Eibarko aditz-taulak (2005): Finkatu dira 'harek ha zeixan' eta 'zuk ha zeizun' gain-eta 'harek ha eixan' eta 'zuk ha zeixan'

Orduña-rekin jarraitu baino lehen, eta mintzatuz gain bilakaera ti "eixan" i "(z)eixan/zeixan" an Eibarko aditza, komentatu behar dugu ze aurreko sarreretan erabili ditugú bi iturri ezberdin ki aipatu Eibarko adizki horiek. Lehenengoa dá apur bat zaharragoa eta ofizialagoa an zentzua ze haren egilea dá "Eibarko Aditz-Batzordia", esan nahi baita Eibarko Udaleko Euskara-Batzordea:

• "Eibarko aditza", Eibarko Aditz-Batzordia (arduraduna: Serafin Basauri), 1998

eta bigarrena dá berriagoa, eta pribatuagoa: Aintzane Agirrebeña-k egina eta kultur-elkarte batek publikatua:

• "Eibarko aditz-taulak" ti Aintzane Agirrebeña, Badihardugu Euskara Elkartia, 2005

Lehenengoaz (1998), eta justuki "egin" aditzeko subjuntiboaz, esaten genuén:

Atzoko (eta herenegungo) taulan antzeman ahal dira ondoko bilakaerak (aterea ti "Eibarko aditza", Eibarko Aditz-Batzordia, 1998):

• eixan → (z)eixan

• zeixan → zeizun

non agertzen dén "harek ha eixan", eta baita, nagusiki, "zuk ha zeixan" ere (halaber agertzen zén "zuk ha zeizun" baina asteriko batez lagundua eta argi utziz ze aldaera horiek "ez dira gramatika aldetik zuzenak"). 

Bigarrenean (2007) aldiz, aurkitzen dugú ondoko paradigma an "egin" aditzeko iraganeko subjuntiboa:

non, ikusi ahal dugun ze finkatu dá "harek ha zeixan" aldaera (jada kin hasierako "z-" hori), hala nola ze "zuk ha zeixan" soilik agertzen dén arten parentesiak, bitarten nagusitu dén "zuk ha zeizun", konponduz a anbiguetatea zein sortua zen ti "harek ha zeixan" berrinterpretatua.

Horrela, esango genuke ze, kasu horretan bederen, zuzenean eta argiki konprobatu ahal izan dugu nóla hasierako "z-" hori gehitu eta nagusitu den.

Orduña (datarik gabe) burúz "-n-" jatorriz desanbiguatzaile hori: "... para distinguir no sólo formas de presente y pasado, sino en ocasiones formas de singular o plural, o formas 'nork-nor' de formas 'nor-nork', ..."

Internet-en irakurri ahal dugú databako dokumentu bat te Eduardo Orduña, titulatuá "Aportaciones a la reconstrucción del verbo sintétivo vasco", non linguista hori mintzo dén gain "-n-" hori, jatorriz desanbiguatzailea (adibidez an "nik nekarren" versus "hark nenkarren" edo "zu zentozen" versus "haiek zetozen" ikus sarrera hau edo hau), zeintaz ari garen gu ere, eta zeinen utilitatea litzaké ...

... para distinguir no sólo formas de presente y pasado, sino en ocasiones formas de singular o plural, o formas nork-nor de formas nor-nork, ... [Orduña, data gabe]

Bai, horixe litzaké "-n-" horren utilitatea. Gero, analogiaz, joanen zen zabaltzen bere erabilera.

Eta gogoratu nahi dugu ze "there is a near-consensus on past-tense 'z-'. Almost everyone agrees that B zero is more conservative than the 'z-' of the other dialects, ..." (Trask, 1997)

Gaurkoan gogoratu nahi genuké ondorengo sarrera, non azpimarratzen den nóla, itxura guztien arabera,  "ekarren" formak dirén zaharragoak zein "zekarren" formak: 

• Trask (1997): "But there is a near-consensus on past-tense z-. Almost everyone agrees that B zero is more conservative than the z- of the other dialects, ..."
  

Trask-ek dio an bere "The history of Basque" (1997) gain iraganaldietako "z-" horiek zein ez diren agertzen an mendebaldeko hizkerak, baina bái an hizkera zentralak eta ekialdekoak:

But there is a near-consensus on past-tense z-. Almost everyone agrees that B zero is more conservative than the z- of the other dialects, ...[Trask, 1997:224]

Esan nahi baita ze, 3. pertsonetako "z-" hori izan bide zén berrikuntza bat zein gertatu zen an hizkera zentral-ekialdekoak (akaso analogiaz kin "zan-zen", zeinen "z-" bái den zaharra: ikus honetaz biharko sarrera), baina zein ez zen heldu ki mendebaldea, non askotan aurkitzen dira ezaugarri linguistiko zaharragoak.

Horrela, "ekarren" litzake zaharragoa zein "zekarren" an 3. pertsona hori. Ikus ere:

"nekarren" argiki iduri da zaharragoa zein "nindakarren", eta "nindekarren" regularragoa zein "nindakarren"

Bistan denez, gu ere bát gatoz kin konklusio hori (ikus ere: "Domene (2011): 'El prefijo "z-" pudo tener su origen en ...'").

Bilakaera hori orobat nabari ahal da aztértuz aditz-paradigma diferenteak an ber hizkera

Atzokoan ikusten genuen nóla hizkeretik hizkerara antzeman daitezké fase diferenteak an bilakaera te euren forma verbalak: preseski ikusi genuen nóla Debarroan gorago erabiltzen dén "haiek etozen" eta "zu zetozen" bitarten beharago sartu dén "haiek (z)etozen" eta "zu zentozen" desanbiguatua. 

Bilakaera hori orobat nabari ahal da aztértuz aditz-paradigma diferenteak an ber hizkera. Esan nahi baita ze, adibidez, Eibarko euskaran aurkitzen ditugú honako formak an "ibili" aditza:

• haiek (z)ebizen   

• zu zebizen

non jada hasi den sartzen hasierako "z-" anbiguo hori an 3. persona plurala ("(z)ebizen") bitarten ez den oraino hasi desanbiguazio-prozesua an 2. persona singularra ("zebizen"):

Horrekiko kontrastean, atzoko "etorri" aditza hartuz gero, ikusten dugu nóla berdin hasi den sartzen hasierako "z-" hori ("(z)etozen"), baina aditz horretan jada desanbiguatu da 2. persona singularra bitártez gure "-n-" desanbiguatzailea ("zentozen"):

Gire ikuspegitik aldaera mailakatu horiek ere ondo erakusten duté ber prozesua zein ikusten genuén atzo bidéz hizkera diferenteak (nahiz oso erlazionatuak), baina kasu honetan bidéz adizki diferenteak barné ber hizkera.

Ber mekanismo desanbiguatzailea ('-n-') erabili dá an aditz intransitiboak ere

Antzera nola aditz transitiboetan gehitu zén "-n-" bat ki ezberdindu:

• nenkarren (hark ni) 

eta:

• nekarren (nik hura) 
  

aditz intransitiboetan, orobat jarri zén "-n-" bat ki ezberdindu:

• zentozen (zu) 

eta:

• zetozen (hauek) 
  

Gauza da ze, hasiera batean, ez zen halako "-n-"rik. Hala ikusi ahal dugu an Aretxabaleta, Eskoriatza eta Leintz Gatzagako forma hauek:

Baina, bereziki noiz:

• etozen (haiek) → (z)etozen (haiek

beharko zén:

• zetozen (zu) → zentozen (zu)

nola gertatu zén an Eibarko aditza:

Gero, betiko analogiaz, "-n-" hori zabaldu da i beste forma batzuk ere, nola dirén:

• gentozen (an Eibarko aditza)
  

edo, beste hizkera batzuetan:

• nentorren

Baina, finean, "-n-" horrek jarraitzen du izaten ber "-n-" desanbiguatzailea zein erabiltzen zén an adizki transitiboetan ere.

'zekarren → zenekarren' versus 'zekarren → zenkarzun'

Eta Eibarko aditzean jarraiturik, "ekarri" aditzean ere inplementatzen ari da soluzio alternatibo bat ki:

• zuk ha zekarren → zenkarren → zenekarren (finean batua)
  

zein den:

• zuk ha zekarren → zenkarren → zenkarzun

nola ikusi ahal dugun an ondorengo taula (orobat aterea ti "Eibarko aditza", 1998):

erakutsiz berriro nóla soluzioak izan ahal dirén diferenteak, denak ere inplementatuak bidéz analogia kin beste adizki batzuk ja existenteak náhin konpondu anbiguetate-arazo ezberdinak zein joan diren sortzen an garapena te hizkuntza, eta denak ere erábiliz hizkuntzaren barneko mekanismo sortzaileak). Zentzu horretan denak ere, berdin onak.

Eibarko Aditz-Batzordia (1998): "... , analogixaz eta anbiguotasunak kentzeko-edo sortutako adizkixak dira."

Atzoko (eta herenegungo) taulan antzeman ahal dira ondoko bilakaerak (aterea ti "Eibarko aditza", Eibarko Aditz-Batzordia, 1998):

• eixan → (z)eixan

• zeixan → zeizun

zeintan Eibarko Aditz-Batzordiak dio:

... zeizun*, zeizuzen* / zeizuen*, zeizuezen* ez dira gramatika aldetik zuzenak, analogixaz eta anbiguotasunak kentzeko-edo sortutako adizkixak dira. [Eibarko Aditz-Batzordia, 1998]

Gaurkoan azpimarratu nahi genuke aipu horren bigarren zatia, non esaten den nóla adizki horiek sortu dirén bidéz (betiko) analogia finéz kendu anbiguetateak. Eta, atzokoan genioenez, erábiliz hizkuntzaren barneko mekanismo sortzaileak.

Eibarko Aditz-Batzordia (1998): "... zeizun*, zeizuzen* / zeizuen*, zeizuezen* ez dira gramatika aldetik zuzenak, ..."

Atzokoan ikusten genuén ondoko taula (aterea ti "Eibarko aditza", Eibarko Aditz-Batzordia, 1998), nondik antzeman daitezke honako bilakaerak:

• eixan → (z)eixan

• zeixan → zeizun

Taula horren azpian, Eibarko Aditz-Batzordiak dio:

... zeizun*, zeizuzen* / zeizuen*, zeizuezen* ez dira gramatika aldetik zuzenak, analogixaz eta anbiguotasunak kentzeko-edo sortutako adizkixak dira. [Eibarko Aditz-Batzordia, 1998]

Soilik esan ze adibidez "zeizun" sortu da erábiliz hizkuntzaren barneko mekanismo sortzaileak noiz behar izan den, kasu horretan náhin desanbiguatu "zeixan", antzera nola antzeko mekanismoak erabili dirén noiz desanbiguatu nahi izan dén "zenekarren" ti "zekarren" reanalizatua, edo noiz argiago diferentziatu nahi izan dén "zenkarren" ti "zekarren" eta "zenekarren", sórtuz "zindekarren". 

Eta, jakina, ez dago ezer txarrik an sorkuntza horiek, ezta ere ezer bereziki diferenterik an sorrera te "zeizun" respektu sorrerak te "zenkarren", "zenekarren"edo "zindekarren". Gero gure gramatikariek zér onartzen duten, beste gauza bat da. [1939] [>>>]

'zekarren → zenekarren' versus 'zeixan → zeizun'

Aurreko egunetan ikusi ditugu bilakaera batzuk non 3. personetako adizkietan "z-" sartzean (zekarren), bilatzen zirén soluzioak ki konpondu zenbait anbiguitate, hala nola "zenekarren" forma:

• ekarren → zekarren

• zekarren → zenekarren

Baina soluzioak izan ahal dira diferenteak an hizkera eta egoera diferenteak. Ikus daigun ondorengo adibidea, aterea ti "Eibarko aditza" (1998), konkretuki ti "egin" aditza, nor-nork, subjuntiboa eta lehenaldia:

• eixan → (z)eixan

• zeixan → zeizun

non desanbiguazio hori gauzatu da ti bide ezberdin bat: bideá te analogia kin orainaldiko formak nola "deizun". [1938] [>>>]

Antzera nola sortu zén 'nenkarren', sortu zén 'nenduen > ninduen', zeinen 'nind-' hartuko zén, analogiaz, an 'nind-ekarren'

Antzera nola sortu zén "nenkarren", sortu zén "nenduen > ninduen" (ikus ere ""niñdduen/hiñdduen" (kin "-i-" infijoa) sorreraz dirá irregularrak, nahiz ikuspuntu formal hutsetik, amaitzen dirén izaten regularrak bidéz betiko analogia boteretsua"):

En ... todos los dialectos menos el vizcaíno occidental, además, se ha producido el cierre de /e/ en /i/ delante de /n/ por el CF = en > in (por ejemplo, n-e-n-du- an > n-i-n-du-an = 'me había [él/ella/ello] '), ... [Domene, 2011:218]

Eta "nind-" edo "zind-" hasiera horiek, analogiaz, erabiliko zirén an "nindekarren", "zindekartzan", noiz 3. personako "ekarren" formak hartu zuén hasierako "z-" bat (salbu an mendebaldeko hizkerak):

• ekarren (hark hura) →  zekarren (hark hura)

zeinen ondorioz:

• nekarren/nekartzan (nik hura/haiek) = nekarren/nekartzan (nik hura/haiek)

• zekarren/zekartzan (zuk hura/haiek) → zenekarren/zenekartzan (zuk hura/haiek)

• ekarren/ekartzan (hark hura/haiek) →  zekarren/zekartzan (hark hura/haiek)

non bai "zenekartzan" (zuk haiek) eta baita "zekartzan" ere (hark haiek) zirén aski hurbilekoak ti "zenkartzan" (hark zu), halan ze, zenbait hizkeretan, adizki hori pasatuko zén i "zindekartzan", kin "zind-" hasiera. [1937] [>>>]

Domene (2011). "Para deshacer esta confusión, se tuvieron que diferenciar las dos flexiones ... y esa diferenciación se realizó añadiéndole un afijo a una de ellas, concretamente el infijo -n- ..."

Atzokoan azaltzen genuén a sorrera te adizkia "nenkarren" (hark ni) nola desanbiguazio bat buruzki lehengo "nekarren" zein gerota gehiago ulertzen ari zen nola "nik hura". Puntu horretaz, genioén:

Horrela:

• nekarren  (hark ni) → nekarren (nik hura)

• zekartzan (hark zu) → zekartzan (zuk haiek)

• ekarren (hark hura) → ekarren (hark hura)

sórtuz anbiguetate batzuk zein resolvituko ziren sinpleki géhituz "n" desanbiguatzaile bat non behar zen:

• nekarren (nik hura) →  nenkarren (hark ni)

• zekartzan (zuk haiek) → zenkartzan (hark zu)

• ekarren (hark hura) →  ekarren (hark hura)

Nahiz ez den relevantea, esan nahi genuke ze, noiz idatzi genuen azalpen desanbiguatzaile hori (adibidez an "Komentario bat burúz 'e kar', 'ekar', 'ekarren', 'zekarren', 'zekartzan', 'zenkartzan', 'zenekarren, 'zenekartzan,' eta 'zindekartzan"), ez genuen ezagutzen ze  Domene-k (an bere "La lengua vasca. Originalidad y riqueza de una lengua diferente", 2011) emana zuén ber azalpen desanbiguatzailea ki azaldu zergátik agertu zén "nenkarren" adizkia ti "nekarren", edo "nengian" ti "negian" an terminu hauek:

Para deshacer esta confusión, se tuvieron que diferenciar las dos flexiones ... y esa diferenciación se realizó añadiéndole un afijo a una de ellas, concretamente el infijo -n- ... [Domene, 2011:184-185]

Evidenteki, erabat ados an puntu hori (nahiz ez hainbeste an beste puntu batzuk te ber argumentazio orokorra ki azaldu prozesu guztia). [1936] [>>>]

Mendebaldeko hizkeretan adizkiak gelditu zirén nola zeuden an reanalisia ti ordena objetulehena ki ordena sujetulehena (irmoki aldeztuz azalpen desanbiguatzaile bat)

Amaitzen genuén atzoko sarrera esánez:

Mendebaldeko hizkeretan, ordea, ez zen gehitu hasierako "z-" hori an iraganeko 3. persona (ekarren → zekarren). Bihar saiatuko gara ikusten zér gertatu den nagusiki an hizkera horiek.

Ba, gertatu da ondoko hau (aterea ti "Euskal aditza (Bizkaiera)" te Pedro Pujana, 1970:106): 

Hor nabarmendu behar dugu ze soilik gertatu da lehenengo fasea: iraganeko adizkien berranalisia (zein gerta zitekén askoz lehenago zein euskararen dialektalizazioa, halan ze hizkera guztiek ere heredatuko zutén reanalisi hori). Horrela:

• nekarren  (hark ni) → nekarren (nik hura)

• zekartzan (hark zu) → zekartzan (zuk haiek)

• ekarren (hark hura) → ekarren (hark hura)

sórtuz anbiguetate batzuk zein resolvituko ziren sinpleki géhituz "n" desanbiguatzaile bat non behar zen:

• nekarren (nik hura) →  nenkarren (hark ni)

• zekartzan (zuk haiek) → zenkartzan (hark zu)

• ekarren (hark hura) →  ekarren (hark hura)

Baina gero mendebaldeko hizkeretan bigarren fasea ez zen gertatu; alegia 3. personako "ekarren" (hark hura) ez zen bilakatu "zekarren" (hark hura), eta ondorioz, ez zen sortu anbiguetaterik kin 2. personako "zekarren" (zuk hura), halan ze adizkiak gelditu zirén nola zeudén an lehenengo fasea, alegia an reanalisia ti ordena objetulehena ki ordena sujetulehena (ikus goragoko taula).

Horrek guztiak, gure ikuspegitik, irmoki aldezten du azalpen desanbiguatzaille bat, zeinen arabera anbiguetate ezberdinak konpontzearren joanen ziren sortzen adizki gerota konplexuagoak, bilatuz argitasuna. [1935] [>>>]

Mendebaldeko hizkeretan, ordea, ez zen gehitu hasierako "z-" hori an iraganeko 3. persona (ekarren vs zekarren)

Atzo aipatzen genituén ondoko bi sarrerak, eta gogoratzen genuén osoki bigarrena:

• 'nekar' ('nekarren') reanalizatua an kontextua e bilakaera ti OVS ki SOV

• Komentario bat burúz 'e kar', 'ekar', 'ekarren', 'zekarren', 'zekartzan', 'zenkartzan', 'zen(e)karren, 'zen(e)kartzan,' eta 'zindekartzan"
  

Gaur gogoratu nahi genuke lehenegoa, zein doan osoki jarraian:

Jarrai dezagun kin atzoko adizkiak:

Bestalde, orainaldiko "izan" laguntzailedunak (objektu zuzenik gabeak) eta orainaldikoak ez diren guztiak SV(O) dira:

noa
gagozkio
genekartzan
genekarzkizun
bazeneki
lekuske
...
[Gilen]

Hortaz, har ditzagun hurrengo bi adizkiak: "genekartzan" eta "genekarzkizun", zein diren lehenaldikoak, eta ez orainaldikoak, nola atzokoak, non izanen genituén "dakartzagu" eta "dakarzkizugu", hala nola ondorengo forma guztiok (hemendik hartua):

Atzo genekusenez, horko "n-" edo "g-" morfemek egiten dute referentzia ki objektua e aditza ("-kar-"), mantenduz, gaur egun ere, OVS ordena. Bide beretik, hauxe esperoko genuke an lehenaldia:

ni e kar > nekar (ni hark) vs gaur nindekarren
e kar da > ekart (hura nik) vs gaur nekarren
e kar gu > ekargu (hura guk) vs gaur genekarren
gu e kar tza > gekartza (gu hark) vs gaur gindekartzan
...

nola konprobatu ahal den an ondoko taula (hemendik hartua):

non gertatu dirá ondo fenomeno interesgarriak, zein interpretatu nahiko genituzke barné kontextua e bilakaera ti OVS ki SOV.

Lehenengo kontu deigarria dá ze adizki guztiak jaso duté "-(e)n" bukaera, zein, finean, ez litzaken besterik zein inesibo postpositibo tenporal bat (ez dezagun ahaztu ze inesiboak orobat adierazten du ideia tenporala, ez soilik lekuzkoa, dá zérbait nola "noiz..."), zeinekin azpimarratuko zen a ideia e iragana.

Ohartu ze "-(e)n" hori erantsi zaie ki adizki osoak, zein askotan amaitzen dira kin subjektu aktiboa, nire aburuz argiki adierazíz ze, garai horretarako (noiz bukaera horiek erantsi ziren), adizkiak jada sintetiko bihurtuak ziren, trinkotuta zeuden, edo beste hitzetan, jada zirén aditz trinkoak.

Eta justuki aditz trinko horiek adierazten digute ze bukaerako subjektuak jada morfema bihurtuak ziren, eta subjetu aktibo operatiboak jada hasierara pasatuak ziren. Esan nahi baita ze, estruktura ez zen jada hasierako OVS ondo inestablea, baizik SOV estableagoa (nahiz izán gutxiago establea zein SVO). Horrela, inesibo horrek emanen zien bukaera uniforme bat ki iraganeko forma guztiak, aparte sakondu an iraganeko ideia.

Hortaz, hizkuntza pasatua zen ki bere SOV fasea, eta halako bilakabide sintaktikoak bereziki aproposak izan daitezke ki bilakabide morfologikoak ere, edota ki eragín aldaketak an interpretazioa e morfologia zaharra, esan nahi baita berrinterpretazioak edo reanalisiak. Justuki horixe gertatuko zen kin:

ni e kar > nekar > nekarren

zeinen zentzua reanalizatuko zén noiz hitz-ordena bilakatua baitzen SOV (lehengo "n-" objektua berrinterpretatuko zen nola "n-" subjektu aktiboa).

Eta hala gertatu zen kin "nork-hura" serie osoa: "nekarren", "zekarren", "ekarren" ordezta ekardan, ekarzun, "ekarren"... Azpimarratzekoa da ze azken "ekarren" hori  dá berdina bi serieetan, eta, akaso izanki serie horretako erabiliena (3. persona-3. persona), forma hori izan zitekén zubia nondik pasatuko zén berrinterpretazio osoa. Esan nahi baita ze forma anbiguo horretatik heda zitekén paradigma-aldaketa osoa, antzera nola gure egunetan gertatu baita, zenbait lekutan, kontrako prozesua kin "leike" forma zubikoa, nondik sortu dá adibidez "leikegu" ordezta "geinke", itxuran analogiaz respektu "dauka-daukagu".

Era berean, oso fenomeno interesgaria da nóla, salbu "nork-hura" (nekarren, zenekarren,...) eta "nork-haiek" (nekartzan, zenekartzan,...), beste iraganeko adizki-sorta guztiak mantendu dirá an estruktura OVS (nindekarren, zindekartzan,...), erakutsiz nóla reanalisia soilik gertatu zen an aipatutako forma (sorta) horiek. 

Eta gauza da ze, gertatutako reanalisiaren ondorioz, OVS horiek guztiak birmoldatu behar izan ziren, zeren baldin jada "nekarren" bazen "nik-hura" jarraiki SOV berria, ezin ziteken izan aldiberean "ni-hark" (hasierako "nekarren"), nola beharko zuen regularki jarraiki OVS zaharra. Hor, "ni-hark" adizkiak nolabait ezberdindu behar ziren, eta hala egin zuten arartez formak nola:

nenkarren (hark ni) = lehengo nekarren (hark ni)
zenkartzan (hark zu) =  lehengo zekartzan (hark zu)
ekarren (hark hura) = lehengo ekarren (hark hura)
...

Gero, zenbait hizkeratan lehengo "ekarren" bihurtuko zén "zekarren", zeinen ondorioz sortuko zirén "zenekarren" eta "zindekarren":

nekarren (nik hura) = reanalisi osteko nekarren (nik hura)
zenekarren (zuk hura) = reanalisi osteko zekarren (zuk hura)
...

eta

nindekarren (hark ni) = reanalisi osteko nenkarren (hark ni)
zindekartzan (hark zu) = reanalisi osteko zenkartzan (hark zu)
...

Laburbilduz, adizki trinkoen lehenaldiko serie batzuetan gertatu zén reanalisi bat, zeinen adibide dá "nekarren" birranalisatu hori, non "n-" dén subjektu aktiboa, eta zeinen eragile nagusietakoa izanen zén a bilakaera ti OVS ki SOV. Horren ondorioz, birmoldatu beharko ziren "nor-nork" formak nola "nenkarren", "zenkartzan"...". Gero, zenbait hizkeratan hasiko zen erabiltzen 3. personako "zekarren" forma, zeinen ondorioz agertuko zirén "zenekarren" (zuk hura) eta "zindekartzan" (hark zu), zeintzuk, hala ere, mantendu zirén morfologikoki OVS, jarraiki patroi zaharra.

Mendebaldeko hizkeretan, ordea, ez zen gehitu hasierako "z-" hori an iraganeko 3. persona. Bihar saiatuko gara ikusten zér gertatu den nagusiki an hizkera horiek. [1934] [>>>]

Finean, dá desanbiguazio-prozesu jarraitu bat nondik sortzen doazen adizki gerota konplexuagoak

 Atzoko bilakaeraz mintzatu ginén an ondorengo sarrerak:

• 'nekar' ('nekarren') reanalizatua an kontextua e bilakaera ti OVS ki SOV

• Komentario bat burúz 'e kar', 'ekar', 'ekarren', 'zekarren', 'zekartzan', 'zenkartzan', 'zenekarren, 'zenekartzan,' eta 'zindekartzan"
  

eta justuki bigarren sarrera hori jarraian gogoratuko dugú osoki:

Atzo komentatzen genuen nóla euskararen sintaxia garatzean, eta hola nagusiki SOV bilakatzean (tikan OVS), aditzean gertatu zirén zenbait reanalisi eta birmoldaketa (atzo genioenez, halako bilakabide sintaktikoak bereziki aproposak izan daitezke ki bilakabide morfologikoak ere). Zehazkiago, har dezagun "ekarren" forma, zein aterea zen erantsiz "-(e)n" (finean inesiboa) ki forma zahar analitiko trinkotuá ("e kar" >) "ekar", zein gelditu zaigún nola aditz-erroa. Gauza da ze, "ekarren" hori pertenitzen zen ki OVS serie regular bat:

hark hura ekarren aurka nik hura ekardan, zuk hura ekarzun

baina nonoiz, nahiko goiz, argudiagarriki SOV bihurtzean, "ekarren" hori morfologikoki (ez interpretatiboki) reanalizatu zén nola:

hark hura ekarren aurka nik hura nekarren, zuk hura zekarren

non dugún "ekarren" reanalizatua, eta serie osoa birmoldatua, halan ze, adibidez, daukagú "nekarren" referitua ki "nik hura" eta "zekarren" referitua ki "zuk-hura".

Gainera, daukagú "zekarren" horren plurala: "zekartzan", zein den "zuk-haiek", eginez interferentzia kin lehengo "zekartzan", zein zen "hark-zu", eta zein, disanbiguatzeko, birmoldatuko zén ki "zenkartzan", "hark-zu" berria.

Baina, geroago, zenbait hizkeratan (zeintatik gero aterako zen batua), "zekarren" reanalizatuko zén nola "hark-hura" ordezta "zuk-hura", eta hortaz "zuk-hura" forma hori birmoldatu behar izan zén, kasu honetan, nola "zenekarren":

hark hura zekarren aurka nik hura nekarren, zuk hura zenekarren (batua)

Eta "zenekarren" horren plurala dá "zenekartzan" ("hark haiek"), zein den oso antzekoa nola "zenkartzan", "hark-zu", zein, azkenik, birmoldatuko zén ki "zindekartzan" "hark-zu" batua.

Horrela, reanalisi eta birmoldaketa ezberdinetan, joan ziren sortzen: "e kar", "ekar", "ekarren", "zekarren", "zekartzan", "zenkartzan", "zenekarren", "zenekartzan" eta "zindekartzan".

Finean, dá desanbiguazio-prozesu jarraitu bat nondik sortzne diren adizki gerota konplexuagoak. [1933] [>>>]

n'e'karren => n'e'nkarren => nind'e'karren kin 'e' zaharra (azken biak sortu zirén bilatuz desanbiguazioa)

Josu Lavin-ek zioén atzo:

nindakarren = > nenkarren = > nekarren

E indeterminatu hori aguercen dea hemen?

Bai, "e" indeterminatu hori dá agertzen an hiru forma horiek, adibidez an "nekarren", zein dén zaharrena arten hirurak:

nekarren = ni e kar (re) n  (hark ni )

zekartzan = zu e kar (t) za n (hark zu)

ekarren = e kar (re) n   (hark hura)

Gerora, eta akaso batera kin ordena-aldaketa bat ti OVS i SOV, adizki horiek reanalizatu zirén kin sujetua hasieran:

nekarren (nik hura)

zekarren (zuk hura)

ekarren (hark hura)

Gero, hizkera batzuetan, "ekarren" formak hartu zuén hasierako "z-" bat (akaso hobeki markátuz 3. personako sujetua respektu lehengo "ekarren" hura edota akaso hobeki ezberdinduz ti "hekarren" reanalizatua), halan ze "zekarren" hasi zen erabiltzen signifikatuz "hark hura" zein zen berdina nola goragoko "zuk hura" reanalizatua. Horren ondorioz, alde batetik, "zuk hura" desanbiguatuko zen ti "zekarren" bidéz "zenekarren":

nekarren = ni e kar (re) n  (nik  hura) 

zenekarren = z e n e kar (re) n  (zuk hura)

zekarren = z e kar (re) n  (hark hura)

 eta "hark zu" desanbiguatuko zen ti "zenekartzan" (oso hurlila ti lehengo "zenkartzan") bidéz:

nindekarren

zindekartzan

zekarren

nan dagoén analogia kin "ninduen", eta "zinduen". Esan nahi baita ze, alde batetik, goragoko formen norabidea litzaké:

nekarren => nenkarren => nindekarren

eta bestetk, adizki horietan guztietan agertzen da "e" partikula indeterminatua:

nekarren => nenkarren => nindekarren

kasu horretan aplikatua ki denbora inteterminatu bat, zein ez den oraingo bertakoa, presentzial-kontextuala. [1932] [>>>]

e → e-ni → en-e → har-e → ni(r)e

Hortaz, honela laburbil geinke aurreko sarreretako bilakaera, nondik sortuko zén "-e" genitibo postpositibo zaharra ti "e-" indefinitu prepositibo zaharrago bat:

1.: "e → e-ni" ("e- + prononbrea" →  "e-ni" an "eni da")

2.: "e-ni → en-e" ('sagar, e-ni da'  → 'en-e sagar da')

3. "en-e → har-e → ni(r)e" ('en-e sagar' → 'har-e sagar' → 'ni-(r)-e sagar)

eta non, atzo genioenez:

Eta gauza da ze horko "r" hori (an "are") ez da epentetikoa, baizik propioa (diogunez, 3. personako izenordaina berreraiki dá nola "har"), eta eskainiko zuén eredu bat nondik akaso sortuko zén (hasiko zen erabiltzen) "-r-" analogiko bat an beste izenordainak, nahiz kasu horietan izán betegarri fonetiko hutsa (epentetikoa). Horrela sortuko zirén:

ni-(r)-e

hi-(r)-e

har-e

Finean, zenbait hizkeratan "nire" bihurtuko dá "nere". [1931] [>>>]

'en-e sagar' → 'har-e sagar' → 'ni-(r)-e sagar' (azkena kin 'r' epentetikoa gáiti analogia kin 'har-e', non 'r' hori ez den epentetikoa)

Itzul gaitezen orain i gure sarrera titulatzén:

• 'sagar, e-ni da'  → 'en-e sagar da'

non ezberdintzen genuén arten "e-ni/e-ne" izenordain posesiboa eta "en-e" adjetibo posesiboa, zein jada joanen zen kin izen bat:

en-e sagar da

Hor izanen genuké gure "e" partikula genitibo postpositiboa, zeinen jatorri pronominala izanen zén prepositiboa. 

Behin "e" genitiboa postpositiboki reanalizatu zenean, eta betiko analogia tartean, eredu hori joanen zén hedatzen i beste prononbreak nola 3. personakoa, zein berreraiki dén nola "har", emánez "har-e":

har > har-e     (analogia kin en-e)

Forma hori gorde dá fosildua an gaur egungo "har-e > are", zein ez den baizik konparatibo zahar bat, adibidez an "hare handiagoa = handiagoa ze har".

Eta gauza da ze horko "r" hori (an "are") ez da epentetikoa, baizik propioa (diogunez, 3. personako izenordaina berreraiki dá nola "har"), eta eskainiko zuén eredu bat nondik akaso sortuko zén (hasiko zen erabiltzen) "-r-" analogiko bat an beste izenordainak, nahiz kasu horietan izán betegarri fonetiko hutsa (epentetikoa). Horrela sortuko zirén:

ni-(r)-e

hi-(r)-e

har-e

...

Diogunez, 3. personan "-r-" hori ez da epentetikoa, bitarten 1.an eta 2.ean báda, halan ze akaso horrela sortzen ari zén "-r-" epentetiko hori, zein izan den hain arrakastatsua noiz atxikitzen kasuak ki euren erro semantikoak. [1930] [>>>]

Mitxelena (1961): "... y en los indefinidos ne(h)or 'alguien', etc. de varios dialectos (...), 'n-' es una innovación."

 Atzo amaitzen genuén esánez:

Goragoko lehen bilakabide horretan, adibidez, nabarmenduko genuke nóla aurrena higatu dén "n" intervokaliko hori (an e-nor > ehor), emánez hor "h" (beste hizkera batzutan desagertu da), bitarten jarraian sortu dén hasierako "n" bat, ustez gáiti analogia kin "nor", erakutsiz berriro zéin handia izan ahal den efektuá ti analogia.

Mitxelenak geroago (an bere "Fonética histórica vasca", 1961) azpimarratzen du nóla "nehor" formaren "n" hori dén berrikuntza bat:

... y en los indefinidos ne(h)or 'alguien', etc. de varios dialectos (...), n- es una innovación. [Mitxelena, 1961:310]

Gaur soilik azpimarratu nahi genuen bilakaera hori, zeinen eragilea, genioenez, izanen zén analogia (kin "nor"). [1929] [>>>]

'*e-nor > ehor > nehor' versus '*e-nor > iñor'

Zioén Josu Lavin-ek herenegun:

nehor, nehon, nehoiz, nehola... ere baditugu.

Bai, izenordain indefinitu horiek guztiak ez dira baizik aldaerak ti jatorrizko forma batzuk kin "e-" partikula apórtatuz indefinizioa, indeterminazioa: "*e-nor", "*e-non", ... Ikus horretaz atzoko sarrera, non irakurtzen genuén honako hitzak ti Mitxelena (1961): 

..., a.-nav. guip. vizc. inor 'alguien', inon 'en alguna. parte', inoiz 'alguna vez', etc., de *e-nor, etc.: cf. otros indefinidos como e-zer, e-zein. En sul. ( + -ere), ihue', 'ihuné, etc. (Dech. ehor, ehonere), ronc. ·Uztarroz eur, eun (Vidángoz nor, non), y en b.-nav. y Jab., con restablecimiento de la consonante nasal en la inicial (analogía de nor 'quién', etc.?), nehor, nihor, etc., como a.-nav. Elcano nior [Mitxelena, 1961:304]

Beraz, hauxe izanen litzaké bidea nondik sortuko zirén aldaera horiek an zenbait hizkera:

*e-nor > ehor > nehor

bitarten, beste hizkera batzutan, bidea izanen litzaké hauxe:

*e-nor > iñor

Hor argiro ikusten dugú nóla ibilbide fonetikoak ondo ezberdinak (eta are alderantzizkoak) izan ahal diren an hizkera edo garai ezberdinak. 

Goragoko lehen bilakabide horretan, adibidez, nabarmenduko genuke nóla aurrena higatu dén "n" intervokaliko hori (an e-nor > ehor), emánez hor "h" (beste hizkera batzutan desagertu da), bitarten jarraian sortu dén hasierako "n" bat, ustez gáiti analogia kin "nor", erakutsiz berriro zéin handia izan ahal den efektuá ti analogia. [1928] [>>>]

Mitxelena (1961): "... iñor 'alguien', iñon 'en alguna -parte', iñoiz 'alguna vez', etc., de *e-nor, etc.: cf. otros indefinidos como e-zer, e-zein."

Gabiltza azken sarreretan azpimarratzén "e" morfemaren zentzu indefinitua edo indeterminatua (an aplikazio eta posizio ezberdinak), zein, besteak beste,  aplikatuko zén ki formazioak nola "e-nor" emánez gaur egungo formak nola "iñor" indefinitua (ikus sarrera hau). Eta gauza da ze, justuki horrela: "indefinidos" deitzen die Mitxelenak ki "iñor", "iñon", "iñoiz", "e-zer", "e-zein" ...

..., a.-nav. guip. vizc. iñor 'alguien', iñon 'en alguna -parte', iñoiz 'alguna vez', etc., de *e-nor, etc.: cf. otros indefinidos como e-zer, e-zein. [Mitxelena, 1961:304]

Gaur soilik nabarmendu nahi genuke izendapen hori: "indefinidos", zeren, bai, horixe dira: indefinituak, justuki gáiti efektua ti "e" partikula prepositibo zaharra, zek aportatzen die euren indefinizioa, indeterminazioa (bihar saiatuko gara erantzuten ki atzoko komentarioa ti Josu Lavin gain formak nola "nehor"). [1927] [>>>]

'sagar, e-ni da' → 'en-e sagar da'

Genioén atzo mintzátuz gain sorrera te "ene" posesiboa:

Horren harian, gure"e" partikula atxiki zitekén ki izenordeak nola "nor > e-nor", haiei emanez kutsu indeterminatu-indefinitu bat an zentzuren bat. Esan nahi baita ze, bide beretik eta adibidez, ber partikula hori lotu zitzaiokén ki bestelako izenordainak nola "ni" osátuz "e-ni", zeinen hasierako erabilera bat izan zitekén:

eni da (= nire(a)(k) d(ir)a)

hola adieraziz edozer edo edonor zein nola edo hala egon liteken lotua ki "ni", esan nahi baita ze "eni" izan zitekén "ni" horren hedadura indeterminatu-indefinitu bat non kabituko zirén gaurko "nire" guztiak.

Beraz, analisi horren arabera, "e" partikularen aplikazio genitiboa hasiko zén prepositiboki an esaldi oso sinpleak non izenak izanen zirén oso kontextualak.

Oso kontextualak izanki, izen horiek eman zitezkén edo ez:

• eni da [OV]

• eni da sagar [OVS] (ez da oraindik artikulurik)
  

• sagar, eni da [SOV]

erábiliz esakera oso sinpleak. Hari horri segika, "e-ni" posesibo independente hori akaso berez (jarrai-ki arau fonologiko zirkunstantzial konkretuak) bilaka zitekén "e-ne", non azken "e" hori ez zen izanen baizik lehengo "i " hura, orain "e" bihurtua, baina gabé esangura genitiboa. Kasu horretan soilik beharko zén reinterpretazio aski direkto bat noiz "e-ne" lotzen hasi zen kin bere ondoko izena an esaera jada konplexuagoak nola:

• en-e sagar da

non, diogunez, azken "-e" hori reinterpretatuko zén nola "en-e" kin "e" genitibo postpositiboa.

Azpimarratu daigun ze "e-ni > e-ne" bilakaera fonetikoa (eta ondoko reinterpretazioa) ez da beharrezkoa, zeren zuzenean ere, azken "-e" genitibo hori sinpleki dislokatu zitekén (has zitekén erabiltzen) postpositiboki abiatuz ti "e-ni" eta emánez "en-e":

• en-e sagar.

hola lótuz elementu posesiboa eta bere ondoko izena bidéz tarteko nexu bat (an "en-e" sagar"). Eta horrelaxe analizatzen da gaur egun posesibo zahar hori, nahiz gure analisian, estruktura hori izanen litzakén produktuá ti dislokazio postpositiboa te partikula genitibo bat zein jaio zén prepositiboa ("e"), halan ze posesibo konkretu horretan gure "e" hori agertuko zén bi aldiz, bata prepositiboa (fosildua) eta bestea postpositiboa (operatiboa), an "e-n-e" harribitxia. [1926] [>>>]