dietzagu*   41 (lehénda 1970)  [-dietza* 208]

edo:

-dezaigu* 56 (lehénda 1970) [-dezai* 584]
-ditzaigu* 7 (lehénda 1970)   [-ditzai* 72]

Halaber dauzkagu:

-dezaizkigu* 2 (lehénda 1970)
-diezaigu* 0 (lehénda 1970)
-diezaizkigu* 0 (lehénda 1970)
-ditzazkigu* 0 (lehénda 1970)
-ditzaizkigu* 3 (lehénda 1970)

Datu horiek ere sugerituko ligukete ze, "*ezan" aditzaren barruan, "diezazki*" adizkiak ez direla aukerarik onena. [883] [>>>]

Leizarraga, Tartas, Aresti, Sarasola, Atxaga edo Sarrionandia

Komentatzen genuen atzo nóla existitzen diren oso testigantza nabarmenak on aditzá "apartenitu" ("apertenitu"), zeintan sartzen dirén Leizarraga, Tartas, Aresti, Sarasola, Atxaga edo Sarrionandia. Hain justu, EHUko Corpus Historikoan (harik 2000) agertzen dirá 23 erabilera:

zein, denboran, banatzen dirén honela:

Ikusten denez, pasa den mendeko azken urteetan birdeskubritzen ari zén aditz hori, baina, akaso sorpresiboki, noiz konsúltatu XXI. mendeko erabilera (an Egungo Testuen Corpusa, tika 2000), konprobatzen dugu nóla ez den agertzen behin ere:

Hala ere, 2001ean aurkitzen dugú ondorengo erabilerá on Ana Urkiza (an "Ondarroa" aldizkaria):

Umetatik hainbeste miresten eta erakartzen duen arrantzalearen unibertsoari ez dio apertenitzen. [Ana Urkiza, 2001]

Datu bat: Euskaltzaindiaren Hiztegiak ez du jasotzen hain aditz nabarmendua: "apartenitu" ("apertenitu").

Eta gauza da ze galdetzen genuen atzo ea, erabilera haiek ikusita, nórk esan lezaken ze "apartenitu" ("apertenitu") transitiboa ez zela apartenitzen ki euskara. Ba begira, urrutira gabe, Euskaltzaindia-k diosku ze, ez soilik versio transitiboa, baizik intransitiboa ere, ez direla apartenitzen ki euskal ondare linguistiko ofiziala. [849] [>>>]

Euskara estandarra ere, aski buruazkena eta irakur-denbora erlatiboki altukoa

Sarrera honetan genioen ze:

...pentsatzekoa da ze akaso egon liteke osagai sintaktiko bat arten faktoreak zein ari diren afektatzen irakur-denbora.

zeren, Pellegrinok eta bestek aztertutako 8 hizkuntza horietan, justuki horiek hizkuntzak zek dituzte IR altuenak (edo irakur-denbora baxuenak) zirén burulehenak, eta, bestaldean, hizkuntza buruazkenek ez zituzten izaten IR altuak.

Gero, azken bi sarreretan (ikus hemen eta hemen) antzeman dugu nóla euskararen IRa ez litzaken altua, baizik gehiago, erlatiboki baxua, eta, izanki euskara estandarra aski buruazkena, horrek indartuko luke a hipotesia ezen báda osagai sintaktiko bat artén faktoreak zein ari diren afektatzen irakur-denbora. [668] [⇶]

Aglutinazioak errazten dú isolamendua on postposizioak: adibidez, "kin" soziatiboa

Atzoko sarreran genioenez, hizkuntza aglutinatiboetan ez dira aldatzen ez hitzak eztare hitzei erantsitako partikulak (postposizio erantsiak) noiz eransten diren. Izan ere, aglutinazioa gauzatzen da an modu regular eta mekanikoa, halatan ze erraza izaten da atzizkien analisi morfologikoa, aisa isolatuz postposizioaren gorputza.

Har dezagun kasua on "-kin" postposizio soziatibo erantsia: kasu horretan argi ikusten da ze postposizioaren gorputza dá "kin" hori, zeinen sorbidea, aztertu denez, izanen litzaké "kide" izena gehi kasu inesiboá "...-n", osatuz "kiden" (= "kide + n"), zeinen higaduratik etorriko litzakén "kin" soziatiboa.

"kin" soziatiboa, gainera, ager daiteke loturik ki absolutiboa, nola an Landuchio-ren hiztegia (1562):

Vere personeaquin
Oyñaquin çapaldu
Gozoquin
[adibideok atera dira tikan "Euskal morfologiaren historia", Azkarate-Altuna, 2001:105]

nahiz gehienetan agertu den loturik ki genitiboa, osatuz "...-re kin" = "...rekin":

... ahalquerequin eta modestiarequin acotra ditecen.
[adibide hau atera da tikan "Euskal morfologiaren historia", Azkarate-Altuna, 2001:106]

Azkarate-k eta Altuna-k (2001) argitzen digute ze:

"-(r)e" atzizkia aztertzean esan bezala, Schuchardtek (1923:57) argitu zuen -kin < kide + -n (inesiboa) zela, aurretik genitiboa zuena; beraz, erdal itzulpena 'en compañía de' izango litzateke. Mitxelenak (1972, 1977) eta gainerako gramatikariek ere (Irigoien 1978, Trask 1997) ontzat eman dute azalpen hau. Hala dio Mitxelenak:

"Com. -kin, -ki 'con' < -kien, que en d'Urte alterna con el más frecuente -kiñ < *-kide-n 'en compañía de'

D'Urte ez da, ordea, -kien erabiltzen duen bakarra, Tartasen ondorengo adibidean ere horixe baitugu, azken bokal sudurkariak salatzen duenez:

Iencoarequie Ceruco gloriara baitoa (Onsa..., 62)

Atzizkiaren aldagaiei gagozkiela, Mitxelenak (1977:308) dioen bezala, kide batzuetan inesiboko -n gabe ageriko zaigu, -ki forman, edo -la harturik, -kila forman. [Azkarate-Altuna, "Euskal morfologiaren historia", 2001:106]

Argítu ze aipuko *-kide-n horretako asteriskoak esan nahi du ze forma hori, zehazki horrela, ez dela inon jaso (alegia, ez dagoela dokumentatua), baizik ze forma hori teorikoa dela, teorikoki berreraikia, teorikoki derivatua.

Aglutinazioak errazten dú isolamendua on postposizioak: adibidez, "kin" postposizio soziatiboa zein den itsasten ki genitiboa edo absolutiboa arrén sor dadín atziki soziatibo hori zein bihurtu dén estandarra. [599] [>>>]

Oso atzera, izugarri galdu

Atzokoan zioén Txopi-k:

¿Horrek zer nahi du esan? ¿Ezen orai dela 400 urte euskara zegoela geyo evoluzionatua ezen XXI. mendean?

Eta gauza da ze, baldin konpáratu egungo prosa batu estandarra eta prosa zaharra, erantzuna izan beharko dá baiezko biribila: oso atzera jo du euskal sintaxiak.

Baina, hala ere, azpimarratu behar da ze betiko egitura eta mekanismo sintaktiko horiek hor dirautela, eskura, aski ahazturik bada ere, eta zentzu horretantxe, hizkuntzak (sintaxiak) ez duela ezer galdu.

Goragoko lehenengo zentzuan ordea, eta genioenez (esan nahi baita, zentzu sozialago horretan), euskarak (sintaxiak) izugarri galdu. Izugarri. [593] [>>>]

garatu vs debekatu

Juan Garzia-k dio hemen:

...jakina: postposizioak (eta haiekin) menderakuntza debeka genezake,... [Juan Garzia, 2016]

eta gauza da ze askoz hobe izango litzake baldin Juan Garzia-k pensatuko balu gehiago an terminuak nola "garatu", eta gutxiago an terminuak nola "debekatu", nahiz eta, bistan denez, justuki "debekatzea" da lehenengo gauza zein bururatzen zaion noiz bilatzen soluzioak ki arazo sintaktikoak (horiek ez dira soluzioak, baizik adabaki antikomunikatibo pobretzaileak).

Eta bera da eragile eraginkorrenetako bat an gaur egungo euskara estandarra. [562] [>>>]

Lizarraga: aurrerapausu handia an norabide bakarra

Zioén Gilen-ek atzokoan, an aportazio bat zein, esan gabe doa, eskertu nahi diogun:

Lizarragak erabiltzen du, nire ustez, euskararen historiako sintaxi progresivoenetarik bat (erdarenaren antzekoenarikoa). Blogeko jabearen baimenaz, hona haren testu luze samar bat nire uste horren erakusgarri, gaurko grafiara moldatua:

Kasano tartaroen errege poderosoak eskatu zion Armeniako erregeri bere alaba bat andretako. Ukatzea zen galtzea bere burua; ematea zen galtzea bere alaba. Baina, en fin, ezinbertze erresolbitu zen entregatzera barbaro jentil hari bere alaba onesta, galanta, juiziosa eta guzien gain kristioa, kondiziorekin ezi utziko zuela bizitzera erlijio kristioan. Egin ziren bodak, eta, pasaturik denbora, ailegatu zitzaizkiolarik erditzeko egunak, esperatzen zutelarik erregek eta erreinuak seme bat bere edertasunaren konforme, erdi zen bulto itsusi beltz lotsagarri batez. Zer konfusioa erreginarena! Nolakoa erregerena!, zeinek itsuturik koleraz, ustez hura zen bere esposaren infidelitatearen seinale, manatu zuen istant egin zezatela hogera bat handia eta bota zitzatela hartara ama-semeak, erretzeko bizirik. Ez zuten baliatu erregina gaixoaren negarrek eta juramentuek, zeinekin aseguratzen baitzuen bere inozentzia. Badaramate; badoa inguraturik guardiez ziutate guzitik barna erregina desbenturatua. Ailegatzen dira hogera zegoen lekura, eta, ja botatzera zihoazelarik, eskatu zuen negarrez utz zezaten ematera bere entrainetako ume hari lehenbiziko eta azken besarka. Erdietsi zuen. Hartzen du besoetan munstro hura. «O, neure entrainetako semea, —erraten dio— nik uste nuen neukala neure sabelean printze bat, eta ikusten dut zela kondenatu bat. Nik kontatzen zintudan koroarako, eta sortu zara heriotzera. Desditxatua zara, bada, ez duzularik bertze kulparik baizik jaiotzea. Zuk galtzen duzu koroa, eta niri edekitzen didazu ondra eta bizia. A, ez bazina jaio sikiera izatekoz hainbertze desditxa! Baina ya que eta galdu duzun lurreko erreinua, ez dezazula guzia gal: logratuko duzu zerukoa. Eta Kasanok ez bazaitu errekonozitu nahi bere semetako, logratuko duzu izatea Jaungoikoaren seme». Erran zuen, eta, harturik baso bat ur, bataiatu zuen han berean. Eta berehala, guziak begira zeudelarik, itzuli zen haurra hain galant eta agraziatu nola aingeru bat. Pasmatu ziren guziak, eta Kasano konbertitu zen prodigio honekin kristio, eta itzularazi zuen ondra handiarekin erregina bere palaziora. Hau da mostra bat exteriorea egunero gertatzen den mudantzarena ariman bataioaren medioz.

Efektivitate komunikativoaren ikuspuntutik begiratuta, zer iruditzen zaizue gaurko prosa estandarraren aldean?

Ba, iruditzen zait aurrerapausu handia an norabide bakarra (atzokoan ere, irakurri genituen erantzunák on Josu Lavin eta Erramun Gerrikagoitia). Eta: Zergátik? Zéin dira diferentzia sintaktiko nagusiak respektu gaurko prosa estandarra? Zértan gauzatzen da aurrerapausu handi hori? Saiatuko gara erantzuten an ondorengo sarrerak. [551] [>>>]

toskanoa vs lapurtera

Dio Josu Lavin-ek an komentario bat ki aurreko sarrera:

Euscararen toscanoa naffarrera da, euscara classicoa, aleguia. Berce hitzez, laphurtera classicoa.

Irakur dezagun zerbait burúz toskanoa an italierazko Wikipedia:

Tradizionalmente, il toscano non veniva considerato un dialetto italiano data la grande somiglianza con l'italiano colto di cui, peraltro, è la fonte...

I primi contributi letterari significativi in toscano risalgono al XIII-XIV secolo con le opere di Dante Alighieri, Francesco Petrarca e Giovanni Boccaccio, e successivamente nel XVI secolo con Niccolò Machiavelli e Francesco Guicciardini, che conferirono ai parlari toscani la dignità di "lingua letteraria" della penisola.

Al momento dell'unificazione dell'Italia fu scelto come lingua da adoperare ufficialmente, mettendo fine a una secolare discussione,... [Italierazko Wikipedia]

Eta beste zerbait an gaztelaniazko Wikipedia:

A partir del siglo XVI dejó de identificarse con la lengua nacional,​ que tuvo su propia evolución.

Esango genuke ze, zentzu batean, lapurtera bai izan zela euskarren toskanoa, zeren handik hasi zen garatzen euskal literatura, baina beste alde batetik, gaur egungo euskara batu estandarrak antz gehiago du kin erdialdelo euskalkia edo gipuzkera ezenezta kin nafar-lapurtar euskalkia edo lapurtera.

Edonola ere, euskara batua joan beharko litzaké evoluzionatzen tikan oinarri hori, bereziki an sintaxia. [549] [>>>]

Lertxundi: toskanoa vs italiera nola gipuzkera vs euskara batua

Dio gaurkoan Anjel Lertxundi-k an Berria:

Svevok toskanoa dioen tokian zilegi da italiera irakurtzea: euskara batua eta gipuzkera berdintzea bezala da gutxi-asko. [Anjel Lertxundi, 2019]

eta gogoratu dit zerbait zein zioen Koldo Zuazo-k hemen, gehiago zehaztuz:

«Euskara batua ikasi dutenei askotan entzun diet ez dutela euskalkirik. Eta badute! Beterriko hizkera egiten dute, aldaketa txiki batzuekin: det ordez dut, gera ordez gara, dijua ordez doa...». [Koldo Zuazo, 2018]

[548] [>>>]

Behar dugú hain giro irekia nola kritikoa

Dio Josu Lavin-ek an aurreko sarrerako komentario bat:

Juan Garciarena ez da euscara.

Eta Josu Lavin oker dabil hor, berdin nola oker dabilén Juan Garzia noiz esán ze edozein estruktura zein ez den sartzen an bere eredua ez dela euskara.

Juan Garzia-rena ere báda euskara, berdin nola Josu Lavin-ena edo beste edozeinena zein dén saiatzen egiten bere lana an euskal hizkuntza. Dena da euskara, dena izan behar da euskara afin egín posible aldakortasun linguistikoa nondik etórri evoluzio sintaktikoa zein euskarak behar duén oso antzera nola arrainak ura.

Areago, eta nola genioen hemen, justuki euskara garziarra dabil nagusi an euskararen instituzio linguistiko guztiak, halatan ze, esan genezake ze justuki euskara garziarra da gaur gaurkoz euskara batu estandarra, justuki euskara hori zein erabili beharko genukén an euskara-azterketa ofizial bat (aprobatu nahi badugu).

Bai, behar dugú giro irekia, baina ez horregatik gutxiago kritikoa, baizik eta justuki horregatik askoz kritikoagoa. Behar dugú hain giro irekia nola kritikoa. [503] [>>>]

Euskara askozaz gertukoagoa? Ez, soilik bihurtu dugu euskara askozaz ahulago

Zioen halaber Koldo Zuazo dialektologoak (Berria, 2018-9-30):

..., Zuazok azaldu duenez. «Euskara batua egiten hasi zenean, XVI. eta XVII. mendeetako literatura lapurtarrarenganako lilura zegoen. Hori zeukaten euskara jasotzat». (...) Lilura horren ondorioz, antzinako hainbat hitz eta egitura berpiztu ziren». Zuazoren arabera, hala ere, gaindituta dago hori, «oso baztertuta». Ikusi du pauso bat alde horretatik: «Askozaz euskara gertukoagoa egiten da». [Koldo Zuazo, erantzunez ki Garikoitz Goikoetxea an "Batuaren arantzak" (Berria, 2018-9-30)]

Euskara askozaz gertukoagoa lortu al dugu baztertuz hainbat hitz eta egitura sintaktiko potente zein XVI. eta XVII. mendeetako autoreek erabiltzen zituzten naturaltasun osoz?  

Ez, soilik galdu ditugu hainbat aukera (zein, gainera, behar ditugun), soilik bihurtu dugu euskara askozaz ahulago, sintaktikoki askozaz ahulago, komunikatiboki askozaz ahulago. [387] [>>>]

Benetako arazoa ez da artifizialtasuna, baizik zurruntasun sintaktikoa

Euskara batu estandarraren arazoa ez da nagusiki bere artifizialtasuna: azken buruan "artifiziala" oposatzen da ki "naturala", eta natural-natural irudituko zaigú edozer zein egon, edo iruditu, normalizatua.

Ez, euskara batu estandarraren arazo nagusia, berdin nola beste edozein hizkuntza (sintaxi) nagusiki-buruazkenaren arazo nagusia dá bere zurruntasun sintaktikoa, zein den perzibitzen nagusiki an kontextu elebidun buruazken-burulehenak (flexibilizazio lexiko-fonetikoak ez dirudi batere zaila).

Esan bezala, euskara batu estandarrean, euskarari kendu zaizkió mendeak on flexibilizazio sintaktikoa, zeinekin halere beharko zuén are askoz flexibilizazio sintaktiko gehiago afin aukeran izán potentzia sintaktiko burulehena. Hain da sintaktikoki zurruna euskara batu estandarra.

Bide horretan, beharko dira baliatu euskararen baliabide historiko funtzional guztiak, are ezkutuenak ere, hala nola euskararen mekanismo sintaktiko sortzaile guztiak, eta hori ez da hain erraza, nahiz ez den hain zaila ere. Soilik behar da analisi argia, gogoa eta giro egokia. [385] [>>>]

Euskara batua vs euskara (batu) estandarra

Atzoko sarreran jasotzen genuen nóla Koldo Zuazok zioen ze, oinarrian, euskara batua ez dá baizik versio osotu bat ti euskara zein den mintzo an Gipuzkoako Beterria, zeinda, bistan denez, dén auskararen dialekto bat, eta zein, esan gebe doa, izanen den berdin dialektala nola den beste edozein dialekto. Hortaz, zergátik egozten zaio etengabe ki euskara batua artifiziala izatea? Zein da zehazki arazoá?

Galdera horri erantzuteko xedez, hasiko ginaké desberdintzen euskara batua eta euskara (batu) estandarra, zein normalean sinonimotzat hartzen diren (guk ere hala egiten dugu askotan), baina zein, batzuetan eta helburuaren arabera, ezberdindu ahal diren, nola adibidez eginen baitugu orain.

Hortaz, euskara batua litzaké euskará eze betetzen ditu arauak on Euskaltzaindia, zein ez diren hainbeste nola uste izaten den, eta zein, gehien bat referitzen diren ki ortografia eta aditzak, nola zioen berriki Irene Arrarats-ek (ikus sarrera hau):

Aurreiritziak aurreiritzi, euskalki guztietako hitz, esamolde eta joskera guztiak estandarraren parte dira, batuak ortografiaren eta aditz-paradigmen bitartez markaturiko jokalekuaren barrenean. [Irene Arrarats, Berria, 2018-9-15]

Euskara (batu) estandarra, aldiz, izanen litzake euskará zein egin den estandarra, normala an gure kazetaritza, testugintza eta literatura, esan nahi baita hóri euskara eze, arrazoi bategatik edo bestegatik,  nagusiki erabiltzen den.

Finean, ekinaren ekinez, eguneroko batu estandar nagusi hori perzibitzen da nola balitz batua, baina batua ez da hori, edo hobeto, ez da soilik hori, eta bestalde, askoz gehiago behar luke. [382] [>>>]

Euskara batua dá, oinarrian, Beterriko euskara

Zioén Koldo Zuazo dialektologoak erántzunez ki galderak on Garikoitz Goikoetxea an artikulu titulatuá "Batuaren arantzak" (Berria, 2018-9-30):

Zuazok ohartarazi duenez: «Euskara batua ikasi dutenei askotan entzun diet ez dutela euskalkirik. Eta badute! Beterriko hizkera egiten dute, aldaketa txiki batzuekin: det ordez dut, gera ordez gara, dijua ordez doa...».

Bai, nik ere "beti" pentsatu dut horrela, euskara batua dá hein handi batean euskara-moldea zein mintzo dén an area zabal bat zein den kokatua anárte Gipuzkoa eta Nafarroa.

Gogoratzen naiz nóla oso aspaldian, duela 35 urte inguru, uda batez Udako Euskal Unibertsitatea-n, hasi nintzen joaten ki eskola batzuk burúz dialektologia, zeinen gidari nagusia zén Txillardegi, zeintan, egun batean antolatua zén txango bat ki Ultzamako bailara (Iraizoz, Auza,...), non aurkitzen baitzen euskararen muga, eta non mintzatuko ginen kin hango hiztunak. Eta, han, ondo gogoratzen naiz nóla klaruki iruditu zitzaidan ze hiztun haien euskara (nafarra) zén, oinarrian, batua, oso gutxi gora-behera, justuki gorago Zuazo-k dioena. Esan nahi baita ze, besteak beste, han entzuten ahal ziren aditz laguntzaileak nola adibidez "zitzaizkigun", berdin-berdin esanak nola aurkituko nituen idatziak an nire euskara-liburuak (báziren kontrazioak eta errazpideak ere). Nolabait esan, hantxe zen euskara kasi batua zuzen-zuzenean.

Hortaz, ezin esan daiteke ze euskara batua, bere oinarrian behintzat, artifiziala denik. Ez, ez dut uste hori esan daitekenik. Euskara batua dá, aldaketa txiki batzuekin, herri horietako euskara, eta báditu, printzipioz, hango kontrazioak eta errazpideak, zein egonen diren gehiago edo gutxiago markatuak edo erabiliak aráuz egoera komunikatiboa.

Orduan, zéin da arazoa an euskara estandarra? Saiatuko naiz horri erantzuten an ondorengo sarrerak. [381] [>>>]

Nola gaude hobeki?

Xabi Zalbide: Bilatu ditzagun adostasun-puntu batzuk.

Bádakigu zér den euskara altubetarra (esan nahi baitá "Erderismos", 1929), eta bestalde, bádakigu zér den euskara estandarra. Galdera da:

Nóla gaude hobeki? Erabiliz euskara altubetarra ala erabiliz euskara estandarra? [74] [⇶]

Kintana jauna: zure kritika (edo dena delakoa) ez da serioa

Gure hizkuntzalari eta akademiko Xabier Kintana-k dio:

... ez baitut uste, "etxe horretan" esateko "an etxe hori" bezalakoak idazten dituena inori maisu-irakaspenik emateko dagoenik.

Xabier Kintana-k hartu du adibide ezin sinpleago (non ez den ongi ikusten kontua) afin desitxuratu bide garakor bat zeinen izateko arrazoia dén diskursiboa (nahizta, behin baliabide bat hizkuntzan sartuz gero, halako kasu sinpleetan ere erabiliko zen libertade osoz, jakina).

Hori da nola frogatu nahi izatea ze "zeren" kausala ez da beharrezkoa zeren ez luken zentzurik esátea "zeren bainaiz satsua", zein den agertzen an Etxepare (1545) (edo, idatzi beharko genuke "in Etxepare (1545)"?). Bistan da: "zeren" baliabideak nabarmentzen dá noiz aurkéztu perpaus luze edo konplexuagoak, nola onartzen duén Txillardegi-k berak ere:

Onartu beharra dago, beraz; batez ere, denaz gain, perpausa luzeetan eskaintzen dituen aukera aberatsengatik. Txillardegi, Euskal Gramatika, 1979:400]

Bichakjian-ek dio (an "Language Evolution and the Complexity Criterion", 1999):

The advantage of the modern order is hardly apparent if we compare brief segments such as 'victoriam reportavit' and 'he won a victory', or the Engl . 'a red ball' and the Fr. 'un ballon rouge'. But the important advantage of a technique, however, is not to do the simple things drastically better, but to achieve what was out of reach or to produce easily what required considerable effort. The advantage of an internal combustion engine over the sprocket wheel of a bicycle is negligible when it is matter of going to the corner store for a quart of milk, but it becomes noticeable when pounds of groceries are to be hauled from a distant supermarket. Likewise, if a comparison is made between the following sentences, where the first one uses head-last structures and the second their head-first equivalents, it quickly becomes apparent that sentence 1, though formally correct, is in fact difficult to decode and ambiguous, whereas sentence 2 does not present any problem, neither for the speaker nor the listener.

1. (The dog chased) the cheese eating mouse catching cat.

2. (The dog chased) the cat that caught the mouse that was eating the cheese.

Similar restrictions occur in German, where the head-last order is a must in subordinate clauses (3), but becomes impossible when the modifier is an embedded sentence (4).

3. Ich glaube, dass Heinz das Buch gelesen hat lit. 'I believe that John the book read has'

4. *Ich weiss, dass du, dass Heinz das Buch gelesen hat, glaubst lit. 'I know that you that John the book read has believe'

In those cases, German abandons the canonical head-last order and uses instead the more manageable head-first alternative (5).

5. Ich weiss, dass du glaubst, dass Heinz das Buch gelesen hat lit. 'I know that you believe that John the book read has'

(cf. Bach et al. 1986; and Kempen 1996 for corroborating psycholinguistic evidence).

Beraz, Kintana-k kritika serioa eta argumentatua egin nahi badu, har ditzala adibide representatiboak eta eman ditzala argumentuak, eta ez zeharkako komentarioak zek ez dioten ezer ere aportatzen ki eztabaida (ikus "Euskararen garabideak" eta blog hau). Adibide bat: nóla emanen luke Xabier Kintana-k ondoko gutunaren aurreneko paragrafoa?



Ez da dudarik ze aditza aurreratzea oso egokia da asko eta askotan, hala nola ze euskara estandarrean desagertu beharko litzake galdegaiaren araua.

Ez da dudarik ze bádira euskararen tradizioan baliabide batzuk zein diren oso interesgarriak afin lortu emaitza progresiboagoa, eta zein, praktikan, bazterturik dauden an euskara estandarra, hala nola adibidez "zein" erlatibo murrizgarria edo "ezi" konparatiboa.

Ez da dudarik ze bádira beste baliabide batzuk zein, gutxi erabili badira ere, bádauden eskura, hala nola adibidez "afin" finala, "bitartean-eta" denborazkoa, edo "kontra" prepositiboa, zein erabiltzen dén iragarriz pilota-partidak (ez dakigu Kintana-k zer pensatuko duen burúz erabilera hori).

Ez da dudarik ze, antzera nola "baizik" prepositiboa oso erabilgarria den, berdin ere izan litezke erabilgarriak (baldin eskura baleude) beste antzeko baliabide desdoblatu batzuk nola "burúz", edo "artén", edo "kin", edo "on", edo "an", zein, jakina, konbinatu daitezke kin beste baliabide guztiak (postpositiboak barne) afin lortu soluzio komunikatibo abantailatsuak.

Beste kontu bat da ritmoa, zéin ritmotan gertatu behar dén garapen-prozesu hori (ikus beherago gure komentario bat non diogun ze tresna horiek bultzatu beharko liraké gradualki, baina galdera da: zéin da ritmo gradual optimoa?): hor egon ahal da duda gehiago, eta akaso hor zentratu beharko litzake debatea (edo dena delako hau). [63] [>>>]