..., alegia [aditzetako] "da-" hori ez dela objektu-marka bat, baizik denbora-marka, hain zuzen orainaldikoa (baita proposatzen du "e-" aurrizkia dela ez-orainaldiaren seinale, adibidez "etorren" forman, zeinen "e-" aurrizki hori kontsideratzen baita zaharragoa ezen "ze-"). [Gure reseina, 2008, jarráiki De Rijk (1992)]

Atzokoan aipatzen genuén gure 2008ko reseina hau...

... burúz azken egunotako "'Nunc' Vasconice" ganik De Rijk (1992):

• ikus hemen

eta gaurkoan gogoratu nahi genuke hango beste zatitxo bat, non aiapatzen genuén De Rijk-en analisi morfologikoa on euskal adizki batzuk (1992):

..., alegia [aditzetako] "da-" hori ez dela objektu-marka bat, baizik denbora-marka, hain zuzen orainaldikoa (baita proposatzen du "e-" aurrizkia dela ez-orainaldiaren seinale, adibidez "etorren" forman, zeinen "e-" aurrizki hori kontsideratzen baita zaharragoa ezen "ze-"). [Gure reseina, 2008]

Beherago jarraitzen genuén komentatzen De Rijk-en ikuspegia (1992):

Baina, de Rijk hirugarren azalpen baten alde agertzen da, zeinen arabera euskararen "da-" fonna hori pertsona guztientzat erabiliko litzatekeen sakonean, nahiz-eta gero konponente morfologikoan transformazio bat gertatuko litzatekeen. Transformazio honek kokatuko lituzke aditzaren hasierako kontsonantearen lekuan izenordainen hasierako kontsonanteak: n-, h-, g- edo z-. Hirugarren pertsonan, berriz, transformazio hori ez zen aplikatuko, halako moldez non agerian geldituko zitzaigun azpiko "da-" aurrizkia. [Gure reseina, 2008]

Finean, konpartitzen dugu analisi morfologiko hori. [2923] [>>>]

Akaso ez litzateke ausartegia pentsatzea ezen hatsarrean adberbio horren esparru semantikoa ["da(n)"] lekuzkoa ere bazela, izan ere azken buruan signifikazio konkretuagoa (edo gutxiago abstraktua) da “hemen eta orain” ezen ez “orain” denborazko signifikazio soila (gure 2008ko reseina, komentatuz De Rijk, 1992)

Duela egun gutxi honatzen genuén gure 2009ko reseina bat gain Lakarra-ren "Reconstructing the Pre-Proto-Basque" (2005, ikus #2017), eta gaurkoan gauza bera egin nahi genuke respektu gure 2008ko beste reseina bat, kasu honetan burúz azken egunotako "'Nunc' Vasconice" ganik De Rijk (1992):

• ikus hemen

De Rijk-en artikuluan (1992), autoreak jartzen du azentua an interpretazio tenporala on "da(n)" adverbio berreraikia, nahiz baitare aipatzen dén haren interpretazio espaziala. Gure reseinan komentatzen genuen interpretazio espazial-tenporal hori, esánez ze, hasieran bederen, "da" hori izan zitekén zeozer nola "hemen eta orain", zeozer oso-oso konkretua (izan ere, espazioa konsideratu ahal da konkretuagoa zein denbora). Hauxe genioen:

“-danik” ablatiboaren kasuan gainera, autoreak topatzen ditu adibideak non atzizki horren esangura ez den denborazkoa, hala nola “urrundanik”. De Rijk-en azalpen adberbial-denborazkoak egokia badirudi ere, akaso ez litzateke ausartegia pentsatzea ezen hatsarrean adberbio horren esparru semantikoa lekuzkoa ere bazela, izan ere azken buruan signifikazio konkretuagoa (edo gutxiago abstraktua) da “hemen eta orain” ezen ez “orain” denborazko signifikazio soila (eta hala azal genitzake agertzen diren lekuzko adibide horiek ere). [Gure reseina, 2008]

Horrá tarte luzeagoa:

Ikus De Rijk-en pasarte bat (1992), non autoreak zenbatzen dituén "-danik" formaren erabilera tenporalak eta espazialak an Leizarraga (11 erabilera espazial versus 55 denborakoak)

... la obra de Leizarraga no abunda demasiado en complementos circunstanciales de tiempo, en general, y menos aún en aquellos que permiten el uso del sufijo -danik. Así, el número de ejemplos no es muy elevado; sólo he anotado 55 casos, con otros 11 de uso espacial en vez de temporal: barnadanik 'desde dentro' y urrundanik 'desde lejos'. [De Rijk, 1992:714]

Gure ikuspegitik, "da" (edo "da(n)") bere sorreratik bertatik izanen zén partikula espazial-tenporala (oso kontextuala, oso konkretua, oso bertatik bertarakoa), eta gerora joanen zen nagusitzen bere zentzu tenporala batez ere barnén aditz-morfologia. [2922] [>>>]

De Rijk (1992) lótuz "da(n)" adverbio berreraikia eta oraintasuna: "Nuestro vocablo ["da(n) = "orain"] pertenecía, por tanto, al paradigma sin duda antiguo que todavía siguen los vocablos también adverbiales "non" 'donde' y "han" 'allí',..."

Atzokoan aipatzen genuén De Rijk-en artikulu bat titulatuá "'Nunc' Vasconice" (1992), zehazki pasarte bat gain "-do" partikula, baina kontua da ze, atzoko bukaeran genioenez, artikulu hori ez dago bereziki dedikatua ki "-do" partikula, baizik gehiago ki "-da" partikula, zein artikulu horretan lotuko litzakén kin kontzeptua on oraintasuna. Horrelaxe egiten genuén guk ere an amaiera on gure #2918:

... partikula (erro) horiei ["han", "hor"] gero joanen jakén atxikitzen beste soinu osagarri batzuk (nola "-n" edo "-r"), emánez ñabardura finagoak ki erakusle moduko horiek:

• han/har (h-a-n/h-a-r), hon/hor (h-o-n/h-o-r)
  

bitárten "d-a" joanen zen espezialtzen an beste ñabardura batzuk, gehio lotuak ki oraintasuna.

Gaur soilik gogoratu nahiko genituzke De Rijk-en hitz batzuk burúz puntu hori, noiz saiatzen dén aurkitzen "da" partikula fosildua an expresioak nola "oraidara" edo "oraidanik", hor isolatuz bi adverbio: 

...orai y da o dan. [De Rijk, 1992:703]

Ikus osoago:

A mi modo de ver, la solución más natural del problema se alcanza considerando oraida como palabra compuesta según el modelo nominal a partir de dos adverbios: orai y da o dan. Una vez admitido esto, se deduce que da no puede diverger demasiado de orai en cuanto al sentido, porque de lo contrario no se vería cómo el compuesto oraida llegue a significar lo que significa: 'el presente'. (...)

La forma dara deja abierta la cuestión de saber si la forma básica del adverbio era da o bien dan. Pero veremos luego en la secci6n 5 que la forma elativa era danik, lo que exige la base dan. Contaríamos, según eso, con un adverbio dan 'ahora' de forma inesiva, que en alativo se declina dara y en elativo danik. Nuestro vocablo pertenecía, por tanto, al paradigma sin duda antiguo que todavía siguen los vocablos también adverbiales non 'donde' y han 'allí', con los alativos correspondientes nora 'a donde' y hara 'allá', y los elativos nondik 'de donde' y handik 'de allí'. [De Rijk, 1992:703-704]

nondik baitare destakatu nahi dugun nóla De Rijk-ek sartzen dituén an ber paradigma hala "han", nola "da(n)" nola ere "non", hirurak inesiboak. Gainera, gogora daigun gure ondorengo sarrera burúz ber artikulu hori ("'Nunc' Vasconice", 1992) eta respektu ber partikula ("da(n), zein izanen litzakén berdin nola "orain"), baina orain erlazioantua kin "-d(a)raino" konplexuagoa:

• [810] Nóndik ateratzen da "-d(a)-" epentetiko moduko hori?: "...una clara razón de comodidad..." (De Rijk, 1992)

Aurreko sarreretan, behin baino gehiagotan aipatu dugú "-draino" atzizkiaren "-d-" epentetiko moduko hori, zeinen bidez fusionatzen dirén, adibidez, "gaur" adverbioa eta "-raino" sufijoa, sortúz "-d(a)raino". Baina, galdera dá: nóndik ateratzen da "-d-" hori?

Puntu horretaz, De Rijk-ek (1992) bádu azalpen interesgarri bat an bere "'Nunc' Vasconice" (1992), zeinen arabera "da(n)" litzaké adverbio zahar bat zeinen esangura egonen litzakén lotua kin oraina, eta zein momenturen batean galduko zen aldéz "orai(n)" adverbioa. De Rijk-ek zehazten dú:

Una vez eliminado el adverbio independiente dan por la competencia de orain, era natural que, al cabo de cierto tiempo, los hablantes acabaran por olvidarse del papel semántico que, en semejantes compuestos, desempeñaba el morfema da. Pero no por ello desaparecieron tales compuestos, antes bien se extendieron a nuevos casos, quedándose borrada de tal manera la distribución originaria del morfema -da-. Es que había una clara razón de comodidad: era mucho mas cómodo unir la desinencia -raino (o -ra) a un nombre sustantivo terminado en vocal que a un adverbio terminado en consonante, coma sería noiz 'cuando' o bihar 'mañana'.

A falta de testimonios explícitos, es difícil comprobar hasta qué fecha los locutores guardaban conciencia mas o menos clara de que -da- era un morfema que tenía que ver con el presente. Sin duda había diferencias según las zonas. Así, en la obra bastante extensa del sacerdote labortano Etcheberri de Ciboure, da sólo se combina con los adverbios orain(n) 'ahora' y egun 'hoy', de acuerdo con su etimología, mientras que en la zona oriental del país bihardrano 'hasta mañana' ya formaba parte de un proverbio, uno de los recogidos por Oihenart: auco bihardrano 'aguárdale hasta mañana'. [De Rijk, 1992:704-705]

Horren arabera, "-d(a)-" hori jatorriz izanen litzaké adverbio bat zein, bere jatorrizko erabileran galdutakoan, geldituko zen hor konservatua zatio una clara razón de comodidad.

Akaso "da" adverbio horrekin lotua, ikus ondorengo sarrera:

• Espekulatzen burúz euskara zaharra

Azkenik, halaber ikusi ahal duzu #809 baitare gain "d(a)raino", aukeran solterik. [2921] [>>>]

De Rijk (1992): "Pero, como lo muestra "bateo", 'hasta' no es el único significado de la desinencia "-do", que sirve mas bien de alativo en general."

Mintzo ginén atzokoan burúz "-do" partikula, aipátuz honako hitzak ganik Azkarate/Altuna (2001) gain "bateo" forma:

Erraz jabetzen gara zein balio duen "bateo" horrek; beste euskalki batzuetan "batean", "batera" aditzondoek adierazten dutena. Hori kontuan harturik, "bateo" horren osagaiak zein diren identifikatzean, "bat" zenbatzailea + lotura bokala + "-o" lokatiboko bokala genuke ("-an" atzizkian ikusi dugun "-a"-ren parekoa). [Azkarate/Altuna, "Euskal morfologiaren historia", 2001:124] 

Irakur daigun gehiago burúz "bateo" eta bere esangura, aipatuz De Rijk-en "'Nunc' Vasconice" (1992):

Se desprende del material citado que bateo se emplea exactamente como batera en vizcaino (...) o batean en los demás dialectos (...). Por tanto, a menos que las apariencias engañen más de la cuenta, hay que admitir que la forma bateo consta del numeral bat 'uno', seguido de una desinencia locativa o, cuyo sentido exacto queda en tela de juicio. De momento ignoramos si se trata de un inesivo del estilo de -an, un alativo del estilo de -ra, o un caso sincrético como lo es a en francés. [De Rijk, 1992:705]

De Rijk-ek (1992) aurrerago gehiago zehazten dú partikula horren esangura:

Ya hemos observado que puede muy bien tratarse de un alativo del estilo del à frances, que abarque tambien la acepción 'hasta': á demain 'hasta mañana'. Se diría además que el afamado gramático Azkue compartía esea conclusión, ya que, referiéndose a la palabra artio 'hasta' (variante de arteo que viene de artedo) afirmó que es pleonasmo (...), lo que viene a decir que o es una desinencia de significación 'hasta'. Pero, como lo muestra bateo, 'hasta' no es el único significado de la desinencia -do, que sirve mas bien de alativo en general. [De Rijk, 1992:706]

Bestalde, artikulu horretan (bere tituluak iragartzen duenez) De Rijk mintzo da gehienbat burúz erlazioa artén "da(n)" eta oraintasuna. Bihar saiatuko gara gogoratzen puntu hori. [2920] [>>>]

Eta "do"? Ba, hortxe daukagu "*-do" berreraikia, zein oinarrituko zén gain "o" erakuslea (jarráiki Azkarate-Altuna (2001), "-do" horretan "'-o' lokatiboko bokala genuke")

Atzokoan genioén honako hau gain sorrera on euskal erakusleak:

Gure ikuspuntutik, eta kontuan hartuz ze, normalean, edozein garabide hasten da ti estadio oso-oso sinplea, oso pensatzekoa da ze euskararen (eta edozein hizkuntzaren) hasiera-hasieran (sorreran), material linguistikoak (garai hartako erro tipikoak) izanen zirén oso-oso sinpleak, akaso oinarrian sinpleki vokalikoak (fonetikoki sinpleenak) nahiz tipikoki indartuko zirén fonetikoki ki lortu helburu expresibo efektiboagoak.

Hari horretatik, uste dugu ze akaso lehen-lehengoetariko material komunikatiboak izanen zirén partikula erakusleak, oso sinpleak, oinarrituak an soinu vokaliko irekiak (nola "a" edo "o") zein gehienetan izan beharko zirén fonetikoki indartuak bidéz aspirazioa (indar gehiago emanez ki expresio erakuslea): 

• ha (h-a: urrunagokoa), ho (h-o: hurbilagokoa)
  

edo, aski libreki, soinu oklusiboak ere, akaso areago ere indartuz expresio erakuslea, nola adibidez:

• da (d-a)
  

Hasierako partikula (erro) horiei gero joanen jakén atxikitzen beste soinu osagarri batzuk (nola "-n" edo "-r"), emánez ñabardura finagoak ki erakusle moduko horiek:

• han/har (h-a-n/h-a-r), hon/hor (h-o-n/h-o-r)
  

bitárten "d-a" joanen zen espezialtzen an beste ñabardura batzuk, gehio lotuak ki oraintasuna.

Eta, koadro horretan, irakurleak nabarituko zuén hutsune moduko bat: izan ere, ez al genuke espero behar "do" erakusle zaharra ere (d-o), aterea ti "ho" indartuago bat (h-o), berdin nola "da" (d-a) atera zitekén ti "ha" indartuago bat (h-a)? Alegia, ez al genuke osatu behar goragoko koadroa honela?

• da (d-a: urrunagokoa), do (d-o: hurbilagokoa)

Eta bai, oso posibilitate interesgarria da hori (nahiz izán espekulatiboa), kontuan hartuz ze berreraiki da halako "*do" lokatibo bat, nola ikusi ahal den an ondorengo sarrera (ikus ere horren aurrekoak: #817, #816, #815, #814 eta #813):

• [818] Azkarate-Altuna (2001): "'-o' lokatiboko bokala"

Atzoko sarreran mintzo ginen burúz "*-do" atzizki muga-adlatibo berreraikia, eta gaur aipatu nahi genuké haren inguruko beste analisi bat, zeinen arabera "*-do" horren azpian topa geinké elementu oinarrizkoago bat zein izango litzakén "-o" atzizkia (elementu atxikia), eta zeinen esangura izanen litzakén lokatiboa, jarráiki Azkarate eta Altuna an "Euskal morfologiaren historia" (2001:106):

Adberbio horietan [egundo, oraindo...] nabarmena da "*-do" atzizkia; "bateo"("batio") forman ikus daiteke atzizki horren aztarna (adibideak Orotariko Euskal Hiztegi-tik hartuak dira):

Argi-ezkilarekin batio
Gracieiqui batio
Ayéqui báteo
Chistoréqui báteo

Erraz jabetzen gara zein balio duen "bateo" horrek; beste euskalki batzuetan "batean", "batera" aditzondoek adierazten dutena. Hori kontuan harturik, "bateo" horren osagaiak zein diren identifikatzean, "bat" zenbatzailea + lotura bokala + "-o" lokatiboko bokala genuke ("-an" atzizkian ikusi dugun "-a"-ren parekoa). [Azkarate/Altuna, "Euskal morfologiaren historia", 2001:124]

Hortaz, "-o" hori izanen litzaké ber "-o-" zein den agertzen an "hor" bera, edo an "hori", "dio", edo "-on" genitiboa.

Hortaz, gorago aipatutako hutsune hori beteaz, hortxe daukagu "*-do" berreraikia, zein oinarrituko zén gain "o" erakuslea (jarráiki Azkarate-Altuna (2001), "-do" horretan "'-o' lokatiboko bokala genuke"). [2919] [>>>]

Espekulatuz (an modu fundamentatua) burúz euskararen lehen erakusleak

Atzokoan gogoratzen genuén gure 2009ko lan-reseina bat gain Lakarra-ren 2005ko artukulu bat titulatuá "Reconstructing the Pre-Proto-Basque". Artikulu horren konklusioa gogoratu nahi genuke gaur, handik entresakatuz honako hitzak, zein interesatzen jakún bereziki:

From this analysis, we have concluded that the Proto-Basque syllable was CVC, more restricted than that proposed by Michelena (1979), who allows for CVRST. ...

Pre-Proto-Basque probably lacked true prefixes. The few forms which resemble prefixes in Proto-Basque probably are Pre-Proto-Basque roots which became merely 'expressive' by fading of their original meaning,... [Lakarra, 2005:202]

Gauza da ze hizkuntza baten erro zaharrak (edo zaharrenak) lausotzen (eta are galtzen) doaz an zurrunbilo sakona on aurrehistoria, zeinen "hasieran" aurkituko genituzke estadio linguistiko previsibleki oso sinpleak, non erabilitako materialak izanen zirén gutxi eta sinpleak, hala sintaktikoki nola ere morfologikoki edota lexikoki. 

Normalean, erro zahar-zahar horiek izanen zirén elementu edo partikula beregain gutxi batzuk zein erabiliko (konbinatuko) zirén an modu aski intuitiboa, ikonikoa, kasik mimikoa edo antzestua, oso lagundua kin keinuak eta ahots inflexio bereziak ki adiérazi zentzu pragmatiko ezberdinak.

Hortaz, CVC erroak izan ahal zirén erro tipikoak (maizkoenak) an euskararen etapa konkretu bat (aintzineuskara edo protoeuskara: ...the Proto-Basque syllable was CVC...), baina, bestalde, CVC erroek ematen duté aski konplexuak ki izan hasiera-hasierako erroak (zér esanik ez CVRST erroak), esan nahi baita ze akaso espero behar genituzke haien aurreko CV erroak adibidez (gerora ere erabil zitezkenak). 

Gure ikuspuntutik, eta kontuan hartuz ze, normalean, edozein garabide hasten da ti estadio oso-oso sinplea, oso pensatzekoa da ze euskararen (eta edozein hizkuntzaren) hasiera-hasieran (sorreran), material linguistikoak (garai hartako erro tipikoak) izanen zirén oso-oso sinpleak, akaso oinarrian sinpleki vokalikoak (fonetikoki sinpleenak) nahiz tipikoki indartuko zirén fonetikoki ki lortu helburu expresibo efektiboagoak.

Hari horretatik, uste dugu ze akaso lehen-lehengoetariko material komunikatiboak izanen zirén partikula erakusleak, oso sinpleak, oinarrituak an soinu vokaliko irekiak (nola "a" edo "o") zein gehienetan izan beharko zirén fonetikoki indartuak bidéz aspirazioa (indar gehiago emanez ki expresio erakuslea): 

• ha (h-a: urrunagokoa), ho (h-o: hurbilagokoa)
  

edo, aski libreki, soinu oklusiboak ere, akaso areago ere indartuz expresio erakuslea, nola adibidez:

• da (d-a)
  

Hasierako partikula (erro) horiei gero joanen jakén atxikitzen beste soinu osagarri batzuk (nola "-n" edo "-r"), emánez ñabardura finagoak ki erakusle moduko horiek:

• han/har (h-a-n/h-a-r), hon/hor (h-o-n/h-o-r)
  

bitárten "d-a" joanen zen espezialtzen an beste ñabardura batzuk, gehio lotuak ki oraintasuna. [2918]

... ustez iberieratik hartu ziren hitzak [adibidez numeroak] euskararenak zirela erakusteko, eta soka horretatik tiraka, akaso iberieraren eta euskararen arteko ahaidetasun-graduren bat arrazoigarriki erakusteko. (gure reseina bat, 2009)

Argi gera bedi (badaezpada): Lakarra-ren lana oso interesgarria iruditzen zaigu, beti ikasgogoz irakurtzen dugu eta asko ikasten dugu. Horren erakusle, ikus gure ondorengo reseina respektu Lakarra-ren 1995ko artikulu bat titulatuá "Reconstructing the Pre-Proto-Basque", non autorea mintzo zen burúz bere erro-teoria (hau ere, Lakarra-ri berari entregatua an 2009):

• ikus hemen

Hor adibidetzen genuén Lakarra-k erabilitako azterbidea honela:

Adibide baterako, autoreak aipatzen du beltz hitza, eta hitz hori konparatzen du beste batzuekin: gibel, harbel, horbel, goibel, ubel, … Azken hitzen segmentazioa argia da, eta guztietan agertzen zaigu bigarren segmentu bat: bel. Gainera, gertatzen da ezen hitz guzti horiek konpartitzen dutela esangura orokor bat non bel horren interpretazioa beltz hitzarekin bat datorren. Hortxe identifikatu genezake erro berri bat, eta ez erro hori bakarrik, baizik-eta morfogai andana ederra ere; besteak beste gi- edo –tz morfoak (kasu honetan bata da aurrizkia eta bestea atzizkia, baina aztertu beharko litzateke ea beste posizioetan ere ager daitezkeen). 

Gi- morfogai horrekin hasiko litzateke prozesua berriro, eta hasi beharko ginateke ustezko hitz zaharren arteko gi- segmentuen ehizan. Ez urrutira, aurkituko ditugu kandidatu onak, bai hitz oso zaharrak izateko, eta baita gi- morfoa izateko: gizen, giharre.

Lakarrak aipatzen duenez, metodologia hori ez da berria euskararen ikerkuntzan, izan ere Mitxeleneak berak erabili baitzuen -din bukaerako adjektiboak aztertu zituenean: berdin, urdin, gordin. Mitxelenaren konklusioa izan zen adjektibo horien azken silaba *-di- aditz birreraiki baten forma jokatu bati zegokiola, non agertzen baitzen –n markatzaile erlatiboa. De Rijk-ek ere erabilia zuen birreraikuntza metodo hau ustezko *da (= orain) morfo batera ailegatzeko. [Gure reseina gain Lakarra-ren lana, 2009]

Beste puntu batean hauxe genioén:

Aurreko planteamenduan nolabaiteko arazo zirkular bat egon daiteke: jatorrizko hitzetatik deduzitzen da teoria, eta teoriarekin bat ez datozen hitzak ez dira kontsideratuko jatorrizkoak; hots aurreko aukeraketak baldintza lezakeen teoriaren emaitza. Edonola ere, oro har, horixe da egin daitekeena, eta oso interesgarria eta emankorra izan daiteke (eta izan da) bide hori. Modu horretara, zenbait morfo edo egitura argiki identifikagarriak aldi kopuru esanguratsuan aurkitzen direnean, zerbait gehiago deduzitu ahal izango dugu euskal hitz horien etimologiari buruz. [Gure reseina gain Lakarra-ren lana, 2009]

Gure reseinaren bukaeran referitzen ginen ki inportantziá on azterbide hori arrén erakutsi ze...

... ustez iberieratik hartu ziren hitzak euskararenak zirela... [Gure reseina gain Lakarra-ren lana, 2009]

halan ze, ez zirelarik iberieratik mailegatuak, koinzidentzia lexikoak (adibidez numerikoak) akaso derivatuko ziren tiksn ahaidetasun posible bat artén iberiera eta euskara:

..., eta soka horretatik tiraka, akaso iberieraren eta euskararen arteko ahaidetasun-graduren bat arrazoigarriki erakusteko. [Gure reseina gain Lakarra-ren lana, 2009]

Ikus gure bukaera hori:

..., eta dudarik gabe bide emankorra dirudi. Areago, analisi honetatik ateratako emaitzek balio lezakete ustez iberieratik hartu ziren hitzak euskararenak zirela erakusteko, eta soka horretatik tiraka, akaso iberieraren eta euskararen arteko ahaidetasun-graduren bat arrazoigarriki erakusteko. [Gure reseina gain Lakarra-ren lana, 2009]

Eta justuki horixe da azterbideá zein saiatu ginen aplikatzen an gure jada aipatutako "Alcoyko beruna: iberieraren eta euskararen erroen arteko konparazioaren bidetik, Lakarraren erro-teoriaren argitara" (2009, ikus adibidez #2914). [2017] [>>>]

Lakarra-k (2018) erabiltzen dú gure 2009ko argumentua esánez obvioa dela, noizta ez Orduña-ri (2005) ezta Ferrer i Jané-ri (2009) ez jaken iruditu hain obvioa

Lakarra (2018) dú erabiltzen gure 2009ko argumentua (zein dén aurkitzen an Lakarra-ri berari entregatutako lan bat barnén EHUko master-ikastaro bat, eta zeinekin ezeztatu nahi genuen ze euskarak masiboki mailegatuko zituén bere zenbakiak ti iberiera: ikus #2913 eta #2914), esánez argumentu hori obvioa dela, baina kontua da ze, ez Orduña-ri (2005) ezta Ferrer i Jané-ri (2009) ez jaken iruditu hain obvioa. Horrá zér dioen Lakarra-k (an "La prehistoria de la lengua vasca", 2018):

...: lau 'cuatro', bost 'cinco', zazpi 'siete', zortzi 'ocho', hamar 'diez'... todos ellos con etimología vasca y, por tanto, imposibles de ser considerados préstamos..., 

... es obvio - como se explica en cualquier manual (p.ej. en Campbell 1998)-...

...las explicaciones intravascas (v. § 4.6.9) hacen innecesario contemplar la posibilidad del préstamo ibérico en ningún numeral. [Lakarra, 2018:41-42]

edo osoago (beheragoko irudian are osoago):

...: lau 'cuatro', bost 'cinco', zazpi 'siete', zortzi 'ocho', hamar 'diez'... todos ellos con etimología vasca y, por tanto, imposibles de ser considerados préstamos (v. § 3.4): cuando se averigua la dirección de un supuesto préstamo es obvio - como se explica en cualquier manual (p.ej. en Campbell 1998)- , que debe ser en la lengua donante en todo caso donde se encuentre la explicacion morfológica de la palabra prestada, no en la receptora. I.e., el foot-ball inglés no puede ser analizado como **fut-bol 'pie-balón' o de cualquier otra manera ni en euskera ni en ninguna otra lengua y por ello mismo, las explicaciones intravascas (v. § 4.6.9) hacen innecesario contemplar la posibilidad del préstamo ibérico en ningún numeral. [Lakarra, 2018:41-42]

Iruditzen jaku ze Lakarra akaso larregi tematzen da azpimarratzen ze argumentu hori obvioa dela, hain ere obvioa ze agertzen da an edozein eskuliburu (en cualquier manual (p.ej. en Campbell 1998)), noiz eta ez Orduña-ri ezta Ferrer i Jané-ri ez irúditu hain obvioa. Ez al ditu horrela aski leku txarrean uzten bai Orduña eta baita Ferrer i Jané? Zergátik horrenbeste azpimarratu ustezko obvietate hori?

Guri berdin jaku argumentuaren obvietatea edo zailtasuna (berdin nola ez den gure ardura Lakarra-k zér lan aipatzen duen: berak aipatzen dú Campbell-en 1998ko eskuliburua noizta, askoz gertuago eta gaiari zuzenki loturik, gure 2009ko lana aipa zeikén), izan ere gure kezka bakarra dá argudioaren zuzentasuna eta bere aplikazioaren pertinentzia, gure kezka bakarra da ze argumentu hori, gure 2009ko argumentua, ona dela, zuzena dela, nola Lakarra-k baiéztatu an 2018.

Zuzena eta... bereziki pertinentea noiz arloko ikertzaile nagusietakoak (Orduña eta Ferrer i Jané, ikus #2914) ari zirén aldezten edo mantentzen (ez baztertzen) kontrako hipotesia (euskararen zenbakien mailegua ti iberiera). [2916] [>>>]

Lakarra (2005): "The word 'begi' "eye" must be connected with other words referring to body parts which come in pairs such as beso "arm", belaun "knee" and belarri "ear". All these words can be analyzed as containing an ancient dual prefix..."

Josu Lavin-ek aipatzen zuen atzo "bi-" prefijo latinoa, zein den parekoa on "di-" prefijo grekoa, biak ere kin jatorri indoeuroparra (irakurtzen dugunez) eta signifikatuz biek ere ber bitasuna, ber bikoiztasuna:

Lingua internationalean:

bi- adj [occurring in compounds] bi- (= two, twice)
Hence: bicyclo etc.; binomio etc.; bicarbonato etc.; bicorne etc.; bigame etc.: biennal etc.; bilabial etc.; bifide etc.; bifurcar etc.

Kontua da ze guk (an gure "Alcoyko beruna: iberieraren eta euskararen erroen arteko konparazioaren bidetik, Lakarraren erro-teoriaren argitara", 2009) nahi genuen argudiatu aúrka Orduña-ren 2005eko tesia zeinen arabera euskarak mailegatuko zituén bere zenbakiak tikan iberiera (ikus #2913):

..., Orduñari askoz probableagoa iruditzen zaio zenbaki komun horiek maileguz pasatzea hizkuntza iberiarretik aitzineuskarara ezen ez ahaidetasun genetikoa. Baina kuestioa da: zer gertatuko litzaioke tesi horri baldin aitzineuskararen eta iberieraren zenbaki horiek euskararen (eta akaso iberieraren) erro kanonikoen arabera azalduko balira? Kasu horretan ezin mantendu liteke maileguaren teoria, eta hortxe genuke puntu interesgarri bat non Lakarraren teoriak lagunduko ligukeen argitzen iberieraren eta aitzineuskararen arteko erlazioa. [2009:5]

Hortakoz, gure azterbidea zén erakustea ze euskal numeroak (guztiak edo gehien-gehienak bederen) ondo azaltzen dirá bidéz euskararen beraren material zaharra (hor sartzen da Lakarra-ren erro-teoria) halanola ere bidéz bere barneko tendentzia fonologikoak, morfologikoak, derivatiboak, konpositiboak,... (ikus atzokoa):

...; alegia, baldin euskal numeroak azaltzen badirá internoki, barrutik, euskaratik bertatik, orduan zenbaki horiek ez dira izanen mailegatuak, justuki horixe izan zén gure azterbidea an aipatutako lana (ikus #2913)

Bide horretatik, guk atzo aipatutako erlazio hori (artén euskal "bi/be" partikulak eta oinarrizko gorputz-atalak) dá oinarritzen an Lakarra (2005): "Reconstructing the pre-proto-basque root"), nola zehazten genuén an beheko oin-ohar bat (zein atzo ez genuen eman):

Lan horretan, Lakarra (2005) zén expresatzen honela:

The word begi "eye" must be connected with other words referring to body parts which come in pairs such as beso "arm", belaun "knee" and belarri "ear". All these words can be analyzed as containing an ancient dual prefix (Uhlenbeck 1947). This same prefix would also be present in biga "two". As for bide and bider, they are no doubt related. [Lakarra, 2995: 198-199]

eta aipatutako oin-ohar horretan irakurtzen dugú hau:

The dual prefix could also be present in names of body parts such as bihotz "heart" and buru "head", since these parts of the body are considered to contain two parts in some traditions. [Lakarra, 2995:199]

Horren arabera, "bi/be" izanen zén an ancient dual prefix, ondo errotua an euskara bera, nola nahi genuen erakutsi.

Bestalde, Lakarra (2010) referitu da ki Josu Lavin-ek aipatutako erlazioa (artén "di-/bi-" prefijo indoeuroparrak eta "bi" euskal zenbakia) an terminu hauek (an "Haches, diptongos y otros detalles de alguna importancia: notas sobre numerales (proto)vascos y comparación vasco-ibérica (con un apéndice sobre 'hiri' y otro sobre 'bat-bi', 2010)"

La homofonía de di-/bi- y bi 'dos' en diversas lenguas indoeuropeas y en vasco ha llevado a una serie de elucubraciones no muy fundadas sobre un préstamo IE en lengua vasca (v. Agud & Tovar, s.u.). Tal hipótesis parece menos que probable cuando los numerales consecutivos no muestran rastro alguno de dicha influencia, lo que resulta altamente inverosímil en campos léxicos tan estructurados como el de los numerales, en los que de producirse un préstamo en un estrato tan bajo conllevaría casi de necesidad múltiples otros en los sucesivos. [Lakarra, 2010:229]

Baina, haratago zein halako koinzidenzia beti ere interesgarriak artén hizkuntza indoeuroparrak (edo beste) eta euskara (izan ere, ez gaitezen ahaztu ze akaso garai askoz zaharragoetan genetikoki lotuta egon zitezkén familia indoeuroparra eta euskara: justuki horixe da Blevins-en 2018ko proposamena, zeintaz mintzo ginen an #1163 eta #1164), hemen kontua izanen litzake ze euskal numeroak izanen liraké basikoki ber zenbakiak zein iberikoak, eta azalpena ez dela zenbakien mailegatze masiboa ti iberiera, nola Orduña-k (2005) planteatzen zuen. [2915] [>>>]

Ferrer y Jané (2009): "... no encuentro argumentos que permitan excluir alguna de las dos alternativas planteadas [hots, zenbaki mailegatuak ala ahaidetasun genetikoa],..."

Atzokoan jasotzen genuén gure 2009ko lantxo bat ("Alcoyko beruna: iberieraren eta euskararen erroen arteko konparazioaren bidetik, Lakarraren erro-teoriaren argitara", 2009), non saiatzen ginen argumentatzen aldé ahaidetasuna artén euskara eta iberiera, eta gaur zehaztu nahi genuke ze urte horretan ere Joan Ferrer i Jané-k publikatu zuén (bere) beste lan bat gain numeral iberikoak, titulatuá "El sistema de numerales ibérico: avances en su conocimiento" (2009), non, tituluak dioenez, autoreak sakontzen zuén an topiko hori, konkludituz ze:

Finalmente, debo indicar que no encuentro argumentos que permitan excluir alguna de las dos alternativas planteadas,... [Ferrer i Jané, 2009:471] 

Hona hemen pasarte konklusibo osoa:

Si la hipótesis planteada fuese correcta, prácticamente todos los átomos [zenbaki sinpleak, ez konposatuak] del sistema de numerales ibéricos guardarían relación con sus supuestos equivalentes vascos. Tanto por el número de elementos [zenbakiak] involucrados, como por las interrelaciones que guardan entre ellos [zenbaki konposatuetan], parece razonable descartar el azar y buscar la explicación de estas coincidencias bien en el parentesco lingüístico o bien en el préstamo. Así pues, esta hipótesis sería el argumento más sólido que el vascoiberismo podría esgrimir a su favor, puesto que la relación de posibles cognados entre vasco e ibérico aumentaría considerablemente tanto en cantidad como en calidad. No obstante, antes de aceptar esta alternativa, debería descartarse el préstamo, alternativa que Orduña 2005, 503, no sólo no descarta, sino que además la considera la más probable, aunque el único argumento esgrimido sea la gran proximidad entre las formas ibéricas y las vascas. Finalmente, debo indicar que no encuentro argumentos que permitan excluir alguna de las dos alternativas planteadas, no obstante, en contra de la alternativa del préstamo cabe señalar que a pesar de que los prestamos esporádicos de átomos del sistema de numerales son relativamente frecuentes, el préstamo de todos los átomos del sistema es un hecho poco frecuente. [Ferrer i Jané, 2009:471]

Kontua da ze justuki hor (... no encuentro argumentos...) sartzen da gure 2009ko argumentua; alegia, baldin euskal numeroak azaltzen badirá internoki, barrutik, euskaratik bertatik, orduan zenbaki horiek ez dira izanen mailegatuak, justuki horixe izan zén gure azterbidea an aipatutako lana (ikus #2913):

..., Orduñari askoz probableagoa iruditzen zaio zenbaki komun horiek maileguz pasatzea hizkuntza iberiarretik aitzineuskarara ezen ez ahaidetasun genetikoa. Baina kuestioa da: zer gertatuko litzaioke tesi horri baldin aitzineuskararen eta iberieraren zenbaki horiek euskararen (eta akaso iberieraren) erro kanonikoen arabera azalduko balira? Kasu horretan ezin mantendu liteke maileguaren teoria, eta hortxe genuke puntu interesgarri bat non Lakarraren teoriak lagunduko ligukeen argitzen iberieraren eta aitzineuskararen arteko erlazioa. Ikus dezagun. [2009:5]

Azalpen horretarako saiatu ginen erabiltzen hala Lakarra-ren erro-teoria halanola ere gure eskura egon zitekén beste edozein euskarri teoriko interno kin botere azaltzaile. Horrá adibide bat respektu "bi" zenbakia (an gure "Alcoyko beruna: iberieraren eta euskararen erroen arteko konparazioaren bidetik, Lakarraren erro-teoriaren argitara", 2009):

..., Lakarrak esaten digu ezen euskararen bi eta be morfoak lotuta daudela, eta erro bera darabilgula honako hitz hauetan, besteak beste; biga zenbakian, bide, bider, eta gorputz ataletako beso, belaun,... (eta bi zebakiaren kontzeptuarekin lotuta danden beste gorputz-atalak nola bihotz, belarri edo begi). Hortaz, balirudike bi hori ondo erroturik legokeela euskaran, eta ez litzatekeela iberieratik hartutako mailegua (iberierarentzat aldarrikatu da bi edo bin izan zitekeela euskarazko bi bera). [2009:6]

Bai, euskararen "bi" zenbakia guztiz ondo erroturik egonen litzaké an euskararen lexiko patrimonial zahar-zaharra, halan ze printzipioz izanen litzaké zenbaki patrimonial zahar bat, erro zahar bat (jakina, mailegua ere oso zaharra izan zitekén, baina kasu honetan hain zaharra nola hizkuntzaren izen oinarrizkoenetarikoak, eta hori ez dirudi batere erraza). [2914] [>>>]