Altonaga (2015): '... isiltasunezko konspirazio bat ...'

Atzokoan mintzo ginen buruz isiltasuna ze jarraitu dion ki liburua e Ibon Sarasola titulatzén "Bitakora kaiera" (Ibon Sarasola, 2016):

Eta ez zen izan gutxiago zaratatsua a isiltasuna ze jarraitu zion ki ondorengo mahai ingurua (2016), 

 zeintaz mintzatu ginen adibidez an:

• Entzun mesedez audio historiko hau, non debatitzen duten Ibon Sarasolak eta Patxi Baztarrikak
  

• Ibon Sarasola: ""...orduan "bitartean" aurrera bota behar da""  
  

• Ibon Sarasola: "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat..." 
  

• Patxi Baztarrika: "... ez daukat soluziorik? ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bidurrik gabe"
  

Hor, Eusko Jaurlaritzako sailburuordea e politika linguistikoa (Patxi Baztarrika) zúen erakutsi argiki bideá, zeinek, jakina, beharko luke giro kultural eraikitzaile kooperatibo bat. Hori guztia, dudagabe, historikoa da. Baina, zér gertatu da? Ezer ez. Isiltasunaz gain.

Kepa Altonaga, mintzátuz buruz Xabier Amurizaren gogoetak, ezin hobeto deskribatu zuén egoera: 

Altonagarentzat oso susmagarria da Amurizak plazaratutako gogoeten ostean etorri den isiltasuna, erantzunik eza. "Esan liteke isiltasunezko konspirazio bat ehundu dela haren inguruan", dio. [Felix Ibargutxi an El Correo, 2015-5-25]

Isiltasunezko konspirazio bat. Hori bai, isiltasun antizientifiko ondo zaratatsua. [Ikus ⇶]

Sarasolaren aportazio orokorra ikaragarria da: izan ere, dá historikoa

Zioen atzo Josu Lavinek:

Eta noiz proposatu du Ibonec Academian ketekete horien aurkaco ecer?
Ala philologoençat dirade?

Eta gauza da ze, nekez eginen da proposamen argiagorik zeinda hemengoa:

1.: Nik bai ikastoletan, bai euskaltegietan eta orokorrean, Euskal Filologiatik kanpoko leku denetan, debekatuko nituzke zorrotz, potentzial eta aditz paradigma horiek guztiak. Euskarak aspaldi asmatu ditu horiek modu errazean esateko moduak, eta jendeak jada erabiltzen ditu.

2.: Atxagak azken nobelan sistema hori erabiltzen du. Seguru propio egin duela, eta nik uste hori dela bidea. Sistema horrek badu beste sistema bat jasoagoa-edo, Iparraldean eta Nafarroan 1666tik gutxienez erabiltzen dena, eta oraindik bizi-bizirik dagoena: "Ematen ahal dizut", "ematen ahalko dizut" eta horiek denak. Are gehiago, nire semeek "harek ekar dezala" beharrean, "harek ekartzia" esaten dute. Eta nahikoa da, ondo ulertzen da.

3.: Berritasun horien aurrean ezin duzu esan, "oso gaizki dago" eta debekatu. Frogak egin ditzagun, ea bide horrek zer ematen duen.

4.: Euskaraz hala-moduan hitz egiteko "diezazkigukete" denak ikasi behar baditugu, gureak egin du. [...] Indarrak ahulak eta urriak ditugu, beraz gasta ditzagun merezi duten gauzatan. Forma horiek euskararen kontrarako besterik ez dira momentu honetan.

[Sarasola, Argia, 2004]

Gure ustez, Sarasolak, puntu horretan, gehiago zehaztu beharko zuen nóla ordezkatu "zenizkigukete" adibidez (zein ez den potentziala nola "diezazkigukete", baizik baldintzaren ondoriozkoa), baina adibidez potentzialetan (luzeenetan), argi dago ze bere proposamena dá erabiltzea "ahal" formak.

Sarasolaren aportazio orokorra ikaragarria da: izan ere, nola genioen hemen, dá historikoa. [⇶]

zuk edo zuek... zenizkioke (zeniozke), zu edo zuek zinateke (zinake)

Atzoko elkarrizketan bertan, momentu batean Ibon Sarasolak (2004) zúen hitzegiten gain "keteketekete" adizkiak:

Euskara txarra eta zuzena ere gerta daiteke, esaterako, aditzean "keteketekete" denak esanagatik, gero gauza negargarri bat eransten badiozu, sena duen euskaldunari belarrian min egiten diona. [Sarasola, Argia, 2004]

2012an Irune Lasa kazetaria referitzen zen ki adizki horiek an beste elkarrizketa bat (ki Ibon Sarasola) zein jada aipatu genuén hemen [Sarasola, Berria, 2012-7-1]:

Eta gauza da ze, adibidez "zuek" saileko adizki bat luze datorrenean, azkenburuko "kete" bat bihur daiteké bereziki astun. Esan nahi baita ze, adizki luzeetan ekidin beharko litzaké bukaera hori afinda ez dadin bihur beste "kete" astun horietako bat. Eta halako adizki luzeak nón gertatu ohi dira? Ba oso bereziki an oposizioa arten "zu(k)" eta  "zuek" ondorenda "ke", hala nola:

zuk zenizkioke vs. zuek zenizkiokete

Horko "zenizkioke" ja hasi da izatén luze samarra, baina ez da bereziki arazotsua, bitarten "zenizkiokete" hasi da izaten astun (ikus hemen nóla interpretatu kolore horiek). Halako kasuetan, non, "ke" baten ostean, "te" horrek dú ezberdintzen 2. persona singularra eta plurala ("zu(k)" eta "zuek"), ondo erabil liteke bietan ber aditza, elidituz "te" bukaerakoa (mekanismo sinplifikatzailea hedatuko zen ki adizki guztiak non beté baldintzak):

zuk edo zuek zenizkioke (hobe "zeniozke") [ordezta "zenizkiokete"]
zuk edo zuek zenizkiguke  (hobe "zeniguzke") [ordezta "zenizkigukete"]
zuk edo zuek zeniezazkigukeen  (hobe "zeneiguzken") [ordezta "zeniezazkiguketen"]
zuk edo zuek zenuke [ordezta "zenukete")

eta, jakina:

zu edo zuek zinateke (hobe "zinake") [ordezta "zinatekete"]

Zeren gehien-gehienetan kontextualki ondo argi egonen da ea "zu(k)" edo "zuek" den, eta dudarik balego sinpleki explizita liteke subjektua: "zu(k)" edo "zuek" (dakigunez, inglesez inkluso erabiltzen duté subjektu berbera: "you = zu(k) = zuek").

Horrela, soilik geldituko zirén 3. persona pluraleko kasuak nola "lukete", "liókete", "lizkígukete" edota "zizkízueketen" (ezberdinduz "hark" eta "haiek"), zein dirén silaba bat laburragoak respektu "zuek" formak, eta hola, adizki luzeenetan, azentu prosodikoa geroxeago jar daiteke, halan-ze oro har gerta daitezké erlatiboki esangarriagoak, nahiz ez derrigor eroso (lizkígukete vs zenízkigukete).

3. persona horietan, printzipioz, nahikoa izango litzaké erabiltzea forma laburragoak kin "kete":

"liguzkete" ordezta "lizkigukete"
"ziguzketen" ordezta "zizkiguketen"
"lizuezkete" ordezta "lizkizuekete"

Aukerak bádaude, baina aukera horiek nola edo hala eskaini behar dira, gradualki edo nola nahiago den, baina eman behar dira aukerak afin erabilerak erabaki dezan (bestela zuzentzaileek moztuko dute ia edozein garabide). Zeren, horixe da bidea: aukerak ematea, eta praktikak esanen. [⇶]

Ibon Sarasola (2004): "..., Euskal Filologiatik kanpoko leku denetan, debekatuko nituzke zorrotz, potentzial eta aditz paradigma horiek guztiak"

Galdetzen zuén atzo Josu Lavinek gain laguntzaile potentzialak eta, puntu honetan, akaso komeniko litzake gogoratzea zér esan zuen Ibon Sarasolak an 2004 gain paradigma potentzialak-eta, erantzunez ki galderak e Estitxu eta Ixiar Eizagirre (Argia, 2004):

GALDERA: Ereduzko Prosa Gaur aplikazio informatikoan, "zeniezazkigukete"
aditza behin soilik agertzen da 87 liburutatik...

IBON SARASOLA: Eskerrak!

GALDERA: Ahoan kabitzen ez diren aditz horien paradigmak, ikastolatan ikasarazi egiten dituzte. Zer iritzi duzu?

IBON SARASOLA: Nik bai ikastoletan, bai euskaltegietan eta orokorrean, Euskal Filologiatik kanpoko leku denetan, debekatuko nituzke zorrotz, potentzial eta aditz paradigma horiek guztiak. Euskarak aspaldi asmatu ditu horiek modu errazean esateko moduak, eta jendeak jada erabiltzen ditu. Nire semeekin ikusi dut garbi. Bartzelonatik hona ailegatu, ikastolatik pasa eta eguerdian bertan aldatu zuten hizkera. Harrezkero ez diet "dezaket" eta halakorik entzun. "Egin ahal duzu?", "Eman ahal didazu?" eta halako formak erabiltzen dituzte. Atxagak azken nobelan sistema hori erabiltzen du. Seguru propio egin duela, eta nik uste hori dela bidea. Sistema horrek badu beste sistema bat jasoagoa-edo, Iparraldean eta Nafarroan 1666tik gutxienez erabiltzen dena, eta oraindik bizi-bizirik dagoena: "Ematen ahal dizut", "ematen ahalko dizut" eta horiek denak. Are gehiago, nire semeek "harek ekar dezala" beharrean, "harek ekartzia" esaten dute. Eta nahikoa da, ondo ulertzen da.

Berritasun horien aurrean ezin duzu esan, "oso gaizki dago" eta debekatu. Frogak egin ditzagun, ea bide horrek zer ematen duen. Euskaraz hala-moduan hitz egiteko "diezazkigukete" denak ikasi behar baditugu, gureak egin du. Batez ere horiek denak erabiltzen dituenak aldameneko lerroan egundoko aldrebeskeriak jartzen baditu. Indarrak ahulak eta urriak ditugu, beraz gasta ditzagun merezi duten gauzatan. Forma horiek euskararen kontrarako besterik ez dira momentu honetan.

[Sarasola, Argia, 2004]

Kunplitu dirá 16 urte. [⇶]

Patxi Baztarrika: "... jarreraren kontua, nik uste klabea dela horretan...."

Jarrai dezagun aletzen ideia horiék zein Sarasolak eta Baztarrikak azaldu an kolokio hemen aipatua. Hartara, entzun berriro audio-zati hau:

Hor, Patxi Baztarrikak aipatzen dú puntu bat zein zaión iruditzen klabea afin bideratu arazoa, eta dá jarrera, alegia, zéin jarrerarekin egiten zaion aurre i-arazoa.

Patxi Baztarrika: "... jarreraren kontua, nik uste klabea dela horretan...."

Eta, gure ikuspegitik, Patxi Baztarrikak, berriro ere, bete-betean asmatu du. Behar da jarrera linguistiko ireki eta garatzailea, eta behar da giro linguistiko egokia, giro linguistiko eraikitzailea, eta ez gaiztoa (gaiztotua) afin jarrera hori gauza dadín an estruktura konkretuak. Kolokioak jarraitzen du:

Ibon Sarasola: "Zeinen jarrera? Itzultzailearen jarrera edo idazlearen jarrera, eman dezagun?"

Patxi Baztarrikak: "Itzultzailearen jarrera, bai, bai."

Eta jarrera orokor kruzial hori (ki bideratu soluzioa), nóndik sortzen da? Esan nahi baita: Zéin dira aipatutako giro linguistiko horren erantzule nagusiak? Ba, hizkuntzalariak, maila teorikoan, eta euskaltzainak, maila praktikoan.

Ikus zer genioen an sarrera titulatzén ⇶ Aldez akademia iradokitzailea, ez araugilea (2006), non mintzatu ginen gáin erantzukizuna e-hizkuntzalariak afin sortu giro linguistiko egoki bat non euskaltzainek (eta bestek) ahalko zutén aztertu eta proposatu bide eraikitzaileak:

Giro horretan gaur egun, inportantzia handia dute hizkuntzalariek; zeren, zuzenean edo zeharka, hizkuntzalariak dira erantzule nagusiak on giro linguistiko eraikitzaile edo perversoa zein nagusitu daitekeen barne hizkuntz akademia bat noiz aztertzen eta proposatzen bidearen ardatz nagusiak. [Balbula, 2006]

Eta hauxe genioen an artikulua titulatzén ⇶ Sintxigintzaren norabide komunikativoa (Senez, 2015), non berriro aipatu nuen a-erantzukizuna e-hizkuntzalariak ki sustatu giro linguistiko egoki bat non itzultzaileek, zuzentzaileek, irakasleek, idazleek... ahalko zuén landu bide eraikitzaileak:

Eta hizkuntzalariek beharko lukete iluminatu euskal sintaxigintzaren bide komunikativo hori afin itzultzaileek, zuzentzaileek, irakasleek edo edozeinek aurrera egin ahal izan erosoago. [Senez, 2015]

Gogora dezagun azkenik ondoko sarrera titulatzén ⇶ Bide bakarra (ITZUL-1) (2016), non hau:

Kontua da, gorago esan bezala, gradualki egitea, kritikoki baina aurrera bidean, oker egindakoak kritikatuz, baina ondo egindakoak sostengatuz eta landuz. Horretarako behar da giro egokia, eta hor berriro sartzen da Sarasolaren lanaren garrantzia handia [hor ari nintzen buruz Sarasolaren liburua titulatzén Bitakora kaiera] [Balbula, 2016]

Bai, Ibon Sarasolaren hitzek (eta Patxi Baztarrikaren hitzek ere) izugarri errazten dituzté opari linguistikoak (⇶ Opari linguistikoak (2018)) e-ze ekarri behar dituzté soluzio konkretuak.

Halako erabilera puntualak [opari linguistikoak] bai ahal direla eskaini egun batetik bestera, eta noiz agertu, denok ulertu behar genituzke eskaintza horiek nola opariak, opari linguistiko ezin baliotsuagoak, zein beharko genituzke aztertu, landu eta, bere kasuan, gorde nola harribitxiak. [Balbula, 2018]

[⇶]
______________________________

Ikus sarrera hauek ere:
1: Entzun mesedez audio historiko hau, non debatitzen duten Ibon Sarasolak eta Patxi Baztarrikak
2: Ibon Sarasola: "...beraz, hor problema haundi bat degu, problema haundi bat degu" 
3: Ibon Sarasola: "...orduan "bitartean" aurrera bota behar da"
4: Ibon Sarasola: "...eta bádaude "mientras" bezalakoak eta okerragoak ere bádaude"
5: Ibon Sarasola: "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat..."
6: Patxi Baztarrika: "... ez daukat soluziorik? ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bidurrik gabe"

Patxi Baztarrika: "... ez daukat soluziorik? ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bidurrik gabe"

Aurreko sarreretan aipatutako kolokioan, puntu batean, behinda Ibon Sarasolak azaldú arazoaren sakona, Patxi Baztarrikari galdetu zioten (garai hartan baitzén Eusko Jaurlaritzako sailburuordea e-politika linguistikoa, eta, hortaz, bere iritzia guztiz relevantea) ea nóla bideratu ahal zen egoera hori. Eta, hor, Patxi Baztarrikak eman zuén erantzun perfektua, eta hau ere historikoa:

Patxi Baztarrika: "... ez daukat soluziorik? bueno ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bildurrik gabe".

Hori da bidea, zein baita garabidea.

Gogora ditzagun, amaitzeko, ondorengo hitzak e-itzultzaile Jesus Maria Agirre (2012), zein jaso genituen an gure sarrera titulatzén ⇶ J.M.Agirre: "Hizkera juridiko-administratiboan esamolde prepositibo berriak hedatu beharra":

Ausartzen naiz esatera ezen garabideko hizkuntzek, nola eta, hizkuntza hegemonikoak imitatuz, haiek kopiatuz (mailegatuz edo kalkatuz) garatu dituztela beren espezialitate-hizkerak. Gurean, ordea, oinarrizko hizkeraren ingurumarian gabiltza aspaldion bueltaka, benetan ausartu gabe (anbizio faltagatik, kastizismo eta purismoagatik…) espezialitate-hizkeraren eraketan aurreratzen.

Kontu hau garbi ikus dezakegu lokarri prepositiboen kasuan. Gure tradizio literarioan sistema prepositibo nahiko hedatua eratu zen, hizkuntza erromanikoak kalkatuz. Hor daukagu ETAren saila: “harik eta”, “zeren eta”, “baldin eta”, “baizik eta”, “nahiz eta”, “bai eta”, “ustez eta”, “noiz eta”…. Hor daukagu orobat HALAren saila: “hala nola”, “halatan non”, “halako moldez non”… Hor dugu ere EZEN konjuntiboa. Hor da orobat erlatibo erromanikoa: “zeina”, “non”… Hor dugu bestalde erakuslea, lokarri prepositibo gisa ere erabiltzeko: “era horretara”, “hartarako”…

Tradizio literarioan hasitako bidea, ez eten, baizik eta osatu eta aberastu egin beharko genuke, hizkera juridiko kultu eta funtzional bat sortzeko. Ildo horretan, helburuzko esapide prepositibo bat falta zaigularik, ETAren sailean “amorez eta” proposatuko nuke, “amoreagatik” zaharretik abiatuta. Erlatibo erromanikoa onartu beharko genuke erabilgarria ez ezik bultzatu beharrekoa dugula, erlatibo esplikatiboetatik agian espezifikatiboetara ere inoiz pasatuz. [J.M. Agirre, 2012]

[⇶]
______________________________
Ikus sarrera hauek ere:
1: Entzun mesedez audio historiko hau, non debatitzen duten Ibon Sarasolak eta Patxi Baztarrikak
2: Ibon Sarasola: "...beraz, hor problema haundi bat degu, problema haundi bat degu" 
3: Ibon Sarasola: ""...orduan "bitartean" aurrera bota behar da""
4: Ibon Sarasola: ""...eta bádaude "mientras" bezalakoak eta okerragoak ere bádaude""
5: Ibon Sarasola: "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat..."
6: Patxi Baztarrika: "... jarreraren kontua, nik uste klabea dela horretan...."

Ibon Sarasola: "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat..."

Aurreko sarreran genioen nóla tresna burulehenek dutén erakusten euren potentzia maximoa noiz ahal diren kateatu an esaldi eta textu koherenteak (sintaktikoki eta interpretatiboki), izan ere koherentzia horrek zabaltzen baitu atea ki sortu esaldi eta textu irekiagoak, askeagoak, jarraituagoak, prezisoagoak, kontrolatuagoak, ulergarriagoak, konplexuagoak, aberatsagoak, erosoagoak, argiagoak... eta azken finean efektiboagoak.

Sintaxi bat zein dún oztopatzen halako kateazio koherente-potenteak (sintaxi buruazkena) ez da izanen konpetitiboa respektu sintaxi bat zein dítun errazten halako rekursio eraginkorrak (burulehena). Hemen eta Japonian.

Ibon Sarasola: "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat...":

Gogoratu ondorengo sarrera titulatzén ⇶ XK9: ...there is nothing as imperfect, or as impractical, as the national language of Japan (Naoya):

Baina, ideia hauek guztiak ez dira berriak an Japonia. Izan ere, Japonian inkluso existitu dira proposamen serioak tu ordezkatu euren hizkuntza induktibo (regresiboa) per hizkuntza deduktiboren (progresiboren) bat nola inglesa edo frantsesa. Proposatzaile horietako bat izan zen Mori Arinori (1847-1889), zein garai batez izan zen Japoniako Hezkuntza-Ministroa. Berrikiago, Shiga Naoya poeta eta letra-gizonak (1883-1972) eginen zuen bere saioa (Shiga was awarded the Order of Culture by the Japanese government in 1949). [Balbula, 2015]

Gogora dezagun halaber ze japoniera dá sintaktikoki buruazken zurruna (ikus ⇶ Argudiatzen zergatik dagoen japoniera esanguratsuki azpigaratuago ezi ... euskara).
[⇶]
______________________________

Ikus sarrera hauek ere:
1: Entzun mesedez audio historiko hau, non debatitzen duten Ibon Sarasolak eta Patxi Baztarrikak
2: Ibon Sarasola: "...beraz, hor problema haundi bat degu, problema haundi bat degu" 
3: Ibon Sarasola: "...orduan "bitartean" aurrera bota behar da"
4: Ibon Sarasola: "...eta bádaude "mientras" bezalakoak eta okerragoak ere bádaude"
5: Patxi Baztarrika: "... ez daukat soluziorik? ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bidurrik gabe"
6: Patxi Baztarrika: "... jarreraren kontua, nik uste klabea dela horretan...."

Ibon Sarasola: "...eta bádaude "mientras" bezalakoak eta okerragoak ere bádaude"

Ordena burulehenen potentzia rekursiboa dá handitzen sinergikoki noiz tresna burulehenak ahal dirén kateatu an unitate analitiko (potentzialki luze-aberatsak) jarraituak, koherenteak, fluituak eta irekiak afin expresatu ideia konplexuak an modu erosoa, moldagarria eta, azken buruan, efektiboa. Horrela, zenbat-eta rekursio gehiago eta zenbat-eta exigentzia gehiago, hainbat okerrago ibiliko dira rekurso buruazkenak, hainbat estuago.

Ibon Sarasolak (hemen): "...eta bádaude "mientras" bezalakoak eta okerragoak ere bádaude":

Gogoratu ondorengo sarrera titulatzén ⇶ "...as the needs of language users become increasingly complex, other pressures (…) begin to favor a shift to SVO...", non aipatzen genuen nóla tresna burulehen guztiak (SVO ordena barne) dirén elkarrekin osagarriak eta sinergikoak:

Izan ere, behar linguistikoak igo ahala, gero eta egokiagoa da ez soilik SVO ordena, baizik ere beste estruktura eta valiabide burulehen guztiak (elkarrekin osagarriak eta sinergikoak baitira), zeinen artean diran aurkitzen preposizioak. [Balbula. 2013]

[⇶]
______________________________
Ikus sarrera hauek ere:
1: Entzun mesedez audio historiko hau, non debatitzen duten Ibon Sarasolak eta Patxi Baztarrikak
2: Ibon Sarasola: "...beraz, hor problema haundi bat degu, problema haundi bat degu" 
3: Ibon Sarasola: "...orduan "bitartean" aurrera bota behar da"
4: Ibon Sarasola: "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat..."
5: Patxi Baztarrika: "... ez daukat soluziorik? ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bidurrik gabe"
6: Patxi Baztarrika: "... jarreraren kontua, nik uste klabea dela horretan...."

Ibon Sarasola: "...orduan 'bitartean' aurrera bota behar da"

Ibon Sarasolak, aipatutako kolokio mamitsu horretan, ondorėn azaldu arazo konparatiboa e-rekurso sintaktiko buruazkenak respektu burulehenak (erabilíz "bitartean" posposizioa), dú ematen gakoa e-soluziobidea, zein den hain gardena nola posiblea. Entzun berriro i-Ibon Sarasola (Hitzak denboran, 2016, 50:34-51:23):

Ibon Sarasola: "...orduan 'bitartean' aurrera bota behar da"

Soluziobide hori háin da posiblea non 1985 urtean Joanes Urkijo idazleak hiru aldiz erabili baitzuen "bitartean eta..." an artikulu bat zeinen referentzia ahal duzún irakurri baldin klikatu gain ⇶ "Mekanismo propioak: bitartean eta...". [⇶]
_____________________________
Ikus sarrera hauek ere:
1: Entzun mesedez audio historiko hau, non debatitzen duten Ibon Sarasolak eta Patxi Baztarrikak
2: Ibon Sarasola: "...beraz, hor problema haundi bat degu, problema haundi bat degu" 
3: Ibon Sarasola: ""...eta bádaude "mientras" bezalakoak eta okerragoak ere bádaude""
4: Ibon Sarasola: "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat..."
5: Patxi Baztarrika: "... ez daukat soluziorik? ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bidurrik gabe"
6: Patxi Baztarrika: "... jarreraren kontua, nik uste klabea dela horretan...."

Ibon Sarasola: "...beraz, hor problema haundi bat degu, problema haundi bat degu"

Han eta hemen, noiz atera gaia e estuasun komunikatiboa e sintaxi buruazkena (respektu burulehena), dá egoten tendentzia handia aldé eskapismo erosoa, zeinek ez dun laguntzen konpontzen arazoa, baizik oztopatzén soluziobidea, enkistatuz egoera linguistiko konparatiboki-disfuntzional bat eta finean sozialki deserosoa.

Esan nahi baita ze hizkuntzalari eta bestelako erantzule ortodoxoek (sintaxian, dena da berdin) dutė evitatzen debate zientifiko zintzo eta sakona, ez direlarik sartzen an afera kruzial hau, eta noiz sartu, nahiz euren argudioak izán ezin eskasagoak eta argiki inkonsistenteak (ezinbestez), eta nahiz ikusi ze euren kontrako argudioak dirén mila aldiz sendoagoak eta ondo konsistenteak, dirá gelditzen hain lasai, hain trakil nola ez balitz gertatu ezer ere, azientifikoki. Eta, itxuran, ez da ezer gertatzen. Bizitzak darrai. Baina ez darrai ondo.

Horrexegatik, mila aldiz historikoa da Ibon Sarasolak egindako saio hori, non dén mintzatzen burúz arazo konparatibo handia zein dutén sintaxi buruazkenek respektu burulehenek. Entzun ki Ibon Sarasola (Hitzak denboran, 2016, 50:34-51:23):

Ibon Sarasola: "...beraz, hor problema haundi bat degu, problema haundi bat degu". [⇶]
______________________________
Ikus sarrera hauek ere:
1: Entzun mesedez audio historiko hau, non debatitzen duten Ibon Sarasolak eta Patxi Baztarrikak
2: Ibon Sarasola: ""...orduan "bitartean" aurrera bota behar da""
3: Ibon Sarasola: ""...eta bádaude "mientras" bezalakoak eta okerragoak ere bádaude""
4: Ibon Sarasola: "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat..."
5: Patxi Baztarrika: "... ez daukat soluziorik? ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bidurrik gabe"
6: Patxi Baztarrika: "... jarreraren kontua, nik uste klabea dela horretan...."

Entzun mesedez audio historiko hau, non debatitzen duten Ibon Sarasolak eta Patxi Baztarrikak

Nahiz ez-gutxitan ikusi dugún "historiko" adjetiboa desegoki erabilia afin azpimarratu a inportantzia e gertaerak zein, ondo begiratuta, ez ziren hain historiko, kasu honetan guztiz justifikatua iruditzen zaigu halako adjektibo exijentea afin kalifikatú hitzak ti Ibon Sarasola hizkuntzalari eta euskaltzaina noiz azaltzén, ezin argiago, zértan datzan oinarrizko arazoa e sintaxi buruazkena respektu sintaxi burulehena hala nola arazoaren garrantzia eta soluziobidea ere. Entzun hitz horiek:

KLIKATU HEMENTXE (batez ere arten 44:15 eta 1:06:05)

[Audio horretan entzuten dá hitzaldi-kolokio bat zein, 2016ko abenduaren 1ean, burutu baitzen Donostian, nahizta audioa bera ez zen publikatuko harik-eta 2017ko azaroaren 17a.]

Hurrengo postetan joango naiz aletzen han azaldutakoak, zein, berriro diot, iruditzen zaizkigu, duda izpirik gabe, historikoak. [⇶]
___________________________________
Ikus sarrera hauek ere:
1: Ibon Sarasola: "...beraz, hor problema haundi bat degu, problema haundi bat degu" 
2: Ibon Sarasola: ""...orduan "bitartean" aurrera bota behar da""
3: Ibon Sarasola: ""...eta bádaude "mientras" bezalakoak eta okerragoak ere bádaude""
4: Ibon Sarasola: "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat..."
5: Patxi Baztarrika: "... ez daukat soluziorik? ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bidurrik gabe"
6: Patxi Baztarrika: "... jarreraren kontua, nik uste klabea dela horretan...."

Opari linguistikoak

Luis Lauzirikak zuen erizten (hemengo komentario batean) ""eze syntaxia ez dela zertan "pixkanaka" developatu"", eta zuen galdetzen: ""Zergatik ez "bat batean"?"".

Ahalko balitz egun batetik bestera developatu syntaxi bat, esan nahi baita, desdoblatu bere bide regresiboak afin ahalbidetu bide progresiboak ere, nik nuke sinatuko inmediatuki (tu irabazi abantaila guztiak hon estruktura syntaktiko irekiak). Baina realitate linguistikoa ez ohi da aldatu egun batetik bestera, baizik gradualki eta pixkanaka.

Horrek, jakina, ez dakar begira gelditzea, lo gozoan. Kontrara, behar da proaktibitatea, eta oso bereziki behar da proaktibitatea (ezen ez reaktibitatea) hon aktore linguistiko nagusiak, zeinen aktibitate kontzientea aldé aukera estruktural progresiboak dá izanen ezinbestekoa. Proaktibitate hori joan beharko litzateke zabaltzen bidea, zein gero, denborarekin, izan beharko litzateke berrestua zatio erabilera konsolidatu bat.

Horrela, nahikoa litzateke Ibon Sarasola batek edo Atxaga batek edo Juan Garzia batek erabiltzea ez dakit zein estruktura progresibo (hala nola "afin(da)..." edo "buruz(ta)..." edo "ordezta...", edo "arte(a)n(da)...", edo beste edozein estruktura edo aldaera) afinda biharamunean beste guztiok izan aukeran estruktura hori (hasieran registro landuagoetan batez ere) bai eta bere abantaila komunikatibo guztiak.

Halako erabilera puntualak bai ahal direla eskaini egun batetik bestera, eta noiz agertu, denok ulertu behar genituzke eskaintza horiek nola opariak, opari linguistiko ezin baliotsuagoak, zein beharko genituzke aztertu, landu eta, bere kasuan, gorde nola harribitxiak. [⇶]

Sistema errazagoak aukeran

Hizkuntza bat dá kode bat, sistema bat, zeinen barruan existitzen dirá azpisistemak nola azpisistema numerikoa, sintaktikoa edo verbala, non berriro egon ahal dirén azpiazpisistemak zein berez ez diran baizik sistemak zein dauden integraturik barne (edo azpi) sistema zabalagoak. Gainera, egon ahal dira bide alternatiboak egitén antzeko lana, hala nola, aditz-formetan, "dakizkidake" sintetikoa eta "ahal zaizkit" analitikoagoa afin antzera eman ideia potentziala.

Eta gauza da ze, nahiz bi sistemek egín ber lan semantikoa, bata, oro har, izan daiteke errazagoa zein bere kidea, nola dioskun jarraian Ibon Sarasolak (Berria, 2012):

Begira, nire bi semeek euskara Katalunian ikasi zuten. Amak katalanez egiten die, eta euskaraz nirekin eta umezain batekin egiten zuten. Eta dena zen dezaket. Hemen [Donostian] ikastolan hasi, eta egun hartan bertan hasi ziren «ekarri ahal dut?» esaten. Ze ondo! Primeran! Irtenbidea hori da, eta ez dzskgttzt horiek. Ahalekin egitea: Iparraldeko sistemarekin, «ekartzen ahal dut», edo Hegoaldekoarekin, «ekarri ahal dut». Nik, adibidez, idazteko nahiago dut Iparraldekoa. Lehen egunetik ekarri zuten, eta pentsatu nuen: «Ikastolak funtzionatzen du». Bat: horrek esan nahi zuen euren artean euskaraz egiten zutela, jolasorduan-eta, bestela ezinezkoa zelako. Eta bi: sistema errazago batera makurtu zirela. Bikain iruditu zitzaidan. [Ibon Sarasola, Berria, 2012-7-1]

Eta are analitikokiago zein "ahal zaizkit" eman genezaké "ahal dira niri", zein batzutan erabiltzen dan euskaraz (non datiboa ez dan sintetikoa), eta zein izan beharko litzakén aukerako forma an euskara batua afin erabil dezagun noiz ere nahi dugun.

Beste (azpi)sistema batzutan ez da existitzen halako forma alternatibo orohar errazagorik, baina, dudarik gabe, bilatu eta proposatu beharko liraké halako bide alternatiboak baldin euren erraztasunak (edo bestek) hala justifikatuko balu. Horixe da kasua an sistema sintaktikoa (oso sistema orokorra baita) non joan beharko lirake eskaintzen aukera sintaktiko progresiboak (aparte regresiboak). Zeren, sintaxibide progresiboa dá ez soilik errazagoa, baizik ere produktiboagoa, aberatsagoa eta efektiboagoa. [166] [⇶]

Solemnitatea versus hotsanditasuna

Erantzunez a Patxi Petrirena respektu bere hemengo mezua.

Har dezagun hitzá "solemnitatea", zein dan agertzen an aurreko posta. Bilatu dut hitz hori an zenbait hiztegi zein erabiltzen ditudan komunzki (Euskaltzaindiaren Hiztegi Batua, Elhuyar Hiztegia, edo 3000 Hiztegia), eta ez dut aurkitu. Guztiarekin, "solemnitate" askitan agertzen da an Google.

Bestalde, Sarasolak, bere hiztegi berrian (zein akaso ahal dan konsideratu zirriborroá on Euskaltzaindiaren hiztegia), dígu proposatzen "hotsanditasun" eta "hotsandiko" afin adierazi "solemnitate" eta "solemne". Ondo deigarria da nóla "hotsanditasun" behin bakarrik agertzen dan an Google (eta da justuki an Berria egunkaria, 2006). "Hotsandiko", ordea, askitan agertzen da hortik zehar, baina zéin esangurarekin?

Ikus dezagun "hotsandiko" an hiztegia on Elhuyar:

Ikus dezagun, orain, 3000 Hiztegia:

Gauza da ze, hiztegi horietan, "hotsandiko" hitzak esangura asko ditu, baina ez "solemne". Hortaz, badirudi ze, finean, "hotsandiko" hori da adabaki bat afin saihestu "solemne" gardena (inglesez: "solemn-solemnity", frantsesez: "solennel-solennité").  Bikain?

Horrek zér dakar? Anbiguetatea, ñabardura-falta, eta, azken buruan, pobrezia. Bikain?

Sarasolaren hiztegiaren itzala oso luzea da, baina, printzipioz behintzat, hiztegi hori ez da arauemailea. Euskaltzaindiaren hiztegia, aldiz, báda arauemailea, eta, horrek esan nahi du ze, baldin azkenean ez badituzte onartzen ez "solemnitate" eta ez "solemne", hitz horiek "zuzengai" izanen direla. Bikain?

Dio Atxagak ze ez du ezagutzen garbizalerik an Euskaltzaindia. Agian, "garbizale" hitz hori ere redefinitu beharko dugu. [109] [⇶]

Esaldi deklaratiboak: hemen, Berrian eta Japonian

Erantzunez a Erramun Gerrikagoitia buruz hemengo galdera bat.

Definituko dugu hemen esaldi deklaratiboak nola hóriek osatuak per aditz deklaratibo nagusi bat (verba dicendi, hala nola "esan", "erakutsi", "pensatu", ...) eta perpaus suborbinatu konpletibo bat zeinen marka izaten da atzizkia "-(e)la".

Jesus Maria Agirre itzultzaileak dio honako hau buruz esaldi deklaratibo horiek:

DEKLARAZIOA
Verba dicendi edo aditz iragarleak, askotan jartzen dira enuntziatu hasieran, aditz operatibo, bideratzaile eta aurkezleak baitira. Euron artean, ESANen portaera oso nabaria da, zentzu honetan, hegoaldeko literatura batipat herrikoian. [J.M. Agirre, Euskal Gramatika Deskriptiboa, 834. or.]

Har dezagun, adibidez, joan den ostiralean Berria egunkariak emandako titular nagusia:

"Bonbek bakeari eta askatasunari bide emateko zantzuak" daudela dio Sanzek.

Hortxe dugu esaldi deklaratibo normal horietako bat zeinek daukan joskera hain anormala nola antikomunikatiboa.

Esango nuke Berria egunkariak báduela famá on eskaintzea euskara estandar zaindua; eta, gogoratu uste dudanez, behin baino gehiagotan jarri da nola adibidé on euskara estandar ia perfektua. Ondorengo aipuak jasotzen ditu hitz batzuk ti Ibon Sarasola burúz "Euskaldunon egunkaria", baina uste dut hitz horiek berdin ere aplika dakizkiokeela a Berria:

(Ibon Sarasolak) Egunkariaren egitekoa goraipatu zuen, hizkuntzaren ikuspegitik batez ere: “Euskararen normalizaziorako tresna garrantzitsuenetakoa kendu digute Egunkariarekin batera, Euskaltzaindiak jarritako arauak eguneroko lanera moldatzeko tresna eraginkorrenetakoa baitzen”.

Sarasolaren iritziz, “ez dago inolako zalantzarik euskararen normalizazioan Euskaltzaindia bezainbesteko lana egiten ari zela” Egunkaria.

Nik, ordea, ez dut uste goikoa bezalako titularrek emango diotela a euskara ezer goraipagirririk, eta bai, ordea, kenduko, ondo kenduko ere.

Esaldi deklaratiboek askotan izaten dute sujetu oso labur bat zeinek dún zimentatzen oinarri thematikoa (Sanzek: bi silaba), eta aditz nagusi are laburragoa zeinek irágarri deklarazio-mota (dio: bi silaba), hala nola galdegai luze edota konplexu bat zein baita deklarazioa bera ("Bonbek bakeari eta askatasunari bide emateko zantzuak" daudela: 26 silaba).

Evidentea iruditzen zaigu ze goiko mezu hori hagitz hobeto ulertuko zen baldin eman baligute aurrena sujetua, gero aditza eta azkenik deklarazioa. Ikus Deia-k nola ematen duen lehenengo orrialdean informazio berbera:

Titularra:

Sanz contradice el discurso oficial del PP y confiesa su esperanza en el proceso de paz

Azpititularra (zein baita interesatzen ziguna):

Afirma que se atisban signos de que las pistolas y las bombas pueden dejar paso a la paz y la libertad

Bistan da, Deia-ko azpititularrak informazio gehiago ere ematen du an modu askoz informatiboagoan, irakurgarriagoan, eta abar.

Berria-ko hizkuntzalariek akaso esan lezakete ze euskararen ordena dá SOV, eta horrek aldatzen dituela gauzak, baina euren goiko titular hori ez da SOV ezpaze OVS (hots, Mahomarena eginda: nola galdegaia dén luze edo konplexua, desthematizatu dezagun esaldia), eta, gainera, esaldi deklaratiboetan, eta areago deklaratibo konplexuetan nola titular hori, euskaraz ere estandarragoa da SVO ezi SOV (ohitu gara a estruktura hori):

Egia esan, lizentzia hitza ez da beharbada egokiena holakoetarako, zeren lizentzia horren arabera jokatzen baita normalena (ez dela, alegia, noizbait gogoz beste hartu beharreko erabaki halamoduzko bat, arauaren salbuespen sistematiko moduko bat baizik).

Formulatzea oso erraza da, hara: galdegaia perpaus konpletiboa denean, aditzaren eskuinera doa eskuarki. [Juan Garzia, Joskera lantegi, 229: kasu honetan azpimarrak dira Juan Garziarenak]

Beraz, goiko erabilera ez da soilik antikomunikatiboa eta antiperiodistikoa (deklarazioa soilik bihurtu da interesgarri noiz ezagutu dugún autorea), baizik-eta gainera antiestandarra, zein baita ja akaboa on kontratransgresioa.

Kontua ez da soilik ze halako erabilerek ez dutela jotzen an norabide egokia, baizik ze jotzen ari direla aúrka aurrerapen linguistiko partzialak zein diren estandarizatu edo gramatikalizatu an euskara; hau da, kontrako norabidean: horretan ere ereduzkoak ote? edo, akaso horrexegatik ote dira ereduzkoak batzuentzat?

Eta gauza da ze, ez soilik SVO sintaxietan, baizik munduko SOV hainbat sintaxitan ere, galdegai deklaratiboak jarri ohi direla atzé aditz nagusia (euskara estandarrean gainera, horixe da salbuespen nagusia a arau orokorra on jartzea galdegaia aurré aditza). Dá adibide ona buruz nóla arrazoi komunikatiboek tira egiten duten ti estruktura linguistikoak an norabide konkretu bat: norabide progresiboa.

Japonieraz, berriz, menpeko deklaratiboak ere emanen genituzke an modurik kanonikoena (SOV), eta, jakina, itxaron behar genuke harik azkena afin enteratu ea "Sanzek esan ote zuen", "Sanzek ukatu ote zuen", "Sanzek zin egin ote zuen", "Sanzek ezeztatu ote zuen", "Sanzek baieztatu ote zuen", noiz-eta aditz nagusiaren informazio hori dén informazio estrategiko klavea afin zuzenean interpretatu informazio potentzialki konplexu hori zein, japonieraz, emanen zitzaigun aurretik.

Ohitura hori antikomunikatiboa da hemen eta Japonian. [88] [⇶]

Sarasolari bost axola zaio evidentzia

Hementxe daukagu konfirmazioa respektu Ibon Sarasolaren jarrera an afera on euskararen garabideak:

... euskaraz badugu gaur egun prosa eredu aski landua eta nazioartean homologatzeko modukoa. Ezagutu eta ikasi egin behar dela eredu hori, horixe da guztia. [Ibon Sarasola]

Gainera, textu berean, kalifikatzen du nola "ergela" idazki bat non Inazio Barquerok eskatzen dio justuki ze lan egin dezan aldé prosa-eredu landu eta internazioalki homologagarri bat. Eta, hantxe bertan ere, deitzen dio "estrategia" ki ariketa responsablea on onartu ze ordena informatiboa dá informatiboki ahaltsuagoa ezi ordena antiinformatiboa (zenbat-eta mezu konplexuagoa, orduan-eta nabariagoa). Niri oso larria iruditzen zait mezu hori. Eta oso argigarria.

Sarasola jauna: gaur egun dugun eredua dá euskara batua (zein, gaur egun bederen, gauzatzen dén an euskara estandarra), eta haren potentzia komunikatiboa ez da inondik inora homologagarria kin húra zein daukaten auzoko hizkuntzek, nola gaztelania edo frantsesa.

Evidentea da: euskaraz esaten diren esaldi guztiak arazorik gabe emanen dituzu gaztelaniaz, ia automatikoki, momentuan, eta gainera ikuspuntu komunikatibo batetik mejoratuak (oro har). Alderantzizko bidean, aldiz, arazoak nonahi topako dituzu, eta azken buruan emaitza komunikatiboki eskasagoa lortuko, kin itzulinguruak edo gabez itzulinguruak. Ez dugu ahaztu behar ze esaldiak dirá komunikatzeko bideak.

Bestela esanda, gaztelaniaz dauzkagu errepide, bide eta bidexka guztiak gure esku, eta, esan gabe doa, gehienetan errepidea da biderik onena afin joan ki gure helburu komunikatiboa an modu egokiena (errepidean hobeto kontrolatzen duzu, lasaiago zoaz, aukera gehiago dauzkazu, ...). Euskaraz aldiz, falta zaizkigu errepideak, eta inkluso bidexkak ere agertzen zaizkigu txartoago artikulatuak (oro har). Hortaz, halabeharrez ibili behar gara harbideetatik, saltoka, eta esanguratsuki txartoago.

Detaile tekniko bat: errepideak sortzen dira kin baliabide progresiboak, bitarten baliabide regresiboek soilik balio dute afin egin bidexkak.

Baina Sarasolari bost axola zaio evidentzia. Eta hori oso larria da, oso-oso larria. [79] [⇶]