Eta justuki "ken" berrikuntza hori etorri zén ki gelditu

Mintzo dá Martxel Ensunza an bere 2001eko tesia, jada iapatua (ikus ere atzoko sarrera), esanez ze:

Liburu honetan berriz ere ageri zaizkigu +, - , x eta : zeinuak zein bere izenekin ( + "ta" edo "lain'', - "ken'', x "tol", : "zat"), baina oraingoan bestelakoa da izenen aukera. Hain zuzen, kasu honetan batetik "tol" hitza ageri zaigu -tolestu eta tolesketa hitzen errotik- "bider" ordezkatuz, nahiz eta "bidar" era ageri den. Eta zatiketaren sinboloa irakurtzeko "zat" forma ageri zaigu, hau ere zatitu, zatiketa hitzen errotik hartuta. Beste alde batetik, nabarmen geratzen da ikur eta zeinu guztiak formulan ageri diren ordena berean irakurtzeko proposamena. [Ensunza, 2001:58]

Alde batetik aipatu behar dugú okertxo bat noiz esaten dén:

... + "ta" edo "lain", ...

zeren "lain" proposatzen dá ordezta "dira" edo "berdin" (eta ez ordéztuz "ta", argi denez); baina bestetik, gure helburua orain zén azpimarratzea ze 1920ko liburu horretan agertzen dirá "tol", "zat", "lain", eta baita "ken" forma ere, zein ez zen agertzen an 1913ko aritmetika ti Lopez Mendizabal (han erabiltzen zén "... gutxiago" postpositiboa: ikus sarrera hau).

Eta justuki "ken" berrikuntza hori etorri zén ki gelditu. [2195] [>>>]

Gradualki eráikiz sintaxia, ordéz gradualki eráitsi sintaxia

Jasotzen genuén atzo honako pasartea ti tesia on Martxel Ensunza (2001), nondik gaur azpimarratu nahi genukén ondorengo aipu laburra, non autoreak komentatzen ari den zergátik eman dirén atzerapausuak an Euskal-Zenbakiztia (1920) respektu Lopez Mendizabal-en Zenbakiztia (1913):

..., atzerapausuak harturiko bidea nahiko alboraturik gelditu zelako, ... [Ensunza, 2001:58]

Horretaz, aurrena, gogoratu nahi genuká gure atzoko komentario hau:

Bádirudi ze Ensunza-k bigarren aritmetika horretan gehiago ikusten dituela atzerapausuak zein aurrerapuasuak. Obvioki (ikus adibidez sarrera hau) ez gaude ados kin valorazioá ezen textu horretan ez dela ageri aurrerapen nabarmenik respektu aurreko ekarpena ti Lopez Mendizabal, zein jada ezagutzen dugun. 

Zér da ba "ken" erro hori an kenketak, zeini soilik falta zaion ukitu bat ki bihurtu oraingo "ken" isolatu prepositiboa (galdu beharko dú bere aurreko "-tik" ablatiboa)? (ikus sarrera hau) Edo zér dira ba "tol" edo "zat" aukera isolatu prepositiboak an multiplikazioa eta zatiketa? (ikus adibidez sarrera hau), edo "lain" aukera desdoblatua? (ikus sarrera hau)

Gure ikuspegitik horiek dirá aurrerapen handiak zein kasu batzuetan ("ken", "zat") aurkitzen dirén oso hurbil ti azken soluzioak zein finean konsolidatuko diren an gure hizkera matematikoa. Eta dena eskér lana on personak nola horiek zek prestatu eta idatzi zutén "Euskal-Zenbakiztia", zeren jakin baitzuten ikusten euskararen behar funtzional horiek hala nola ere bilatzen soluzioak, saiatuz ematen aurrerapusuak, gradualki baina an norabide ona.

Esan nahi baita ze, gure ikuspegitik, gerora etorri dena ez da baizik jarraipen bat ti tendentzia berritzailea zein aurkitu ahal dén hala an 1920ko textua nola an 1913koa. Jarraipen horrek ez du esan nahi ze goragoko ekarpen eta berrikuntza guzti-guztiak euren horretan hartu direla. Dakigunez, gerora etorriko dirá berrikuntza gehiago, gradualki bilátuz helburu funtzional bat eta bera. 

Bestela esanda, textu horretako bide orokor berritzailea ez da alboratzen, baizik ze jarraiera emanen zaio gradualki harik heldu ki gaurko egoera guztiz egokia respektu irakurketá on expresio matematikoak. Bai, gradualki, eta eráikiz gain lan garatzailea zein jada eginda dagoen, gradualki eráikiz sintaxia, ordéz gradualki eráitsi sintaxia. [2194] [>>>]

Ensunza (2001): "Testu honetan ez da ageri aurrerapen nabarmenik aurrekoarekin konparatuz; are gehiago, ... , zenbait atzerapauso eman zirela esan daiteke."

Atzokoan irakurtzen genuen nóla Martxel Ensunza-k (2001) aipatzen zuén adibidez hurrenkera sintaktiko interesante hau:

"lau ta sei lain hamarr"

zein erabiltzen dén an "Euskal-Zenbakiztia" (1920), baina, hala ere, autoreak eginen dú honako valorazio orokorra gain ekarpena ti liburu hori:

Testu honetan ez da ageri aurrerapen nabarmenik aurrekoarekin konparatuz [hau da, eginez konparazioa kin liburua ti Lopez Mendizabal]; are gehiago, gaur egun dugun ikuspuntutik begiratuta, zenbait atzerapauso eman zirela esan daiteke. [Ensunza, 2001:58]

Bádirudi ze Ensunza-k bigarren aritmetika horretan gehiago ikusten dituela atzerapausuak zein aurrerapuasuak. Obvioki (ikus adibidez sarrera hau) ez gaude ados kin valorazioá ezen textu horretan ez dela ageri aurrerapen nabarmenik respektu aurreko ekarpena ti Lopez Mendizabal, zein jada ezagutzen dugun. 

Zér da ba "ken" erro hori an kenketak, zeini soilik falta zaion ukitu bat ki bihurtu oraingo "ken" isolatu prepositiboa (galdu beharko dú bere aurreko "-tik" ablatiboa)? (ikus sarrera hau) Edo zér dira ba "tol" edo "zat" aukera isolatu prepositiboak an multiplikazioa eta zatiketa? (ikus adibidez sarrera hau), edo "lain" aukera desdoblatua? (ikus sarrera hau)

Gure ikuspegitik horiek dirá aurrerapen handiak zein kasu batzuetan ("ken", "zat") aurkitzen dirén oso hurbil ti azken soluzioak zein finean konsolidatuko diren an gure hizkera matematikoa. Eta dena eskér lana on personak nola horiek zek prestatu eta idatzi zutén "Euskal-Zenbakiztia", zeren jakin baitzuten ikusten euskararen behar funtzional horiek hala nola ere bilatzen soluzioak, saiatuz ematen aurrerapusuak, gradualki baina an norabide ona. [2193] [>>>]

Ensunza (2001): "..., 'dira' eta 'lain' horiek normalean erabiliko ez genukeen hurrenkeran erabiliz."

Atzoko sarreraren harian, Martxel Ensunza-k, bere tesian ("Ikur eta zeinu bidezko adierazpen matematiko-fisikoen irakurbidea", 2001, zeintaz jada mintzatu ginén hemen), oinohar batean komentatzen du ze "bi ta bi dira lau" eta "lau ta sei lain hamarr" sortzen dirá ti lekúaldatu lehenengoan aditza ("dira") eta bigarrenean postposizioa ("lain") ki posizio ez-ohikoak:

..., dira eta lain horiek normalean erabiliko ez genukeen hurrenkeran erabiliz. [Ensunza, 2001]

Eta gauza da ze, alde batetik, "da" edo "dira" edota, orohar, aditz aurreratuak izaten dirá ondo normalak an funtzio zehaztailea (foku zehaztailea), esan nahi baitá noiz bereziki zehaztu nahi dugún zerbait: ez soilik deskribatu, baizik zehaztu, eta erákutsi ze zehazten ari gara (gutxienez zenbait hizkeratan eta baita estandarrean ere).

Atzo etorri zirén zortzi.

Horrez gain, eta bestaldetik, "lain" postposizioa desdoblatu da, geldituz soildua an posizio aurreratu hori (gabé inguruko batere morfologiarik: "lau ta sei lain hamarr"), eta horrela ahalbidetuz irakurketa prepositibo eroso eta funtzional bat. Horrela joaten dira lantzén aurrerabideak, garabideak, zein ez diren baizik euskararen beraren mekanismoak, mekanismo propialak bezain universalak. [2192] [>>>]

Bizkai-Aldundia (1920): "Beraz, ta oberik aurkitu arte, toleskun-ikurra "tol" irakurteko bidea hartu dogu."

Atzokoan amaitzen genuén gure sarrera esánez:

Behar zutén eta sortu zuten. Txapela kentzekoa (ikus "Patxi Baztarrika (2016): "... ez daukat soluziorik? bueno ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bildurrik gabe"." edo "J.M. Agirre (2012): "anbizio faltagatik, kastizismo eta purismoagatik…"").

Giro sortzaile hartan, Bizkai-Aldundia-ren textu horrek zioén beherago:

Beraz, ta oberik aurkitu arte, toleskun-ikurra tol irakurteko bidea hartu dogu. [Bizkai-Aldundia, 1920]

Ildo horretan berean, gogoratu nahi genuké ondorengo sarrera ere, non aipatzen genituén ondoko hitzak ti Fatamendi (1917): 

• Fatamendi (1917):  "Irakurlea, tolesketa-argibide onek gogoa betetzen badizu, erabili; ezpadizu, obea asmatu; ..."

nahiz, nola genioén an sarrera hori, normalean, ez den ezer berezirik asmatu behar, baizik soilik erábili hizkuntzaren beraren materialak eta mekanismoak: adibidez hizkuntzaren mekanismo desdoblatzailea, non elementu postpositibo bat hasten dén erabiltzen aurreratuta ere (ez al da hori oso mekanismo normala eta hain propiala nola universala?)

Amaitzen genuén atzo esánez ze:

Gure ikuspegitik, hor, Lopez Mendizabal izaten ari da oso berritzailea, zorionez.

Eta bai hala da, berritzailea da an bere kontextua (an bere lekua, an bere denbora, an bere zirkunstantzia), baina era berean, azpimarratu nahi genuke ze sintaxi-kontuetan ezer ez da hain berria, baizik ze, gehiago, berrikuntzak izaten dirá aplikazio zirkunstantzial berriak ti betiko material, mekanismo eta mugimendu sintaktiko zaharrak, zein dirén hain mugimendu propioak nola universalak, eta zein antzera erabiliko dirén han zein hemen, atzo zein gaur, baldin oztopo intra eta extralinguistikoak ez badira insalvableak.

Horixe da bidea, bide bizigarri bakarra. [2179] [>>>]

Patxi Baztarrika (2016): "... ez daukat soluziorik? bueno ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bildurrik gabe".

Atzokoan gogoratzen genituén honako hitz ondo interesanteak ganik Fatamendi (1917) noiz mintzo zen burúz expresioa on biderketak:

Irakurlea, tolesketa-argibide onek gogoa betetzen badizu, erabili; ezpadizu, obea asmatu; ... [Fatamendi, 1917]

Horixe da jarrera nondik garatzen dirén sintaxiak eta, orohar, hizkuntzak, jarrera irekia, jarrera sortzailea, jarrera kritikoa, jarrera eraikitzailea. Materialak eta mekanismoak ez dira falta.

eta hitz horiek irakurtzean akordatu gara kin beste hitz hauek ganik Patxi Baztarrika (sasoi hartan zélarik Jaurlaritzako sailburuordea on politika linguistikoa) mintzátuz orokorki burúz sintaxia an 2016:

• Patxi Baztarrika: "... ez daukat soluziorik? ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bidurrik gabe"

Aurreko sarreretan aipatutako kolokioan, puntu batean, behinda Ibon Sarasola-k azaldú arazoaren sakona, Patxi Baztarrika-ri galdetu zioten (garai hartan baitzén Eusko Jaurlaritzako sailburuordea on politika linguistikoa, eta, hortaz, bere iritzia guztiz relevantea) ea nóla bideratu ahal zen egoera hori. Eta, hor, Patxi Baztarrika-k eman zuén erantzun perfektua, eta hau ere historikoa:

Patxi Baztarrika: "... ez daukat soluziorik? bueno ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bildurrik gabe".

Hori da bidea, zein baita garabidea.

Gogora ditzagun, amaitzeko, ondorengo hitzak on itzultzaile Jesus Maria Agirre (2012), zein jaso genituen an gure sarrera titulatzén "J.M.Agirre: "Hizkera juridiko-administratiboan esamolde prepositibo berriak hedatu beharra"":

Ausartzen naiz esatera ezen garabideko hizkuntzek, nola eta, hizkuntza hegemonikoak imitatuz, haiek kopiatuz (mailegatuz edo kalkatuz) garatu dituztela beren espezialitate-hizkerak. Gurean, ordea, oinarrizko hizkeraren ingurumarian gabiltza aspaldion bueltaka, benetan ausartu gabe (anbizio faltagatik, kastizismo eta purismoagatik…) espezialitate-hizkeraren eraketan aurreratzen.

Kontu hau garbi ikus dezakegu lokarri prepositiboen kasuan. Gure tradizio literarioan sistema prepositibo nahiko hedatua eratu zen, hizkuntza erromanikoak kalkatuz. Hor daukagu ETAren saila: “harik eta”, “zeren eta”, “baldin eta”, “baizik eta”, “nahiz eta”, “bai eta”, “ustez eta”, “noiz eta”…. Hor daukagu orobat HALAren saila: “hala nola”, “halatan non”, “halako moldez non”… Hor dugu ere EZEN konjuntiboa. Hor da orobat erlatibo erromanikoa: “zeina”, “non”… Hor dugu bestalde erakuslea, lokarri prepositibo gisa ere erabiltzeko: “era horretara”, “hartarako”…

Tradizio literarioan hasitako bidea, ez eten, baizik eta osatu eta aberastu egin beharko genuke, hizkera juridiko kultu eta funtzional bat sortzeko. Ildo horretan, helburuzko esapide prepositibo bat falta zaigularik, ETAren sailean “amorez eta” proposatuko nuke, “amoreagatik” zaharretik abiatuta. Erlatibo erromanikoa onartu beharko genuke erabilgarria ez ezik bultzatu beharrekoa dugula, erlatibo esplikatiboetatik agian espezifikatiboetara ere inoiz pasatuz. [J.M. Agirre, 2012]

Sarrera hartan aipatzen genituén ondorengo sarrerak:

1: Entzun mesedez audio historiko hau, non debatitzen duten Ibon Sarasolak eta Patxi Baztarrikak
2: Ibon Sarasola (2016): "...beraz, hor problema haundi bat degu, problema haundi bat degu" 
3: Ibon Sarasola (2016): "...orduan 'bitartean' aurrera bota behar da"
4: Ibon Sarasola (2016): "...eta bádaude 'mientras' bezalakoak eta okerragoak ere bádaude"
5: Ibon Sarasola (2016): "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat..."
6: Patxi Baztarrika (2106): "... jarreraren kontua, nik uste klabea dela horretan...."

Eta, atzo genioenez, materialak eta mekanismoak ez dira falta. [2162] [>>>]

Fatamendi (1917): "Irakurlea, tolesketa-argibide onek gogoa betetzen badizu, erabili; ezpadizu, obea asmatu; ..."

Aurreko egunetan egon gara komentatzen adibidez ze:

Amaitzen genuén atzo esánez ze:

Gure ikuspegitik, hor, Lopez Mendizabal izaten ari da oso berritzailea, zorionez.

Eta bai hala da, berritzailea da an bere kontextua (an bere lekua, an bere denbora, an bere zirkunstantzia), baina era berean, azpimarratu nahi genuke ze sintaxi-kontuetan ezer ez da hain berria, baizik ze, gehiago, berrikuntzak izaten dirá aplikazio zirkunstantzial berriak ti betiko material, mekanismo eta mugimendu sintaktiko zaharrak, zein dirén hain mugimendu propioak nola universalak, eta zein antzera erabiliko dirén han zein hemen, atzo zein gaur, baldin oztopo intra eta extralinguistikoak ez badira insalvableak.

Lopez Mendizabal zúen idazten an 1913, eta lau urte beranduago, 1917an, aurkitzen dugú ondorengo artikulua, sinatua ganik Fatamendi, mintzátuz gain nóla adierazi tolesketak (biderkadurak, multiplikazioak), zeinen titulua dén "Tolesketa-argibideak" (Euskal Esnalea, 1917), eta non autoreak biribiltzen dú bere artikula esánez:

Irakurlea, tolesketa-argibide onek gogoa betetzen badizu, erabili; ezpadizu, obea asmatu; ... [Fatamendi, 1917:105-106]

Bai:

Irakurlea, tolesketa-argibide onek gogoa betetzen badizu, erabili; ezpadizu, obea asmatu; ... [Fatamendi, 1917:105-106]

Horixe da jarrera nondik garatzen dirén sintaxiak eta, orohar, hizkuntzak, jarrera irekia, jarrera sortzailea, jarrera kritikoa, jarrera eraikitzailea. Materialak eta mekanismoak ez dira falta. [2161] [>>>]

Juan Garzia (2013) mintzo da gain "arinkeria zoroa", "harrikada hutsak" noiz Gilen Mejuto soilik ari da gain aukera (optatiboa) ki jarri galdegaia atzé aditza

Jarrai gaitezen kin atzoko bigarren paragrafoa, non Juan Garzia erantzuten ari dén ki sugerentzia on Gilen Mejuto ki azaldu zér dela-ta bultzatzen ari den eredu sintaktikoki murriztu eta komunikatiboki murriztaile bat, non praktikan debékatzen diren hurrenkera asko zein normaltasunez erabiltzen diren an maila mintzatua. Gilen Mejuto-k komentatzen zuen adibidez ze:

non argiki azaltzen da zergátik ez litzaken bultzatu behar arau hori:

...., komunikazio-ahalmena beharrik gabe murrizten duelako. [Gilen Mejuto, 2013]

Hala ere, eta dirudienez, Juan Garzia-k ez du irakurri hori, eta, dioenez, bere gain hartu beharko dú (suposatzen da pisu handia izanen dela) ...

... "eredu alternatibo" horren aldezleek egiten ez duten lana. [Juan Garzia, 2013]

Baina, dudagabe, Gilen Mejuto egíten ari da bere lana noiz galdetzen dion ki Juan Garzia afin eman dagien bere arrazoiak ki murriztu euskararen sintaxia eta komunikazioa. Bera egíten ari da bere lana noiz ezagutu nahi dituen arrazoi horiek, zein, bide batez esanda, Juan Garzia-k izan beharko lituzkén oso argi. Eta, esan gabe doa: bere arrazoiak izan beharko liraké ondo sendoak afin saiatu praktikan debékatzen estruktura batzuk zein etengabe ari diren erabiltzen, baita landuan ere.

Hala ere, Juan Garzia-ren ustez, ustezko "eredu alternatibo" horren aldezleak (zeinen artean, argi denez, aurkitzen bainaiz) ez leudeke egiten euren lana, ez leudeke baloratzen ustezko "eredu alternatibo" horren eragina, halan ze berak egin beharko die balorazio hori, zeren ...

... balioespen horren faltan, arinkeria zoroz eginak izan daitezke halako «proposamenak», edo harrikada hutsak izan (norbere buruan jotako harria besteenetara berjaurti nahian noski). [Juan Garzia, 2013]

Hor, Juan Garzia mintzo da gain "arinkeria zoroa" eta "harrikada hutsak", mintzo da gain ...

... (norbere buruan jotako harria besteenetara berjaurti nahian noski). [Juan Garzia, 2013]

noiz Gilen Mejuto soilik ari dén gain aukera (optatiboa) ki jarri galdegaia atzén aditza, nola egiten den an mintzatua, nola egin den an literatura zaharra, eta konkórdatuz kin norabide linguistiko orokorra aldé aukera sintaktiko progresiboagoak. Arinkeria zoroa? Harrikada hutsak? Hau guztia bái dela, zinez, zoratzekoa! [>>>]

Aipaturiko estadio hibrido eta inkonsistente horrek izan ditzake anitz aurpegi, eta hor, akaso, kabitu liteke euskara klasikoa, ...

Zioén Txopi-k atzo:

Nik dut uste ze orain dela 150 urteko Euskara zela geyo SVO ezen gaur egun. Azken urteotan hasi gara "zuzen" idazten ta hitz egiten, ta honek du ekarri egoera nahasia ta txiroa. Lana on Arana, Azkue, Altube, Txillardegi ta abar, du eman bere fruitua, fruitu pozointsua. Asmo ona ez da izaten aski. [Txopi]

Genioén hemen:

Bilatzen ari gara kasu linguistikoak non, hasiera batean, daukagú estruktura konsistenteki prepositibo bat à la gaztelania (hor [ia] ez dago kasu sintaktikorik ezta postposiziorik, aditzak sistematikoki kokatzen dirá aurrén euren osagarriak, perpaus erlatiboak kokatzen dirá atzén euren aurrekariak...); non gerora, hizkuntza, berez eta presio berezirik gabe, doan pasatzen ki estruktura hibrido eta inkonsistente bat (hor elkarbiziko dira kasuak edo/ta postposizoak kin preposizioak, aditzak joan daitezke atzén edota aurrén euren osagarriak, perpaus erlatiboak joan daitezke atzén edota aurrén euren osagarriak...); eta non, atzenean, berez eta presio berezirik gabe ere, iristen baita estruktura konsistenteki postpositibo bat à la japoniera (hor ez da egonen [ia] baliabiabide prepositiborik, aditzak sistematikoki kokatzen dirá atzén euren osagarriak, perpaus erlatiboakkokatzen dirá aurrén euren atzekariak...). Holakorik nekez gertatuko da azpi behar linguistiko konplexuak; non ordena burulehenak markatzen duén diferentzia funtzional ondo esanguratsua.

Aipaturiko estadio hibrido eta inkonsistente horrek izan ahal ditú anitz aurpegi, eta hor, akaso, kabitu liteke euskara klasikoa, non aditzak joan daitezke atzén edo aurrén euren osagarriak, non perpaus erlatiboak joan ahal dirén atzén edo aurrén euren aurrekariak, non elkarbizitzen baitira kasuak edota postposizoak kin baliabide prepositiboak, zein euskararen kasuan aski urriak baitziren.

Estadio hibrido horretan, baldintza arruntetan, hiztunek bilatuko duté bidea buruzki garapena (bide hau ez da inola ere zuzenekoa, zeren egon ahal dirá problema estruktural sendoak); baina, bide horretan hasita ere, gerta daitezke salbuespenezko egoerak eta faktoreak (nola euskararen kasuan) zek lortu ahal dute ze desibili daitezen jada emandako pausu komunikatiboki aurrerakoiak (nahiz inkonsistenteak) zein, akaso soilik baitziren literaturan. Beraz, euskara izan daiteke kasu bat non oso salbuespenezko baldintzek eragin baitute ze praktikoki desager daitezen ti hizkuntza estandarra hain aurrerapen handiak nola izan ahal dirén aditz aurreratuak edota baliabide erlatibo prepositiboak nola "zein", konparatibo hain erabilgarriak nola "ezi", edo baliabide final hain interesgarriak nola "afin" (hala ere, euskara ondo biziko bada, lehenago edo beranduago joango dira aditzak aurreratzen, joango dira biderkatzen esaldi erlatibo prepositibo errazki-kategarriak, joango da handitzen baliabide prepositiboen altxorra).

Bistan da, "duda"-egoera hibrido, inkonsistente, problematiko eta inkluso kontradiktorio horretan behar dá, bereziki, perspektiba egokia afin ez oztopatu (eta ahal bada erraztu) bidea. Eta hor dago koska.

Bai, oso inportantea da perspektiba egokia ganik erantzule linguistiko nagusiak afin antzeman norántza doan bidea, esan nahi baita bide bakarra (ikus sarrera hau). [1409] [>>>]

Bai, naturaltasun osoz

Atzo aipatzen genuén ondorengo erabilera, zein iruditzen zitzaigun oso erakusgarria respektu naturaltasuna zeinekin agertzen zaigún "kin" soziatiboa:

Hona hemen, lehengo egunean hartutako beste adibide bat, non, modu divertigarri batean, agertzen zaigún "kin" soziatiboa:

Bai, naturaltasun osoz. [1325] [>>>]

Artiagoitia eta Elordieta: "... konplementagailurik gabeko erlatiboak zuzentzea, "afin" bezalako erdarakadak kentzea, konpletiba erratuak saihestea, eta abar."

Sarrera honetan aipatzen genuen lan bat (barnén masterra deitzén "Euskal Hizkuntzalaritza eta Filologia") zeintan, textuinguru oso tekniko batean, erabili ahal izan genituen zenbait estruktura sintaktiko aurrerazale, batzutan lórtuz, nola genioen, zenbait konkateazio interesgarri. Hurrengo astetan entregatu behar izan nizkion ariketa batzuk ki Arantzazu Elordieta eta Xabier Artiagoitia, eta hau izan zén nire emaitza:

• "Euskal fokuaren hiru azterbide sintaktiko"
  

• "Determinatzaile-sintagmari buruzko ariketak"
  

Gero, trukatu genituen e-mail batzuk noiz Artiagoitiak eta Elordietak eskatu zidaten...

... konplementagailurik gabeko  erlatiboak zuzentzea, "afin" bezalako erdarakadak kentzea,  konpletiba erratuak saihestea, eta abar. [Artiagoitia eta Elordieta]

Kasu horretan, evidenteki erratua nintzen gain aukera ki erábili zenbait estruktura sintaktiko zein agertzen zirén an OEH, eta kendu nituen. Horra hor nóla gelditu zén Arantzazu-rentzako lana, zeinen gainean egin zituén are "zuzenketa" sintaktiko gehiago ere:

• "Euskal fokuaren hiru azterbide sintaktiko" (2. versioa)
  

Gero, Arantzazu izan zen nire master-lanaren supervisorea, eta Xabier-i tokatu zitzaion egotea an tribunala on nire master-lana. Nik, master-lanean, Arantzazu Elordieta-ri eskertzen diot bere supervisio teknikoa gain edukia (bereziki noiz nik erábilí marko chomskyarra), nahiz, evidenteki, guztiz gehiegizkoa iruditu zitzaidan bere supervisio linguistikoa gain forma, oso-oso estuki interpretatua (gogoratu ze estruktura aurrerazaleek elkarrekin aurkitzen duté euren zentzu plenoa, alegia noiz kateatzen diren).

Amaitzeko, soilik azpimarratú ze Xabier-ek eta Arantzazu-k aipatutako:

• konplementagailurik gabeko erlatiboak,

• "afin" erdarakada, eta

• konpletiba erratuak (nóla erra liteke konpletiba bat?, akaso kasurik "larriena" izan liteke ez jartzeá "-la" konplementatzailea),

hirurak ere agertzen dirá an Orotariko Euskal Hiztegia, eta zén master bat gain hizkuntzalaritza. [1264] [>>>]

Bakker-ek burúz Blevins-en hipotesia ezen hizkuntza indoeuroparrak eta euskara izan ahal dirá ahaideak: 'The proposal has to be taken seriously, and a scholarly and open debate should take place'

Juliette Blevins (2018) dú argudiatzen ze hizkuntza indoeuroparrak eta euskara izan daitezké ahaideak. Horretaz mintzao da Peter Bakker an bere artikulu-reseina titúlatzen "Advances in Proto-Basque Reconstruction with Evidence for the Proto-Indo-European-Euskarian Hypothesis" (2020:563; bestalde Bakker agertzen zen hemen ere, behekaldean):

Bádirudi ze, momentuz behintzat, tesi hori izan dá ignoratua (2020:564):

Baina, Bakker-en ustez, tesi hori argiki da proposamen bat zein hartu beharko litzakén serioski, zabalduz debate zientifiko serio eta ireki bat (2020:586-587):

 

eta gero berriro dio (2020:588)

Bai, 

... Unless they [the most knowledgeable experts, bascologists and Indo-Europeanists] are able to provide counterarguments, not just picking a few points, ...

horrela egiten dira gauzak an zientzia: emanez argumentuak an debate serio eta ireki bat:

... a scholarly and open debate...

Gure tesian ere (alegia, baldintza orokorretan, sintaxi burulehena dela nabariki potente-efektiboagoa zein sintaxi buruazkena) berdin. Edo, ez al da nahikoa Sarasola-ren liburua eta mahai-ingurua? [1163] [>>>]

Altonaga (2015): "... isiltasunezko konspirazio bat ..."

Atzokoan mintzo ginen burúz isiltasuna zek segitu dion i liburua ganik Ibon Sarasola titulatzén "Bitakora kaiera" (Ibon Sarasola, 2016):

Eta, bide batez esanda, ez zen izan gutxio zaratatsua a isiltasuna zek segitu zion ki ondorengo mahai ingurua (2016):

 zeintaz mintzatu ginen adibidez an:

• Entzun mesedez audio historiko hau, non debatitzen duten Ibon Sarasolak eta Patxi Baztarrikak
  

• Ibon Sarasola: ""...orduan "bitartean" aurrera bota behar da""  
  

• Ibon Sarasola: "...ez gara konpetitiboak, oraingoz behintzat..." 
  

• Patxi Baztarrika: "... ez daukat soluziorik? ba, aurkitu egin behar dut, eta asmatu egin behar dut, bidurrik gabe"
  

Hor, Eusko Jaurlaritza-ko sasoiko sailburuordea on politika linguistikoa (Patxi Baztarrika) zúen erakutsi argiki zéin den bidea, zeinek, jakina, beharko lukén giro kultural eraikitzaile kooperatibo bat. Hori guztia, dudagabe, historikoa da, zinez historikoa. Baina, zér gertatu da? Ezer ez. Isiltasunaz gain.

Kepa Altonaga, mintzatuz burúz Xabier Amuriza-ren gogoetak, ezin hobeto deskribatu zuén egoera: 

Altonagarentzat oso susmagarria da Amurizak plazaratutako gogoeten ostean etorri den isiltasuna, erantzunik eza. "Esan liteke isiltasunezko konspirazio bat ehundu dela haren inguruan", dio. [Felix Ibargutxi kazetaria an El Correo, 2015-5-25]

Isiltasunezko konspirazio bat. Hori bai, isiltasun antizientifiko ondo zaratatsua. [1162] [>>>]

Nork erantzun dio ki Ibon Sarasola?

Atzo Erramun Gerrikagoitia-k zioen:

Arduratzen nau eta ere quezcatzen
ezin jaquin ahal izaiteac zembatec seguitzen dute hemengo blogeco commentarioac, niretzat direnac anhitz valiosac, ganic beste euscal gentea zeinac behar luque seguitu hauec reflexioneac egoiteco conforme, desconforme edo dudatan ambivalentzian joan dadin euscara (eta aldi berean euscaldunac) aitzina erabiliric eta dominaturic hobeto gure euscara, gure lanabes communicaticoa.

Zembatecoa othe da baina gure intercommunicationea?

Nork erantzun dio ki Ibon Sarasola?

• "Ibon Sarasola: "...beraz, hor problema haundi bat degu, problema haundi bat degu""
  

Ikus, jarraitzeko, hurrengo sarrera ere: 

• "Altonaga (2015): '... isiltasunezko konspirazio bat ...'"
  

[1161] [>>>]

Belén López Marín (2017): "Nuestra gramática está caduca, y nos quieren hacer creer, no entiendo por qué, que no somos sus dueños, [...]. Pero eso es falso."

Irakurri berri dut ondorengo artikulua ganik irakasleá Belén López Marín titúlatzen "Breve revisión del concepto de economía del lenguaje" (2017), nondik hartu ditudan bi zatiok:

Si queréis decir, o escribir, amigos y amigas. Si queréis buscar alternativas a expresiones de extendido uso hoy en día. Si queréis dirigiros a vuestro jefe con la palabra jefa porque sea una mujer. Si queréis preguntar: ¿Estamos todas? Refiriéndoos a vuestro grupo de amigos y amigas… Hacedlo. Hacedlo libremente, sin ninguna vergüenza y con total naturalidad. Y no temáis errores gramaticales ni dificultades de concordancia. El motivo bien merece un anacoluto, una situación de extrañamiento, una sorpresa discursiva, unas risas… ¿Miembra? ¿Fatala? ¿Por qué no? Solo nos faltaba sentirnos en sociedad como si existiese una policía lingüística acechando detrás de la puerta. Lo importante no es regirse por la norma, sino conocerla muy bien y dominar otros parámetros que nos ayuden a saber cuándo quebrantarla para comunicarnos mejor.

eta (bukaera): 

Nuestra gramática está caduca también, y nos quieren hacer creer, no entiendo por qué, que no somos sus dueños, que no podemos ni debemos reinventarla para reinventar el mundo. Pero eso es falso. Claro que podemos, y debemos hacerlo. Desautomaticemos nuestra lengua, seamos creativos, es nuestra. 

La encomienda no es sencilla, y tiene sus riesgos, pero no nos perderemos en el camino si nuestra brújula es el respeto, el sentimiento de hermandad profunda, la búsqueda de la justicia, de la libertad y de la equidad como principios reguladores de las relaciones, el estímulo cultural de las gentes, la difusión de los saberes…. En resumen: hagamos nuestro el mundo y hagámoslo un lugar mejor donde vivir, y no tengamos miedo de nombrarlo con una lengua nueva. Trabajemos siempre en ello, no dejemos morir nuestro idioma entre libros viejos, poltronas polvorientas ni sillones orejeros. 

Contagiemos con desparpajo la alegría de los nuevos significados.

Magistrala! [1057] [>>>]

Mesedez, ez dezatela har horrenbeste lan!

Jarraituz kin EHUko ohar linguistikoa zein hango zuzentzaileek idatzi zutén respektu artikuluá "Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak" (2019), dugú irakurtzen:

non gure universitate publikoaren zuzentzaileak kexatzen ari diren zatio egin behar izatea lan handiagoa eta antza deserosoa, zeintan joan behar dirén zuzentzen originaleko zenbait estruktura burulehen (kasu honetan, euskaran jada erabiliak) an textu akademiko (printzipioz landu) bat non justuki halako tresnak aldezten diren. Diotenez, erabilera horiek...

... gure lana ugaritzeaz gainera, artikulu oso-osoak begiratzera behartzen baikaitu.

Uste nuen ze zuzentzaileek, bilatuz erroreak, irakurri ohi zituztela artikulu oso-osoak, baina, antza, soilik irakurri behar dituzte artikulu oso-osoak noiz hasten diren aurkitzen tresna burulehen garatzaileak zein, gainera, ez diren erroreak. Originalean, adibidez, ondorengo esaldia agertzen zen:

Esan nahi baita ze itzulpena etorri beharko litzateke bide honetatik: Abolizio-bide modurako keinuen eta egoeren reiterazioari buruzko topiko obstinatuak entzuten ditut, non justuki hasieran agertzen baitzaizkigu xehetasun ebokatzaile horiek, hantxe non ez duten batere kontestualizaziorik, non ez duten efektu ebokatzaile handirik zeren ez dira ezta ulertu ere egiten. [Jatorrizko textua]

non zuzentzaileek kendu (kenduarazi) duté "hantxe":

Esan nahi baita ze itzulpena etorri beharko litzateke bide honetatik: Abolizio-bide modurako keinuen eta egoeren reiterazioari buruzko topiko obstinatuak entzuten ditut, non justuki hasieran agertzen baitzaizkigu xehetasun ebokatzaile horiek, non ez duten batere kontestualizaziorik, non ez duten efektu ebokatzaile handirik zeren ez dira ezta ulertu ere egiten. [Textu zuzendua eta finala]

utzíz egitura nahasgarriago bat zeintan lirudikén ze bigarren eta hirugarren "non" horiek izanen luketé ber referentea zein lehenengoak, noiz ez den horrela (lehenengoan referentea dá letra etzanetako esaldia, bitartean ze bigarren eta hirugarrenean dén "justuki hasieran..., hantxe non..."). Mesedez, ez dezatela har horrenbeste lan! [972] [>>>]

Zinez beharko al ditugu 100 urte arrenda ulertú 'noiz + aditza'? Iruditzen zait penagarria

Sarrera honetan EHUko zuzentzaile anonimoek azaltzen zutén euren lan sintaktikoa gain "Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak" (2019) emanez eta ondorengo hiru arrazoibideak (horiz nabarmenduak):

 

zeintarik aurreko biak jada komentatu ditugún hemen eta hemen. Zuzentzaileek emandako hirugarren arrazoia litzaké ze estrukturak nola "noiz + aditza" edo "afin + aditz subjuntiboa" ez direla erraz ulertzen:

... ez ditugu onartu zenbait egitura,... haien ulertzeko zailtaunagatik (autoreak kontrakoa badio ere)... Era horretakoak dira, besteak beste, NOIZ + ADITZA... eta AFIN + ADITZ SUBJUNTIBOA...

Egitura horien zailtasuna radikatuko litzake an izatea ezezagunak za irakurleak, halan ze:

... beharbada hemendik 100 urte barruko euskaran ulertuko dira.

Harrigarria gertatu zait gure zuzentzaile ezezagunak hain kezkatuta egotea zatio ulergarritasuna on egitura batzuk zeinen zentzua eta interpretazioa dén aski gardena. Edonola ere, duda izanez gero, edozeinek konsulta lezake Orotariko Euskal Hiztegia (zein izan beharko litzakén euskararen referentzia nagusia) eta argítu bere dudak, berdin nola egin liteke kin beste edozein estruktura edo hitz zeinen esangura konprobatu nahi den. Gainera, idazkian bertan báda ohar azaltzaile bat (nola genioen hemen) non agertzen dén adibidez "afin (eta)..." finala:

nahiz justuki "noiz + aditza" ez da explikatzen zeren bere interpretazioak ez zirudien bereziki dudagarria (eta autore honi gustatuko litzaioke bere artikuluan erabaki ahal izatea zér den dudagarria eta zér ez).

Zinez, ulergaiztasunak ez dirudi oso arrazoi sendoa, areago noiz estruktura burulehen guzti horien izateko arrazoia dén euren potentzia linguistiko-komunikatiboa, non sartzen baitá euren efizientzia eta erraztasuna ki transmititu euren esangura an momentu egokien eta expresiboena.

Harago, textua dá artikulu zientifiko bat non, gainera, egiten ari dén ikerkuntza gain sintaxia eta bere efektuak gain komunikazioa eta kultura, eta non praktikatzen ari dén (neurri batean bederen) hori lan garatzaile proaktiboa zeintaz mintzo den (ikus goragoko oharra). Galdera dá: Zinez beharko al ditugu 100 urte arrenda ulértu "noiz + aditza"? Iruditzen zait penagarria. [970] [>>>]

Birsortuz: "apartenitu" transitiboa

Josu Lavin-ek atzo ematen zigún honako versioa:

Bertan iradokitzen da, gainera, ezen zer ere gaur egun deitzen baitugu totalitarismoa dagokiola tradizio bati zein ez baita ez zaharragoa ez berriagoa gure zibilizazioa bera baino. (65 silaba)

eta Gilen-ek beste versio hau:

Hartan iradokitzen da, gainera, ezen zeri baiteritzagu gaur totalitarismoa apartenitzen dela tradizio bati zein ez baita zaharrago ez gazteago ezi gure zibilizazioa bera. (61 silaba)

non, besteak beste, distiratzen da aditz bat: "apartenitu", zein jada Leizarraga-k edo Tartas-ek erabili zutén intransitiboki:

 bai eta Atxaga-k transitiboki an bere "Obabakoak":

Pensatzen nago ze, akaso horixe izanen zen lehenetariko aldia noiz aditz hori erabili zen transitiboki (ikus biharko sarrera), baina, hala balitz ederki legoke zeren orain denok izango genuke beste aukera hori ere: aukera transitiboa. Horrela garatzen dira hizkuntzak.

Apuntatu nahi dut ze, "apartenitu" aditz jada luzearen erabilera zailtzen da noiz erábili laguntzaile datiboa, eta akaso bereziki noiz erábili laguntzaile datibo intransitiboa (gintzaizkion vs genion), halatan ze espekula liteke ea hori ez ote zen izanen arrazoietako bat zergátik Atxaga-k aukératu erabilera transitibo hori. Edonola ere, orobat erabili ahal da versio intransitiboa kin laguntzaile ez-datiboa, nola Gilen-ek egin, sinplifikatuz bere erabilera.

Eta aditz horren erabilera areago errazten da noiz erabili "ki" partikula datiboa, nola an:

"apartenitzen ginen ki taldea zein mintzatu zen buruz sintaxi progresiboa"

non, "ki" hori dá berbera zein apartenitzen da ki "dago-ki-o", adibidez. Horrela, hartu dut lizentzia ki deskónposatu "dago-ki-o" adizkia an "dagó ki... (edozer)":

Bertan, gainera, iradokitzen da ze hóri zein gaur deitzén totalitarismoa dagó ki tradizio bat zein ez den zaharrago ezta berriago ze... gure zivilizazioa bera. (48 silaba)

edo erábiliz "apartenitu":

Bertan, gainera, iradokitzen da ze hóri zein gaur deitzén totalitarismoa apartenitzen da ki tradizio bat zein ez den zaharrago ezta berriago ze... gure zivilizazioa bera.

Esaldi progresiboan, artikulazio guztia dagó begira ki... bukaera bat, koherenteki, efizienteki, efektiboki. Horrela, esaldi horretan, bukaera bilakatu zaigú sorpresibo samarra, estimulagarria. [847] [>>>]

"...adineko jendeak sarri erabilia."

Atzoko sarreran aipatzen genuén adibide bat, ahozkoa, zeintan "ze" konpletiboa zén erabiltzen soildua, esan nahi baita gabé laguntza on bere kide postpositiboá "-la", izanki hori halako esaldi-eredu horietako bat zeintaz esaten genuen ze, oraindik bizirik egonik ere, agertzen zaigu an dekadentzia nabarmena (soildua edo lagundua ere). Ondoren irakur dezakegu nóla mintzo zaigún hiztegiá on Bergarako Euskara (online):   

4. eze. (c). juntagailua. Esaldi konpletiboen hasieran adineko jendeak sarri erabilia.   Que (ilativo), precediendo a oración completiva. Brauliok esan zeban eze erretiroko papelak oinddio eztittuala eiñ./ Oinddio zuen aittajunak ziñuan eze berak amar errotatik gora ezautuittuala Ubera aldian.

Bai, adineko jendeak sarri erabilia, baina gaur egun virtualki desagertua, hor, gure begien aurrean, nahiz izán aukera guztiz funtzionala eta, bide batez esanda, euskara hutsa (an bere versio lagundua eta soildua).

Non gelditzen da hor tradizioa? Zértaz mintzo gara noiz mintzo garen burúz tradizioa? Zeren, hor, dudarik gabe, báda tradiziorik! Eta dá tradizio aurrerazalea, garazalea, garatzailea. Ez balitz ere, sortu beharko litzake, baina báda. Eta eman behar zaio bulkadatxo bat (aurrerantz, ez atzerantz). [745] [>>>]

Zehazki

Erantzunez ki Bittor:

Ezin kezkatuagorik zatio terminologia belikoa eta belizista zein, etengabe ere, darabilzun, eta zein iruditzen zaidan sinpleki onartezina an debate bat zein dén zientifikoa eta zeinen interes soziala dén saihestezina;

Ezin kezkatuagorik zatio zure partiketa, berdin ere onartezina, artén "gu" (non nik behintzat ez dut egon nahi) eta "etsaiak", zein dén zatiketa manikeoa eta indefinitua (hori bai), eta zein dagoen an antipodak on nire pentsaerá radikalki (esan nahi baita, errotik beretik) tolerantea nahiz ez horregatik zientifikoki gutxiago rigurosoa;

Galdetu behar dizut:

• Zéri zehazki deitzen diozu "gerra"?
• Zéri zehazki deitzen diozu "gerra irabaztea"?
• Nór zehazki sartzen dira an zure "gu"?
• Nór zehazki sartzen dira arten zure "etsaiak"?

Nabari dut, era berean, ze zure diskursoan evitatzen duzu ia edozein erabilera sintaktiko minimoki aurrerazalea, bitárten ez dituzun aurrezten destainezko expresioak (zein heltzen diren ki "sabel-mugimenduak") noiz mintzo zaren burúz erabilera sintaktiko garatzaileak.

Hortaz, galdetu behar dizut:

• Zeri zehazki deitzen diozu "arrazoi izatea"?

Zehazki. [713] [>>>]