larunbata, abuztua 31, 2019

Asier Larrinagak ez du ematen soluzio alternativo zabalagorik

Zioen hemen Asier Larrinagak (zein, ezaguna denez, dén EITBko Euskara Zerbitzuko burua) eze bera ez dago bereziki aldé erabilera hen azentu graveak afin desanbiguatu zenbait esaldi erlativo:
Ez naiz ni azentu horien oso aldekoa, batetik, azentuak gure inguruko hizkuntzetan beste zeregin bat duelako, baina batez ere, bestetik, erlatiboaren arazoa konpontzeak ez duelako konpontzen arazo zabalago bat. Xabier Aristegietak velcro efektua esan zion arazo horri Senezen argitaraturiko artikulu batean ("Euskarazko testuen komunikagarritasun-problema larriak", Senez 37 (2009). [Asier Larrinaga, 2011]
Eta berak emán arrazoia dá, besteak beste, eze arazoa dá zabalagoa, hedatzen delarik ki sintagma guztiak non gertatú velcro-efektua hen Xabier Aristegieta, zeinetan duda egiten dugún zer zerekin lotu.

Eta ez zaio puntu horretan arrazoirik falta ki Asier Larrinaga: arazoa ondo zabalagoa da, hain ere zabala non blaitu egiten du euskara idatzi guztia, zeren dá zuzeneko isla hen inkoherentzia sintaktikoá sortua ga sintaxi buruazkena, nola genioen hemen:
Nire ustez, soluzioak jo beharko luke ki izan sintaktikoa, ez grafikoa, zeren hori izanen litzake seinale argia eze sintaxia ari den irabazten jarraitutasun irekia, zein baita azken helburua.

Gauza litzake erabiltzeá baliabide burulehenak noiz-ere ikusten den posible, izan ere baliabide burulehenak baitira sakoneko soluzioa ki velcro efektuak, zein diren zuzeneko ondorioa e-inkoherentzia sintaktiko-interpretatiboa. [Balbula, 2018]
Edonola ere, estruktura sintaktiko bikoitz batean (SOVO), ondo lagungarriak izan daitezke azentuak (zein izanen lirake optativo) eta oso bereziki azentu akutuak afin desegin hainbat duda aurré ustezko edo benetako velcro-efektuak.

Báda, ordea, arazo handi bat an erantzuna hen Asier Larrinaga: kritikatzen du soluzio bat zatio izán partziala, baina ez du ematen soluzio alternativo zabalagorik. []

Etiketak: , ,

ostirala, abuztua 30, 2019

Progreso humanoa da bide jator bakarra

Bádira anitz modu hen atzeramendu kulturala.

Bádira kulturak non emakumezkoek ezin duten estudiatu, eta, esan gabe doa, hori ez da "beste" ezaugarri kultural bat. Ez, hori dá, onenean, azpigarapen kulturala (azpigarapen humanoa), azpigarapen kultural sakon-larria, ezin onargarria inoiz, baina are gutxiago an XXI. mendea, non mundu osoa den horren jakitun.

Bádira kulturak non ez duten ezagutzen penizilina, eta non jendakiak hiltzen dirén zatio infekzioak zein aisa osa litezke; eta hori ez da "euren" bizimodua, zein bermatu behar zaie, baizik atzeramendu kultural nabarmena, zérbait zein ezin den onartu an XXI mendea.

Bádira kulturak non ez duten ezagutzen zenbakirik, non ezin duten kuantifikatu harago zein "gutxi" edo "anitz", non teknologia dén zerbait analogikoa, eta non zientziak ez duen bere bizkar-hezur matematikoa; eta hori ez da "beste" ezaugarri kultural bat, zein behar den zaindu eta akaso bultzatu, baizik atzeramendu kultural nabarmena, zein ez den onargarri an XXI. mendea, non edozein gazte hen mundua beharko luké izan aukera reala ki joan ki universitatea.

Bádira kulturak non ez duten garatu baliabide sintaktiko burulehenik, non estuasuna gailentzen zaio ki diskursoa, zein dén ondo baldintzatua ga sintaxi argiki inefiziente bat; eta hori ez da "beste" ezaugarri linguistiko bat, baizik atzeramendu sintaktiko (kultural) nabarmena, zein ez den onargarria an XXI mendea, noiz argi ikusi ahal dirén muga nabarmenak hen sintaxi buruazkena.

Atzeramendu kulturala ez da jatorra, ezin da izan jatorra: progreso humanoa da bide jator bakarra. []

Etiketak:

osteguna, abuztua 29, 2019

Erantzun jator bakarra: xinpletu ez, garatu

Galdetzen genuen an atzoko sarrera (respektu aipu bat ga Juan Garzia non akademikoa mintzo zen buruzki existentzia hen arrazoi jatorrak ki xinpletu textu bat):
Egon al daiteke arrazoi jatorrik testu bat xinpletzeko
Eta erantzuna iruditzen zaigu evidentea: A arrazoi bakarra ki xinpletu (sintaktikoki) textu bat dá azpigarapen sintaktikoa, zein ahal den mozorrotu (nola Juan Garziak egin) kin ustezko itxura jatorrak, baina zein dun jarraitzen izaten ber azpigarapen sintaktikoa, zeinen kontrako erantzun zentzudun bakarra dén justuki garapen sintaktikoa, zein dén, hori bai, erantzun jator bakarra. []

Etiketak: ,

asteazkena, abuztua 28, 2019

Egon al daiteke arrazoi jatorrik testu bat xinpletzeko?

Juan Garziak, an aipua zeintaz ari garen mintzatzen an azken sarrerak, zioen:
2) Esaldiak berariaz "moldatu", hots, testua arrazoi jatorrik gabe xinpletu, literaturtasunaren kaltean, arazo formala saihestearren. [Juan Garzia, 2011-2-16]
Galdera da: Egon al daiteke arrazoi jatorrik testu bat xinpletzeko? []

Etiketak:

asteartea, abuztua 27, 2019

Diskurso lineal-kronologiko-laua, baldintzatua ga esaldi motzak eta koordinazioa, baldintzatua ga sintaxi buruazkena

Azken sarreretan mintzatu gara buruzki desbidea zein ari den nagusitzen an euskara, zeinen efektuak irakur ditzakegu egunero adibidez an Berria egunkaria, nondik hartu dugún ondorengo alea, idatzia ga Oihana Teyseyre Koskarat gaur, 2019ko abuztuak 27:
Atzo bururatu zen G7koen goi bilera, eta harekin batera kontragailurra. Joan den asteazkenean hasi zuten, Hendaian (Lapurdi) eta Irunen (Gipuzkoa), alternatibak sortzeko egitaraua. Mintzaldi eta tailerretan, 6.000 pertsonak hartu zuten parte. Larunbatean, manifestazio jendetsua izan zen, eta, antolatzaileen arabera, 15.000 lagun bildu ziren G7koen aurka. Ostiralean, istilu batzuk gertatu ziren Urruñako (Lapurdi) erlaitzan. Larunbat arratsaldean, Baionan (Lapurdi) 500 manifestari bildu ziren. Polizia dispositibo ikaragarriak Baiona Txikitik ateratzeko bide guztiak itxi zituen, eta istiluak egon ziren bertan. Igande goizean, berriz, Bizi-ko kideek potreten martxa egin zuten Baionan, Emmanuel Macron Frantziako presidentearen argazki lapurtuak ateraz. Arratsaldean, ortzadarraren gunea egitea pentsatu zuen G7 Ez plataformak, baina, «segurtasun» arazoengatik, bertan behera utzi zuten ekintza, eta herri harresia osatzeko deia egin zuten. Azken momentuan ezeztatu zuten hori ere. Bitartean, Bidarten, Baionan eta Hendaian (Lapurdi), atxilotuak askatzeko elkarretaratzeak egin zituzten: dozenaka pertsona identifikatu zituen Poliziak, eta hor ere atxiloketak izan ziren. [Oihana Teyseyre Koskarat, Berria, 2019-8-27]
Hor gabiltza, eginez diskurso lineal-kronologiko-laua kin esaldi motz aski irrelevanteak (lekuz kanpo) eta kin puntua, "...,eta..." eta "...,baina" nolá rekurso izarrak on gure sintaxia. []

Etiketak: ,

astelehena, abuztua 26, 2019

Diskursoa "moldatu", xinpletu, literaturtasunaren kaltean, arazo sintaktikoa saihestearren

Atzoko sarreran azpimarratu nahi genuen nóla Juan Garziak argi ikusten du zéin diren aukerak ki konpondu anbiguitatea hen zenbait estruktura erlativo buruazken, eta, oso bereziki, nabarmendu nahi genuke aukera hau:
2) Esaldiak berariaz "moldatu", hots, testua [...] xinpletu, literaturtasunaren kaltean, arazo formala saihestearren. [Juan Garzia, 2011-2-16]
Eta aukera hori nabarmendu nahi genuen zeren justuki hori da aukera zein Juan Garziak berak hautatú afin saihestu arazo sintaktikoak (ikus, adibidez ⇶"Edozein informazio": zein zentzutan?), halatan ze, parafraseatuz goragoko aipua, honela deskriba genezake a aukera zein Juan Garziak an arazo sintaktikoak:
2) Esaldiak berariaz "moldatu", hots, testua [...] xinpletu, literaturtasunaren kaltean, arazo sintaktikoa saihestearren. [Gure parafrasia]
Jakina, hori dá desbidea, nondik desbideratzen garen tikan benetako arazoa, zein dén sintaktikoa. []

Etiketak:

igandea, abuztua 25, 2019

Juan Garzia: "...Esaldiak berariaz "moldatu", hots, testua [...] xinpletu, literaturtasunaren kaltean,..."

Atzo mintzatzen ginen buruzki bi aukera nagusiak zein diren existitzen afin egín zerbait kontra inkoherentzia diskursiboá ti sintaxi buruazkena: bata zén benetako soluziobidea, bitartén bestea desbidea, zeinek desbideratu benetako soluzioa. Eta, finean, bi bide horiek aipatzen ditu Juan Garziak an beste kontextu bat noiz mintzo buruzki erabilera (edo ez) hen azentu gravea arrén konpondu anbiguetatea zein sor liteke kin perpaus erlativo buruazkenak:
... halakoetan, bada zenbait aukera:
1) Ezer gertatuko ez balitz bezala jokatu, eta hor konpon, hor ere, irakurlea.
2) Esaldiak berariaz "moldatu", hots, testua arrazoi jatorrik gabe xinpletu, literaturtasunaren kaltean, arazo formala saihestearren.
3) Modan egon zen moduan, "ehiztariak hil zueneko oreina" moldera jo, lekuz kanpo erabiliz atzizkia.
4) Marka bat erabili, ahozkoan ongi bereizten dena idatzian berdin bereiz dadin. [Juan Garzia, 2011-2-16]
Hortaz, nagusiki:
  • Diskursoa "moldatu", xinpletu, pobretu.
  • Marka bat erabili.
Justuki ber bi bideak zein nagusiki exisitu an esparru sintaktikoa ere, non markak dirén sintaktikoak (baliabide burulehenak). []

Etiketak: , , ,

larunbata, abuztua 24, 2019

Burulehenagotú vs pobretú

Herenegun genioen ze inkoherentzia (sintaktiko-informatibo-interpretatibo-expresiboa) dá berezko arazoa hen sintaxi buruazkena, izan ere sintaxi horrek sistematikoki kokatuko ditu gako estrukturalak an bukaera hen esaldia, sortúz aipatutako inkoherentzia diskursiboa.

Eta gauza da ze oinarrian bi bide daude afinda egín zerbait kontra inkoherentzia diskursibo sistemiko hori:
  • Burulehenagotú diskursoa, bilatúz aukera potenteago eta efektiboagoak, proaktiboki.
  • Pobretú diskursoa, asumituz muga expresiboak zein sintaxi buruazkenak eragin, reaktiboki.
Evidenteki, lehenengo bide hori dá benetako soluziobide bakarra: bigarrena ez baita baizik adabaki bat zeinekin dén partzialki estaltzen benetako arazoa, zein dén larria. []

ostirala, abuztua 23, 2019

A aplikazio perfektua hen eredua (desbidea) e Juan Garzia

Genioen hemen eze:
Bistan da: predikatu luzeagoa, eta sujetua atzera eramaten dute, halatan non OVS egitura gelditzen zaigun. Hori baino hobea da, dudarik gabe, SVO egitura:...
Baina, jakina, horrek inplikatuko luké ez-aplikatzea galdegaiaren eredua hen Juan Garzia, sortúz (eredu horren arabera, eta albo batera utzíta bai kontextua eta bai azentuak) anbiguetate informatiboa, zein, txarrenean ere, litzaké arazo ortografiko hutsa: azentu batek konpontzen baitu arazoa noiz ere behar den.

Hala ere, Juan Garziak ez du aldezten azentu disanbiguatzailea an euskara estandarra (akaso azentu horretaz mintzo da afinda denok ikus dezagun zéin erraza den soluzioa), eta nahiago dú desastre diskursiboa (sortua ganik inkoherentzia diskursiboa, zeintaz, antza, ahaztu egiten da Juan Garzia).

Esan nahi baita ze ondorengo adibidea (Txopik ekarria):
Ugulleko barruti militarrean sartzeko ate nagusia da Begiratokiko Gotorlekua.
ez da baizik zuzeneko emaitza hen aplikazio perfektua hen eredua hen Juan Garzia, eta partikularzki, hen estrategia antikomunikatiboa deitzén: Mahomarena, zeintaz behin baino gehiagotan mintzo izan gara orriotan:
Bai:
Aditza ez badoa ki subjektua, joan dadilá subjektua ki aditza
hori bai, utzíz subjektua (atzen galdegaia eta aditza) an azken posizioa hen esaldia, zein bihurtukó desastre komunikatiboa. []

Etiketak:

osteguna, abuztua 22, 2019

Anbiguetatea vs inkoherentzia

Anbiguetatea gertatuko litzaké noiz, nahizta irakurrí textu bat osorik hainbat alditan, ezin dugun esan zéin den azken esangura hen informazioa, zeren bere interpretazioa izan liteké bikoitza (edo hirukoitza...). Honela definitzen du Euskaltzaindiak:
anbiguo
adj. Bitarikoa, bi esanahi edo gehiago dituena, bi azalpen edo gehiago onartzen dituena. Filosofiako saio edo idazlanetan termino anbiguorik ez erabil, bakoitzak testua bere erara ulertzeko arriskua baitago.
Ikus dezagun, adibidez, ondoko textua, zein Txopik ekarrí zatio haren bihurritasun interpretatiboa:
Ugulleko barruti militarrean sartzeko ate nagusia da Begiratokiko Gotorlekua.
Eta gauza da ze, noiz irakurrí textu hori zenbait alditan eta baldin aplikatu galdegai-legea, ezin liteke esan ze hor existitú anbiguetaterik (errepikatzen dut, behin textua irakurrí zenbait alditan), nahizta, hala ere, zailago, askoz zailagoa da interpretatzen ezez bere kide inglesa, zeinek emán, gainera, informazio gehiago (nola gertatzén, halako kasuetan, ez-gutxitan).

Zergátik hori? Zergatik hor existitzen da inkoherentzia: inkoherentzia sintaktikoa, inkoherentzia informativoa, inkoherentzia interpretativo-expresivoa, hala nola ere arazo digestivoa:
Inkoherentzia dá lokalagoa zein anbiguetatea, zeren finean, berrirakurrita, dudak resolvitu egin daitezke (bitartén anbiguetatea ez da resolvitzen), baina bere efektuak dirá ikaragarri gaiztoak.

Inkoherentzia dá, gainera, berezko arazoa hen sintaxi buruazkena. []

Etiketak:

asteazkena, abuztua 21, 2019

Dá elefante erraldoi bat!

Dio Txopik an bere hemengo komentarioa:
Nork idazten ditu testu kaxkar hauek? Ez al da konturatzen kontzeptu basiko hauetaz? Nire iritziz gauza hauek gertatzen dira, zeren jendeak ez ditu testuak euskaraz irakurtzen, baizik eta zuzenean ia-ia beti erdaraz, jakina, baita euskaldunak ere. [Txopi]
Bai eta, gurpil zoroan hasita, jendeak ez ditu testuak euskaraz irakurtzen (edo gutxiago irakurtzen) justuki zeren gauza hauek gertatzen dira, eta zeren, finean, askoz aisago irakurri ohi ditu gaztelaniazko textu (burulehen) are aberatsagoak an detaileak.

Eta gauza da ze estruktura buruazkenak dirá, oro har, gutxiago potente eta gutxiago efektiboak zein burulehenak, zeina islatzen baita an edozein egunkari, edozein egun, nola konprobatu ahal den.

Mintzatuz buruzki elefanteak, dá elefante erraldoi bat! [⇶]

Etiketak: ,

asteartea, abuztua 20, 2019

Ikusten dute elefantearen zimurdura txikiena ere, ez ordea elefantea

Atzoko sarreran Txopik galdetú, buruzki esaldi informatiboki desastroso bat:
Nork idazten ditu testu kaxkar hauek? Ez al da konturatzen kontzeptu basiko hauetaz? [Txopi]
Hala gertatzen da, gure arduradun linguistiko tipikoek ikusiko dituzté xehetasun askoz nimiñoagoak nahizta ez duten ikusikó elefantea. Horretaz mintzo ginen an ondorengo erantzuna zein agertu zen an Erabili.com ataria, zein, bide batez, faltan botatzen dugun:
Ez gara ahaltsuak
2004-11-29 / 15:27 / Jesus Rubio

Asier Larrinagak (eta Koro Navarrok/Josu Zabaletak) ikusten dute ezen euskaraz osagarriak malguago doazela aditzekin ezi-ez izenekin. Bide beretik, ez ote dute ikusi behar ezen euskaraz (bai izenarekin, bai aditzarekin) zurrunago gabiltzala ezi gaztelaniaz (izenarekin, aditzarekin edo edozeinekin)?

Adibidez, ikusten dute diferentzia komunikatibo aski nimiñoa inter "Lehen ministroak gatibu britaniarraren berehalako askapena eskatu du" eta "Lehen ministroak gatibu britaniarra berehala askatzeko eskatu du".

Ongi da, baina gero, esaldi luze edo konplexuagoetara pasa behar da. Zeren, zer gertatzen da predikatua luzatzen hasten denean? Gaurko Berrian dugu erantzuna: ETAren eta indarkeria islamistaren arteko loturak "erreparorik gabe" ikertzeko eskatu du Aznarrek. ... Halaber, zenbait alderdik eta komunikabidek Madrilgo atentatuak PPren eta bere Gobernuaren aurka konspiratzeko baliatu zituztela esan du Aznarrek.. Azken esaldi honetan aditz guztiak elkarrekin daude (objetuaren ostean, hori bai).

Bistan da: predikatu luzeagoa, eta sujetua atzera eramaten dute, halatan non OVS egitura gelditzen zaigun. Hori baino hobea da, dudarik gabe, SVO egitura: Aznar ha pedido que se investiguen "sin reparos" las conexiones entre ETA y la violencia islamista. ... Aznar ha dicho también que algunos partidos y medios de comunicación han utilizado los atentados de Madrid para conspirar contra el PP y su Gobierno. Azken esaldi honetan aditzak (eta beste osagaiak, hala nola sujetua) askoz hobeto banatuta daude, testu orekatu eta komunikatiboa lortzeko (esaldi luzeagoa eta diferentzia nabarmenagoa).

Ez duzuela oraindik ikusten? Ikus ondoko testuak, zein baitira lehenengo paragrafoak hon gaurko editorialak an DEIA, EL CORREO eta GARA. Itzuli euskarara, argitaratu hemen eta komentatuko ditugu testuok. Areago, zuen itzulpenaren itzulpena egingo dugu gaztelaniara, eta inkluso gure bigarren itzulpen hori izanen da komunikatiboki hobea ezi euskarazko itzulpena:
DEIA

UCRANIA VIVE HORAS DECISIVAS una semana después de que la oposición impugnara en la calle el resultado de unas elecciones que daban como ganador al candidato continuista del presidente saliente Leonid Kuchma. El candidato oficialmente ganador, el primer ministro Viktor Yanukovich, respondió ayer al acuerdo del Parlamento de la víspera de invalidar las elecciones, reuniendo a los líderes de 18 de las 27 unidades administrativas del país, aquéllas en las que ha obtenido un respaldo mayoritario y que se sitúan en la zona sureste del país. Este foro, en el que se habló de la posibilidad de solicitar un referéndum para federalizar el país, y en el que se calificó de pseudodemócratas a quienes llevan una semana manifestándose en Kiev, descargó la responsabilidad de llevar al país al abismo en los seguidores de Yushenko, mientras que las regiones de Donetsk y Luganks proponían desde un referéndum de autonomía hasta la creación de una república suroriental reconocida por Rusia, pasando por dejar de colaborar en los presupuestos de la república. Esa parte del país alberga prácticamente a la mitad de la población de Ucrania pero es responsable del 70% de la producción industrial total.

EL CORREO

El XI Congreso de ELA se ha desarrollado en un clima de unanimidad y autocomplacencia que anuncian la continuidad de la estrategia trazada bajo el liderazgo de José Elorrieta, para el que va a ser su último mandato al frente de la central nacionalista. Su reivindicación de las 422 huelgas de empresa y 22 sindicales protagonizadas en los últimos cuatro años y su denuncia del «neoliberalismo» y del momento actual como de «capitalismo salvaje» aportan notas que no sólo preocupan a los empresarios y a las administraciones públicas. Introducen también conceptos que evocan una visión excesivamente maniquea y en absoluto comprometida con la búsqueda de lo que de común hay en toda colisión de intereses.

GARA

El Gobierno de Nafarroa, haciendo una interpretación torticera de un acuerdo parlamentario que no suscribió en su momento, pretende ahora humillar la memoria de los más de 3.000 navarros fusilados por los alzados en armas contra el régimen republicano. UPN y CDN esconden el sentido de la declaración parlamentaria que habla del «reconocimiento y reparación moral de las ciudadanas y ciudadanos fusilados a raíz del 36» y promueven ahora la instalación de una escultura en Sartaguda «en recuerdo de las víctimas de la guerra civil». La única manera de superar aquellos episodios que ensombrecen la historia del pasado siglo en Nafarroa es restituir la memoria de todos aquellos navarros que «murieron por la libertad y la justicia social» a manos de los fascistas, porque éstos y su recuerdo han estado presentes por demasiado tiempo en plazas, calles y pórticos de iglesias para que necesiten ninguna restitución añadida.
Hala da, ikusten dute elefantearen zimurdura txikiena ere, ez ordea elefantea. []

Etiketak: , ,

astelehena, abuztua 19, 2019

Txopi: "...askoz argiago;... informazio gehiago..." zatio arrazoi sintaktiko hutsak

Atzokoan Txopik bidalí ondorengo adibide eta komentarioa:
Gaia aldatuz, lehengoan Donostiko Urgull menditik paseatzen ari nintzela, honako testu hau nuen leitu an informazio eremua:
Ugulleko barruti militarrean sartzeko ate nagusia da Begiratokiko Gotorlekua.
Hasieran pentsatu nuen zorioneko testua zela, zeren Aditza (da) aurreratua zegoen, beraz testua izango zen SAO. Baina oker nenbilen, zeren Subjektua atzean zegoen, beraz esaldi osoa irakurri behar zen testua behar bezala ulertzeko; eta ez behin, baizik zenbait aldiz. Egia da, Aditza azkenean jarri balu, oraindik ere korapilatsuagoa izango zela, baina halere a ze nahaste borraste ulertu ahal izateko horrelako informazio xinple bat.

Suszeptibilitaterik ez sortzeko ipiniko dut testua an hizkuntza nahiko neutro, inglesez, zein zegoen idatzia bukaeran. Honela zuen esaten:
The Mirador battery, or the San Telmo bastion is the gate to the military enceinte of Mount Urgull.
Askoz argiago; besteak beste testua irakurri ahala entenditzen dugu (blog honetan askotan azaldu den bezalaxe). Gainera inglesez ematen da informazio gehiago “The Mirador battery, or the San Telmo bastion”, aldiz euskaraz bakarrik aipatzen da “Begiratokiko Gotorlekua”, zeren idazlea kontziente zen, ze luzatzean Subjektua zela zailduko ulermena are gehiago.

Nork idazten ditu testu kaxkar hauek? Ez al da konturatzen kontzeptu basiko hauetaz? Nire iritziz gauzak hauek gertatzen dira, zeren jendeak ez ditu testuak euskaraz irakurtzen, baizik eta zuzenean ia-ia beti erdaraz, jakina, baita euskaldunak ere.

Txopi
Bai, askoz argiago, informazio gehiago, eta dena zatio arrazoi sintaktiko hutsak. [

Etiketak: ,

igandea, abuztua 18, 2019

Gehienetan kontextuak esanen badigu ere,...

Mintzo ginen atzo buruzki optatibitatea hen azentu ortografikoak euskaraz, eta nóla azentuak jartzea edo ez jartzea ez litzake egon behar baldintzatua ki existentzia e anbiguetatea, baizik nahikoa izan beharko litzakela idazleek iriztea azentuaren lagungarritasun interpretatiboa.

Eta gauza da ze Juan Garziak, jada aipatua hemen buruzki azentuak, behinda egín bere proposamen azentualak respektu galdegai postpositiboak, eta justuki segituan, izkin eginen die ki halako aukera azentualak an erabilera estandarra:  
Ez naiz noski notazio hori idazkera estandarrerako proposatzen ari, baina hori pentsatuz eskandalizatu den irakurleak kontu egin beza halakoei uko egiteko baldintza, hain justu, idatzizko kode jakin bati xuxen-xuxen darraizkion joskerak erabiltzea dela, eta bere intentzioaren araberako irakurketarik ezin duela eskatu gero, inolako markarik gabe ahozko lizentzia bat erabili badu. [Juan Garzia, Joskera lantegi, 162]
Hor, Juan Garziak damaigu halako azentuei uko egiteko baldintza: erabil daitezén galdegai preverbalak exklusiboki, jarraiki galdegaiaren legea. Baina, zorionez, ez dago kontua hain baldintzatua zeren gehienetan kontextuak esanen digu zéin den zentzua e informazioa, eta zéin den bere parte rhematikoena. Gainera, bistan da ze idazle zaharrek maiz erabili dituzté galdegai postverbalak ge azenturik.

Baina, egia bada ere ze idazle zaharrek normaltasun osoz erabili dituzte halako galdegai postpositiboak ge  erabili inolako azenturik, ez da gutxiago egia ze halako azentuek laguntzen dute deskodetzen zéin den intentzio informatiboa e idazlea, halatan ze, ez lirake beharrezkoak, baina bai ondo lagungarriak an euren optatibitatea. []

Etiketak: , ,

larunbata, abuztua 17, 2019

Azentuak optatibo, eta ez soilik desanbiguatzaileak, baizik laguntzaile hutsak ere

Azentuak optatibo izatea ez da batere gauza berria; izan ere, jada, egun, halaxe dirá, optatibo, hóriek azentu graveak zein diren erabiltzen afin desanbiguatu zenbait perpaus erlatibo buruazken. Eta sarrera honetan aldeztu nahi genuke optatibitate hori, zein, gure ustez, hedatu beharko litzake ki beste erabilerak ere afin azkarkiago joan daitezen azaleratzen eta normalizatzen estruktura sintaktiko burulehen potente-efektiboagoak an egitura orokor bát SOVO pre eta postpositiboa (zeintan bakoitzak egokituko luké bere aukera, akaso soilik buruazkena).  

Azentuen erabilera optatibo hori, bestalde, ez litzake egon behar baldintzatua ki existentzia e anbiguetate sintaktiko-interpretatiboa. Esan nahi baita ze, askotan, nahiz teknikoki ez existitu halako anbiguetaterik, arinago interpretatuko dugu textua baldin erabilí azentu bat, ez afin desanbiguatu, baizik, sinpleki, nahizik lagundu deskodetzen textua azkarkiago eta aisago. []

Etiketak: , , ,

ostirala, abuztua 16, 2019

Konpatibleak dira azentu burulehenak (akutuak) eta azentu buruazkenak (graveak)

Azken sarreretan aipatu ditugu azentu graveak (an perpaus erlativo buruazkenak) eta azentu akutuak (an edozein buru sintaktiko non markatu nahi dén progresibitate informatiboa), eta orain soilik nahi genuke nabarmendu ze bi modutako azentu horiek konpatibleak direla, nahizta euren klave diskursivoa izán bata bestearen alderantzizkoa.

Gauza da ze azentu akutuak, guk deitú "progresiboak", kokatuko lirake gain buru sintaktiko bat afin bideratu atentzioa ki ondorengo osagarriak, esan nahi baita ze pasako ginake tikan buru sintaktikoak ki euren osagarriak, nola dagokion ki ordena burulehen-progresiboa.

Azentu graveak, berriz, kokatuko lirake an aditzak hen perpaus erlatiboak afin bideratu atentzioa ki ondorengo buru sintaktikoa, izen bat (justuki referente erlatiboa), zeinen osagarri sintaktikoa izanen dén hain justu irakurri berriko perpaus erlatiboa bera. Esan nahi baita ze, kasu horretan, alderantzizko bidea egingo genuke, pasatuz tikan (perpaus erlatibo) osagarria ki bere buru referente sintaktikoa, nola dagokion ki ordena buruazken-regresiboa.

Eta konpatibleak dira bi azentu horiek, gravea eta akutua, buruazkena eta burulehena, hain konpatibleak nola perpaus erlativo buruazkenak eta burulehenak, hain konpatibleak, finean, nola sintaxi buruazkena eta sintaxi burulehena. []

Etiketak: , , , ,

osteguna, abuztua 15, 2019

Azentu diakritiko tonikoa ere

Sintaxi desdoblatu eta bikoitz batean (SOVO pre eta postpositiboa), ondo lagungarria da markatzea zéin den norabidea, progresiboa edo regresiboa, zeintan irakurrí eta interpretatú sintagmak. Halako sintaxi jori batean berretu litezké partikula eta erabilera potentzialki anbiguoak, zein, dudarik ez, hobe baldin desánbiguatu an ber instant noiz irakurri (mintzatuan intonazioak eginen du bere lana).

Esan nahi baita ze, halako sintaxi desdoblatu batean maiz askoan nahas litezké, demagun "zein..." erlatibo burulehen atonoa edo "nola..." konparatibo berdin atonoa, eta euren kide galdetzaile indirekto tonikoak, "...zéin..." edo "...nóla...", halatan ze, hor ere, lagungarria izanen litzake azentu diakritikoa, kasu honetan tonikoa, zein dún askatzen zalantza hori. Kasu horrexetan, azentua ez litzake jada intonatibo hutsa, nahiz, jakina, hor ere intonazioa ezberdina izanen zen, baizik, diogunez, tonikoa ere (zeren markatuko lirake aukera galdetzaile indirekto tonikoak eta ez atonoak).

Halako azentu diakritiko tonikoa orriotan erabili izan dugu ez gutxitan, nola, adibidez, an azken esaldia e herenegungo sarrera:
Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa ki sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera: SOVO), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea e diskursoa.
Azken "..., zéin den norabidea e diskursoa" horretan agertzen zaigú "zéin" azentuatu hori, zeinen azentua dén diakritiko tonikoa, afin ezberdindu dezagun tikan "zein..." erlatibo atonoa.

Bestalde, ohartarazi nahi dugu ze azentu diakritiko toniko hauek ez dira zertan kokatu gáin azken silaba, nola diren kokatzen azentu diakritiko intonatibo progresiboak.

Eta gauza da ze bi azentu akutu horiek dirudité ondo lagungarriak ki erraztu instanteko interpretazioa, nahizta, finean, azentua jartzea edo ez jartzea geldituko litzake eskú erabiltzailea. []

Etiketak: , , ,

asteazkena, abuztua 14, 2019

Azentu (diakritiko intonatibo akutu) progresiboa

Atzoko sarreran aipatzen genuen nóla Juan Garziak deskribatua zuén azentu akutu zintzilikatzaile bat, zein kokatuko baitzen gáin aditza zeinen ostean etorriko zén galdegai postpositibo bat [Joskera lantegi, 1997:162], eta nóla gu erabiltzen ari garén antzeko azentu akutu bat zein ez den derrigorrean zintzilikatzaile, baina zein dún konpartitzen, eta orokortzen, a izaera progresiboa e azentua e Juan Garzia.

Izan ere, gure azentu akutu ez-derrigor-zintzilikatzaile horrek ez du exigitzen bere ostean galdegai bat, baizik soilik markatzen a etorrera e osagai rhematikoagoak ezenez azentuduna, seinalatuz horrela norabidea zeintan zuzendu behar den atentzio informatiboa.

Gure azentu akutuak, gainera, kokatu ahalko dira gáin edozein aditz, preposizio, konjunzio edo bestelakorik zeintan nahi dugún zuzendu atentzio rhematiko-informatiboa ki ondorengo elementuak. Zentzu horretan deitu ahal dirá azentu progresiboak, zeren markatu nahi dute progresioa e informazioa. []

Etiketak: , , , ,

asteartea, abuztua 13, 2019

A azentu intonatibo zintzilikatzailea e Juan Garzia

Azken sarreretan aritu gara mintzatzén buruzki erabilera e azentu ortografikoa an euskara (adibidez, hemen edo hemen), zein, bestalde, ez den batere gauza berria (ikus Leizarraga).

Eta gauza da ze agertu behar gara guztiz aldé erabilera hori, batez ere an hizkuntza bat zein, ondobidean, pasatu beharko litzaké tikan sintaxi batu estandar oso-buruazken bat (nagusiki SOV postpositiboa), nola den oraingoa, ki sintaxi desdoblatua, bikoitza, buruazken-burulehen, aukeran (SOVO pre eta postpositiboa), non, nola dioen Juan Garziak an Joskera lantegi respektu galdegai postpositiboak, premiazkoagoa da marka esplizitu bat (oraingoan, eta gustu handiz, erakutsi nahi dugu gure adostasuna kin Juan Garzia):
Galdegaia aditzaren ondoren datorrena izateko lizentzia hori gehiago zabalduko bagenu, berriz, premiazkoagoa litzaiguke lizentziaren marka esplizitu bat, irakurlea etengabeko zalantzan ibil ez dadin. Nik neuk, halako joskerak darabilten idazle zaharrekin aproba batzuk egin ditut aditzaren azken bokalean goranzko intonazio zintzilikatzaile hori azentu normal batez markatzeko:
Piramideak dirá...
San Benito bizi zén kobazulo batean.
[Juan Garzia, Joskera lantegi, 162]
Eta ez da oso desberdina gure azentua an "gabé...", nahiz gureak soilik nahi zuén apuntatu aurrera, gidatuz gure atentzioa eta intonazioa ki ondorengo hitzak, ez duelarik derrigor eskatzen zintzilikaziorik. Finean, gauza da ze gureak ez du deskribatu nahi nolako intonazioa egiten den: nolabait esan, gurea litzaké orokorragoa, norabide-seinale hutsa.

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa ki sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera: SOVO), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea e diskursoa. []

Etiketak: , , , ,

astelehena, abuztua 12, 2019

Luis Berrizbeitiak buruzki azentu diakritiko intonativoa an perpaus erlativoak: "...beste edozein hizkuntzak bere hiztunei irakurketa errazteko egiten duen gauza berbera..."

Atzoko sarreran mintzo ginén buruzki azentu intonativoak zein erabiltzen euskaraz arrén ezberdindu perpaus erlativoak kin "...-n" tikan esaldi ez-erlativoak kin ber forma idatzia. Eta azentu horiei buruz galdetu zion Miel Anjel Elustondo kazetariak ki Luis Berrizbeitia itzultzailea noiz elkarrizketatú an Argia (2010):
Zergatik erabaki duzu erlatibozko esaldietako aditz laguntzailearen gainean azentua ezartzea?

Irakurketa errazteko. Menpeko esaldiak pilatzen direnean, perpausen segida sobera luzatzen denean edo perpaus bat, laburra izanagatik, anbiguoa gerta daitekeenean, komeni da makulu grafiko bat izatea jakiteko nola irakurri esaldia. Edozein hizkuntza seriok hala egiten du: ulergarritasun arazo bat formula ortotipografiko baten bidez konpontzeko modua badago, adosten da formula hori, aplikatzen da, eta fini arazoa. Horren adibideak palatraka ekar nitzake hona baina ez zaitut aspertuko kontu horiekin. Euskaraz aditz laguntzaileak anbiguetate arazoak sor ditzake zenbait testuingurutan, esaterako iraganaldiko menpeko esaldietan. Har dezagun adibide sinple bat: “lanean ari ziren gizonak”. Perpaus horrek bi adiera izan ditzake: ‘les hommes travaillaient / the men were working’, eta ‘les hommes qui travaillaient / the men that were working’. Esango du batek testuinguruak argitzen duela kasuan kasuko esanahia, eta hala da, baina jakiteko esaldi horretako gizon horiek menpeko esaldi batean dauden ala ez esaldi osoa irakurri behar da, eta behin irakurri ondoan berriz esaldiaren hasierara itzuli testuari esanahi zuzena emateko (baldin lehen irakurrian okerrekoa eman badiogu) edo berresteko (baldin intuitiboki adiera zuzena eman badiogu). Kiribila esaten diote ikerlari batzuek txiribuelta gogaikarri horri, eta fenomeno bataiatua izateak berak erakusten du ez dela asmakeria bat, dagoeneko ohartua eta sailkatua dagoen arazo objektibo bat baino. Tildea erabili ezkero, ordea, irakurri ahala argitzen da esanahia, eta ez dago perpausera berriz itzuli beharrik gure irakurketa doitzeko: ‘lanean ari ziren gizonak” = ‘les hommes travaillaient / the men were working’; ‘lanean ari zirèn gizonak’ = ‘les hommes qui travaillaient / the men that were working’. Menpeko esaldietako laguntzailea zenbait kasutan tildez markatuz egiten duguna da beste edozein hizkuntzak bere hiztunei irakurketa errazteko egiten duen gauza berbera (pentsa bakarrik nolako jokoa ematen duen tildearen erabilera inteligenteak gaztelaniazko hitz segida honetan: ‘esta/èsta/está’. Hiru posizio, hiru adiera eta zero anbiguotasun). Baina badirudi euskaraz beste hizkuntzetan baino herabeago garela soluzio erraz eta praktikoak hartzeko. Hainbat gaizto guretzat. Esaldi bat oker ulertzeko arriskua badago, obligazioa dago arrisku hori minimizatzeko eta horretarako behar diren tresna guztiak erabiltzeko. Hala ez egitea suizidioa da. Hori guztia esan ondoren, halere, argi dezadan bakoitza libre dela nahi duen bezala jokatzeko eta nik neuk, aukeran, ez nituzkeela menpeko esaldi guztietako erlatiboak tildez markatuko, bakarrik ulergarritasun arazo nabarmena duten kasuak. Baina koherentziaren amoreagatik liburu honetan erabaki zen denetan jartzea eta, okerrak salbu, hala atera da. [Luis Berrizbeitia erantzunéz ki Miel Anjel Elustondo an Argia, 2010]
Bai, beste edozein hizkuntzak bere hiztunei irakurketa errazteko egiten duen gauza berbera. []

Etiketak: , ,

igandea, abuztua 11, 2019

Euskaraz ere erabili (erabiltzen) da azentu diakritiko intonatiboa

Genioen atzokoan eze gaztelaniaren zenbait azentu konsidera daitezke intonatibo, esan nahi baita intonazio-marka diakritikoak, eta ez toniko, esan nahi baita adierazíz azentu prosodiko bat. Euskaraz ere erabili eta erabiltzen dirá azentu intonatiboak, nahizik ezberdindu perpaus erlatiboak eta itxura bereko ez-erlatiboak. Ikus, nóla Karlos Cid Abasolok azaltzen digú puntu hori an bere artikuluá "-n erlatiboa", publikatua an EHUko Sareko Euskal Gramatika:
Zenbait idazlek anbiguotasun hori gainditu nahi izan dute -N menderagailu erlatibatzailearen aurreko bokalari azentu kamutsa erantsiz. Tildea erabiltzeko baliabide hau baztertu egin dute euskal idazle gehienek, baina erabilgarria gerta liteke perpaus luze samarretan, baldin eta esanahia lauso geratzeko arriskurik badago. Hortaz, ez da harritzekoa baliabide hori J. A. Arrietak (1985, 2) erabili izana M. Yourcenarren Mémoires d'Hadrien euskaratzean.
Geroago, Asian, ikusia ere banaiz nola indiar gimnosofistek burua beste alde batera jiratzen zuten Osroesen dendan zerbitzatzen zirèn arkume ketsuak eta gazela-laurdenak ez ikustearren.
Arrietak, itzulpen lanetan ez ezik, sorkuntza lanetan ere erabili izan du baliabide hori.
(…) eta nik begiratu egiten nian kairantz: (…) Arraindegira zeramatzatèn gurdietako kajetan, arrantzaleek untzietatik nasara eskuz-esku pasatzen zituztèn otarreetan (Arrieta, J. A. Abuztuaren 15eko bazkalondoa, 1985 [1979], 28).
Laburbilduz, aditz erlatiboa orainaldikoa denean, bai intonazioa, bai -N agertzea ditugu erlatibo baten aurrean gaudelako seinale garbiak. Lehenaldikoa denean, ordea, -N agertzea ez dugu nahitaez erlatiboaren marka: bai, ordea, intonazioa eta sintaxi egitura. [Karlos Cid Abasolo]
Erabilera diakritiko hori dá berdin intonatiboa nola hori an "gabé..." respektu "...gabe". []

Etiketak: , ,

larunbata, abuztua 10, 2019

Aurrenik desanbiguatu, noiz behar den

Herenegungo sarreran mintzo ginen buruzki gaztelaniaren tilde edo azentu diakritikoak (hóriek zein, gaztelaniaz, ez liraken jarri behar jarraiki oinarrizko azentuazio-arauak), zein, bestalde, lotu nahi zirén kin tonizitatea hen silaba edo hitz azentuatua (alegia, kin izaera tonikoa edo atonoa hen silaba edo hitz azentuatua) nahiz bádiren gaztelanian zenbait azentu diakritiko ze ez dutén oinarri tonikoa, baizik soilik helburu desanbiguatzailea (nola beheragoko "sólo" respektu "solo").

Horrela, eta gaur gaurkoz, gaztelaniaren tilde diakritikoek ahal duté izan justifikazio tonikoa edo ez. Eta hortxe oinarritzen da azken revisio ortografikoa ga(nik) RAE: nahi izan dituzte kendu justuki hóriek azentu diakritikoak ze ez duten arrazoi tonikoa, nola irakurri ahal dugun hemen:
El adverbio solo y los pronombres demostrativos, sin tilde

La palabra solo, tanto cuando es adverbio y equivale a solamente (Solo llevaba un par de monedas en el bolsillo) como cuando es adjetivo (No me gusta estar solo), así como los demostrativos este, ese y aquel, con sus femeninos y plurales, funcionen como pronombres (Este es tonto; Quiero aquella) o como determinantes (aquellos tipos, la chica esa), no deben llevar tilde según las reglas generales de acentuación, bien por tratarse de palabras bisílabas llanas terminadas en vocal o en -s, bien, en el caso de aquel, por ser aguda y acabar en consonante distinta de n o s.

Aun así, las reglas ortográficas anteriores prescribían el uso de tilde diacrítica en el adverbio solo y los pronombres demostrativos para distinguirlos, respectivamente, del adjetivo solo y de los determinantes demostrativos, cuando en un mismo enunciado eran posibles ambas interpretaciones y podían producirse casos de ambigüedad, como en los ejemplos siguientes: Trabaja sólo los domingos [= ‘trabaja solamente los domingos’], para evitar su confusión con Trabaja solo los domingos [= ‘trabaja sin compañía los domingos’]; o ¿Por qué compraron aquéllos libros usados? (aquéllos es el sujeto de la oración), frente a ¿Por qué compraron aquellos libros usados? (el sujeto de esta oración no está expreso, y aquellos acompaña al sustantivo libros).

Sin embargo, ese empleo tradicional de la tilde en el adverbio solo y los pronombres demostrativos no cumple el requisito fundamental que justifica el uso de la tilde diacrítica, que es el de oponer palabras tónicas o acentuadas a palabras átonas o inacentuadas formalmente idénticas, ya que tanto solo como los demostrativos son siempre palabras tónicas en cualquiera de sus funciones. Por eso, a partir de ahora se podrá prescindir de la tilde en estas formas incluso en casos de ambigüedad. ...[RAE]
Beraz hor RAE ari da aurrejartzén arrazoi tonikoa (tonizitatea), zein batzutan ez den desanbiguatzailea, ki arrazoi desanbiguatzailea, zein batzutan ez den tonikoa.

Bestalde, nahizta adibidez bi "solo" ezberdin horiek (adverbioa eta adjektiboa) izán tonikoki berdinak, espero dugu neurriren batean intonatiboki ezberdinak izatea, eta finean, fonikoki ezberdinak. Eta ezberdintasun intonatibo desanbiguatzaile hori jarri beharko litzake aurré arrazoi toniko hutsa (ez-desanbiguatzailea) noiz aukeratzen azentuak: izan ere, azentu prosodikoa inportantea da baina bádira beste ezaugarri foniko batzuk zein orobat jaso litezke arartez azentu diakritikoa, gaztelaniaz edo euskaraz berdin.

Aurrenik desanbiguatu, noiz behar den, eta gero bestelako zehaztapen fonikoak. []

Etiketak: , , ,

ostirala, abuztua 09, 2019

...ez da baizik erraztu eta gidatu irakurketa eta interpretazio egokia

A helburua e zeinu ortografikoak nola puntua, koma, dieresia edo azentua ez dá baizik erraztu eta gidatu irakurketa eta interpretazio egokia e textua zein ari den erabiltzen, halatan ze zeinu ortografikoak justifikatzen dirá an neurria non beté helburu hori; alegia, an neurria non duten errazten eta gidatzen irakurketa eta interpretazioa an modu efizienteagoa. Hori, euren efizientzia, izan beharko litzake irizpide nagusia zeinekin erabaki erabilera ortografikoak.

Adibidez, koma edo azentu batek resolvitzen badu anbiguetate potentzialki oztopagarri bat, koma edo azentu hori ondo justifikatua legoke, eta bere erabilera berez sostengatuko litzake.

Zentzu horretan, puntuazio eta azentuazio-arauak  izan beharko liraké aski flexibleak, utzíz ki irizpidea e erabiltzailea margen handia afin erabaki nóiz jarri koma edo azentu bat. Hola, pixkanaka sortuko lirake erabilera modelikoakzein izanen lirake guztiontzako eredu. []

Etiketak: , , ,

osteguna, abuztua 08, 2019

Beti geldituko zaigu zentzu etimologikoa

Mintzo ginen, an aurreko sarrera, buruzki esangura etimologikoa hen adjektivoá "diakritiko", zein, nola genioen, litzake berdin zein "distintivo" edo "ezberdintzaile", eta hortaz aplikagarri ki gure helburua hen desberdindu "...gabe" postpositivoa eta "gabé..." prepositivoa". Hona hemen nóla Wordreference-k eman etimologia hori:
Diacritic:
→Greek diakritikós distinctive, equivalent. to dia- DIA- + kritikós; see CRITIC
   →1670–80
Edonola ere, esangura etimologikoak ez du beti koinziditzen kin esangura zehatza zein hitzak hartu hemen eta orain, an hizkuntza eta momentu jakin bat. Hortaz, ikus dezagun Euskaltzaindiaren Hiztegiak ze esangura egokitzen dion ki gure adjektivoa:
diakritiko

1 adj. Hizkl. Ortografia-markez mintzatuz, letra bati balio berezia ematen diona. Hizkuntza guztietan erabiltzeko balioko lukeen alfabeto batek ikur diakritikoez oztopatua azaltzeko arriskua izango luke.

2 iz. Marka diakritikoa. Ingelesez ez dago diakritikorik.
Esan nahi baita ze, ofizialki, soilik aplika liteke hori adjektivoá "diakritiko" ki ortografia-markak zein dutén egokitzen balio berezia ki letra bat. Eta gure aplikazioan, azentuak ez du egokitzen batere balio berezirik ki "e" letra an "gabé...", baizik ematen diola intonazio eta interpretazio sintaktiko berezia ki hitz guztia (eta ki ondorengo sintagma guztia). Hortaz, eta hertsiki mintzatuz (hiztegia eskuan), gure azentu hori ez litzake sartuko an definizioa hen "diakritiko".

Edonola ere, beti geldituko zaigu zentzu etimologikoa. []

Etiketak: ,

asteazkena, abuztua 07, 2019

A azentu-marka an "gabé...": intonazio-zeinu diakritiko bat

Dio Erramun Gerrikagoitiak an aurreko sarrera  (buruzki nóla izendatu azentu-marka an "gabé..."):   
Egoquiago ilustren dut erabiltea "zeinu diacriticoac" ordezta erabili "azentu ezberdintzaileac".

Zeren hola deitu izan dira holaco zeinuac direac soil zeinu (gabé relationeric kin entonationea) eta dira diacriticoac (dia + critico; arartez critica edo bereiztea) Zeren da soil zeinu ezberdintzailea egon ez dadin ambivalentziaric an iracurqueta. [Erramun Gerrikagoitia]
"Azentu" hitza aplikatu ahal da ki azentu prosodikoa eta baita ki azentu ortografikoa ere, nola Euskaltzindiaren Hiztegiak zehaztu, bere bigarren adieran:
azentu

1 iz. Hitz egitean, silaba jakin bati ezartzen zaion ahoskatze indar handiagoa edo tonu aldaketa. Euskal azentua. Zenbait euskalkitako azentuari eta doinuari dagozkion eztabaidak. Azentua bokal horrek zeramalako. Azentuaren bidez bereizten diren euskal hitzak.

2 iz. Azentu grafikoa. Frantsesez, "e" irekiak eta itxiak azentuen bidez bereizten dira.
nahizta, noiz referitu soilik ki azentu ortografikoa, zehatzagoa litzake esatea "azentu-zeinua" edo "azentu-marka". Dudarik gabe, oso egokia da "zeinu" soila ere, zein den kontzeptu zabalagoa non sartzen dirén puntuak, komak eta bestelako zeinu ortografikoak.

Respektu "ezberdintzailea" adjektivoa, esan ze horixe da (ezberdintzea) azken arrazoia ki erabili zeinu (marka edo azentu) hori, zeini, teknikokiago, deitu ahal diogu "diakritikoa", nola Erramun Gerrikagoitiak dioskun: izan ere, etimologikoki dú signifikatzen justuki "distintivoa" edo "ezberdintzailea". Zeinu diakritikoak, bestalde, lotu ohi dira kin emaitza foniko diferenteak: adibidez, gaztelaniaren "tilde diakritikoak" lotu nahi dirá kin tonizitatea hen silaba edo hitza zeini jartzen zaion azentu hori.

Gure azentu-marka hori (an "gabé...") ez da zértan izan fonikoki intenso horietakoa (nola hori zeinek adierazi gaztelaniaren azentu prosodikoa), baina bádu zerikusirik kin intonazioa: izan ere, adierazi nahi du intonazio berezi bat zein dún begiratzen aurrerantza, zein dún apuntatzen ki ondorengo elementua hen sintagma, zein dún markatzen ze sintagma ez da amaitua, eta segitu behar dela irakurtzen harik amaitu sintagma, horrek dakarren intonazio-moldearekin.

Gure azentu-marka hori (an "gabé...") litzaké, beraz eta finean, intonazio-marka diakritiko bat. []

Etiketak: ,

asteartea, abuztua 06, 2019

"...gabe" vs "gabé..."

Argi denez, idaztean ez dira jasotzen matize foniko guztiak zein agertzen noiz mintzatzen, baina gutxienik saiatu beharko ginake evitatzen idazmolde nabariki anbiguoak, zein izan litezke ondo oztopagarriak ki gozatu irakurmena. Horrela, baliabide prepositivo bat irakurtzen dugunean, demagun "gabe..." (ikus aurreko sarrera), ez genuke izan behar dudarik eze halaxe da: justuki prepositivoa, eta ez forma bereko postposizioa, alegia "...gabe", zeinen dekodifikazioa (interpretazioa) izanen litzaké oso bestelakoa.

Halako desanbiguazioa (arten postposizio bat eta forma bereko preposizioa) egin liteké, adibidez, arartez "-eta" partikula indartzailea, zein dun seinalatzen a presentzia hen preposizio bat, eta ez postposizio bat.

Halako desnbiguazioa egin liteké ere erabilíz partikularen forma ez-ohikoak soilik prepositivoki, halatan ze forma horiek espezialduko lirake an erabilera prepositivoa, hala nola izan liteke kasua hen "gabetanik..." edo "gabetarik...".

Aurreko bi soluzioek, ordea, dúte betetzen euren funtzio desanbiguatzailea bidezta luzatú partikula prepositivoa (hots, gehitúz silaba bat edo bi), eta askotan interesa dakiguke laburtasuna, esan nahi baita "gabe..." bere horretan mantentzea. Kasu horietan, zein izan daitezke arau, desanbiguazioa aisa egin daiteke erabilíz, azentu ezberdintzaile bat: "gabé...", zein sinpleki dun ziurtatzen a izaera prepositivoa hen baliabidea. Hori azentua ez litzake baizik isla idatzia hen intonazio ezberdintzailea hen "gabé..." noiz erabilia prepositivoki. []

Etiketak: ,

astelehena, abuztua 05, 2019

"gabé...", "gabe-eta...", "gabeta...", "gabetanik..."

Aurreko sarreran prepositivoki desdoblatu dugu "...gabe(tanik)" postposizioa jarraiki ber eredu sintaktikoa nondik desdoblatu baitzen "...amoreagatik" postposizioa. Mekanismoaren aplikazioan erabili dugú "gabetanik" aldaera zatio bere antzekotasun formala kin "amoreagatik", baina  berdin ere erabil zitezken forma laburragoak. Hona hemen apunte bat buruzki "gabetanik" zein aurkitu ahal dugu an OEH
GABETANIK (G ap. A Morf 385; Urt II 184, Lar, Dv (G)), gabetandik(an), gabetanika(n), gabentanik, bagetanik (Lar, H (V, G)), betanik.

1. Sin. "Sin, en un dialecto es también gabetanik, bagetanik, v.g. duda bagetanik" Lar. "Es pleonasmo de gabe, gaberik" A, ...  [OEH]
Esan nahi du Azkuek ze berdin ulertuko da a esangura hen "gabetanik" baldin erabili "gabe" laburragoa.

Orobat, eta beti ere jarraituz ber eredua zein dén segitu an antzeko desdoblamenduak, erabil genezaken "gabe-eta..." edo "gabeta..." forma indartuak:
Emadazü enthelegia, gabeta jakin ditzadan zure manü saintiak.
zein, eliptizatuz aditz laguntzailea, bihur liteké:
Emadazü enthelegia, gabeta jakin zure manü saintiak.
edo, aukeran, aldaera sinpleena:
Emadazü enthelegia, gabé jakin ditzadan zure manü saintiak.
edo, laburrago:
Emadazü enthelegia, gabé jakin zure manü saintiak.
zein, defektuz, izanen litzaké egokiena, zatio laburrena. []

igandea, abuztua 04, 2019

Antzera ere: ..., gabetanik jakin ditzadan zure manü saintiak.

Atzoko sarreran genioen ze "..gabe" postposizioa ere prepositivoki desdoblatu daiteke jarraiki ber mekanismoa zein dutén jarraitu beste partikula postpositivo batzuk, esan nahi baita jarraiki euskararen mekanismo propio bat. Horrela, eta abiatuz tikan esaldi hau:
Emadazü enthelegia, zure manü saintiak jakin ditzadan amurekatik.
azken sarreran ikusi dugu nóla itzulikatzen zén a-multzoa osatua ga "aditza + postposizioa", batera, afin bihurtu:
Emadazü enthelegia, jakin ditzadan amurekatik zure manü saintiak. Mst. 2, 1. [OEH]
baina, antzera ere, ez gutxitan ikusi dugu euskaran soilki itzulikatzen partikula postpositivoa, zein, kasu honetan, litzaké "amurekatik":
Emadazü enthelegia, amurekatik zure manü saintiak jakin ditzadan.
edota partikula (orain prepositivoa) eta aditza berriro elkartuta:
Emadazü enthelegia, amurekatik jakin ditzadan zure manü saintiak.
zein, laburrago, bihur liteké:
Emadazü enthelegia, amurekatik jakin zure manü saintiak.
Orain, jar dezagun "...gabe(tanik)" postposizioa ordezta "...amoreagatik" an ber esaldia:
Emadazü enthelegia, zure manü saintiak jakin ditzadan gabe(tanik).
eta, nola ikusi an aurrerko sarrera, batera aurrera genezake "aditza + postposizioa":
Emadazü enthelegia, jakin ditzadan gabe(tanik) zure manü saintiak.
baina baita itzulika genezake soilki partikula postpositivoa, zein, kasu honetan, litzaké "gabe" edo "gabetanik":
Emadazü enthelegia, gabetanik zure manü saintiak jakin ditzadan.
edo. partikula (orain prepositivoa) eta aditza berriro elkartuz:
Emadazü enthelegia, gabetanik jakin ditzadan zure manü saintiak.
zein, laburrago, bihur liteké:
Emadazü enthelegia, gabetanik jakin zure manü saintiak.
Antzera nola itzulikatu zirén "baizik..." edo "...arren" edo "...amoreagatik", desdobla daikegu "gabetanik...", edo, berdin ere "gabé...". []

larunbata, abuztua 03, 2019

...,kaltetzeké...

Sarrera honetan ikusi dugu nóla "...-en kalte gabe" postposizio nominal-genitivoa dén bihurtu "...kalte(tu) (dadin) gabe" edo "...kaltetzeke", zeinen ardatza ez dén jada izena, baizik aditza (delarik aditz-erroa, infinitivoa edo jokatugabea). Puntu horretara helduta, esku-eskura dago lokuzio postpositivo horren desdoblamendu partziala, esan nahi baita gabé desdoblatu postposizioa bera (alegia, "gabe") tikan bere aditza, nola egiten baitzén, adibidez, an ondorengo esaldia kin "amurekatik" postposizioa (ikus hemen):
Emadazü enthelegia, jakin ditzadan amurekatik zure manü saintiak. Mst. 2, 1. [OEH]
non, hauxe litzake abiapuntuko perpaus desdoblatugabea:
Emadazü enthelegia, zure manü saintiak jakin ditzadan amurekatik.
zeintan dén aurreratu "aditza + postposizioa" batera, hala gauzatuz halako aukera desdoblatu partzial bat (partziala zeren "amurekatik" postposizioa ez dén aurreratzen ki aditza).

Bide beretik, har genezake ondoko adibidea:
..., webguneko zenbait edukirentzat edo zerbitzurentzat aplikagarriak izan litezkeen baldintza bereziak kaltetu gabe.
afin bihurtu:
..., kaltetu-daitezen-gabe webguneko zenbait edukirentzat edo zerbitzurentzat aplikagarriak izan litezkeen baldintza bereziak.
edo
..., kalte-daitezen-gabe webguneko zenbait edukirentzat edo zerbitzurentzat aplikagarriak izan litezkeen baldintza bereziak.
edo:
..., kaltetu-gabe webguneko zenbait edukirentzat edo zerbitzurentzat aplikagarriak izan litezkeen baldintza bereziak.
edo:
..., kalte-gabe webguneko zenbait edukirentzat edo zerbitzurentzat aplikagarriak izan litezkeen baldintza bereziak.
edo
..., kaltetzeké webguneko zenbait edukirentzat edo zerbitzurentzat aplikagarriak izan litezkeen baldintza bereziak.
Jakina, existitzen dira eskurako aukerak ki jarraitu desdoblatzen perpaus hori:
..., kaltetzeké baldintza bereziak zein izan litezke aplikagarriak zenbait edukirentzat edo zerbitzurentzat.
edo:
..., kaltetzeké baldintza bereziak zein izan litezke aplikagarri ki zenbait eduki edo zerbitzu.
edo:
..., kaltetzeké baldintza bereziak zein litezke aplikagarri ki zenbait eduki edo zerbitzu.
Amaitzeko, nabarmendu ze, erabiliz euskararen mekanismo desdoblatzaile propioak, aurreratu daikegu "gabe" postposizioa ere, nola saiatuko garen lantzen an beste sarrera bat. []

ostirala, abuztua 02, 2019

OEH: "...hitzik mintza gabe" = "...hitzik mintzatu gabe"

Herenegungo sarreran aipatzen genuén ondoko aukera posiblea ki emán "...-en kalte gabe":
  • "...kalte gabe"
non, genioenez, "kalte" ez den izena, nola den bestean, baizik aditz-erroa (ber aditz erroa zein agertzen an "...kalte dadin gabe"). Ikus orain zenbait adibide hen estruktura sintaktiko hori,  ohi bezala atereak tikan OEH:

GABE
(Radical en vez de part.). Behin ere hekien aitzinean hitzik mintza gabe. ES 384 (cf. tbn. 384 hitzik mintzatu gabe). Etsaia maleziz atzeratu zan, baita guriak gaitz pentsa gabe aurreratu ondotxo. Bv AsL 215. Lotara sar gabe, egin dut Xuberon oi duten otoitza. Or Poem 523. Bera erakutsiaz / iñoiz asper gabe. Basarri 45. Kantatzera niazu / alegera gabe, / ez baitut probetxurik / trixtaturik ere. Balad 214 (v. tbn. expr. similar en ChantP 110). [OEH]
Edo:
"...kalte gabe" = "...kaltetu gabe"
[]

osteguna, abuztua 01, 2019

OEH: iakin dezan gabe [= 'sin que sepa']

Atzoko sarreran aipatzen genuén a-aukera "...kalte dadin (daitezen) gabe", nola aldaera postpositivo posiblea hen  "...-en kalte gabe", zehaztuz ze ez da erabili baina erabil ziteken. Eta diogu ze erabil ziteken zeren aldaera horrek jarraitzen du eredu sintaktiko bat zein báden erabili euskaraz, eta eredua egonik, eredu hori aplika daiteke ki beste edozein antzeko erabilera (hala nola orokortu ki erabilerak zein ez diren hain antzekoak...).

Eta gauza da ze gure esku-hiztegian, OEHan, aurki ahal dugu ondorengo erabilera:
GABE
(Verbo conjugado en vez de part.). Amoriodunaren paira eta guduka arazitzea amorioa gatik, iakin dezan gabe [= 'sin que sepa'] ea duenz. SP Phil 442 (He 447 iakiñ gabe).
zein dén justuki ber erabilera zein:
"...kalte dadin gabe"
Beraz, báda eredu sintaktiko bat nondik derivatu azken erabilera hori. Eta, momentu honetan, interesatazen zaigu justuki ze bádela aukera hori. []