"Ezen arborea ezagutzen dá ikusiz (bere) fruktua."

Atzokoan amaitzen genuen gure sarrera esánez:

Bihar komentatuko ditugu bi aukera hauek: "Ezen fruktutik arborea ezagutzen da" versus "Ezen arborea (bere) fruktutik ezagutzen da.", zeinen artean Leizarragak aukeratu zuén lehenengoa.

Aurrena gogora daigun ze gure esaldi horietako egoera diskursiboa dá oso berezia, zeren bi aukera horietan konbinatzen dira bi osagai ez-verbal oso labur ("arborea" eta "fruktutik") zein dauden oso aktibo an gure entendimendua zeren biak aipatu berriak dira an aurreko bi esaldiak, halan-ze arazogabe biak bihur daitezke hasiera thematiko (edo hasiera rhematiko) an hurrengo esaldia (aráuz gure intentzio komunikatiboa). Hortik abiatuta, daukagu:

"Ezen fruktutik arborea ezagutzen da."

non sinpleki esaten ari da ze, fruitua ezagutuz gero, arborea ezagutuko da (baina egon ahal dira beste modu asko ki ezagutu arborea, nola bidéz orriak, ...). Aitzitik, noiz irakurri:

"Ezen arborea bere fruktutik ezagutzen da"

aldaketa interpretatiboa ez dateke soilik pragmatikoa (estruktura informatiboa ezberdina), baizik semantikoa ere, zeren estruktura horrek ametitzen du interpretazio markatuagoa, zeintan soilik fruktutik ezagutu ahalko da arborea. Interpretazio hori ia ezinbestekoa bilakatuko da an ordena oso markatu hau:

"Ezen fruktutik ezagutzen da arborea"

zeinen kontrako aldean eman geinke honako hau progresibo neutroa:

"Ezen arborea ezagutzen dá ikusiz (bere) fruktua"

Aukeran.

"Ezen fruktutik arborea ezagutzen da." versus "Ezen arborea bere fruktutik ezagutzen da."

Komentatzen genuen atzo nóla ...

... , Leizarragak naturaltasunez erabitzen zuén SVO ordena kin informazio prezisoa an bukaera.

esan nahi baita ze zénbat eta informazio-karga handiagoa eráman objetu batek, zénbat eta rhematikoagoa izán objetu hori (detaile berri-berria, zehatza, sorpresiboa,...), hainbat zailago izanen da objetu hori agertzea aurré bere aditza, edo bestela esanda:

• Zénbat eta intentzio zehaztaileagoa, zénbat eta hobekiago prestatu nahi izan entzulea (edo irakurlea) afin jaso zehaztapen akaso sorpresibo bat, orduan-eta tendentzia handiagoa ki erabili SVO zehaztailea

Bai, informazio rhematikoena izan ahal da sorpresiboa, baina edozein kasutan izaten dá zehaztasun bat (respektu aditza), detaile bat, zein hobe jasoko baita baldin prestatu badugu entzulea (edo irakurlea) bidéz gure estruktura sintaktikoa afin jar dagien atentzio egokia:

Stadioa, cen spatio lasterkako chedatubat: ...

Hari horretara, Bittor Hidalgok, nori eskertu nahi diogu bere aportazioa, zún planteatzen atzo Leizarragaren beste erabilera hau, zein saiatuko garen aztertzen:

Leizarragaren ingurutik, nola azaldu orduan ondokoa bezalako segida (Mt 12, 33): "Ezen fruktutik arborea ezagutzen da.", (frantsesezko jatorrizkoan: "car l'arbre est cognu par le fruit"), non argi dagoen esaldian azpimarratu nahi den osagaiz 'fruktutik' hori dela ('par le fruit')?

Testuinguru zabalagoa: "Edo egizue arbore ona, eta haren fruktua on. Edo egizue arbore ustela, eta haren fruktua ustel. Ezen fruktutik arborea ezagutzen da."

non aurreneko puntua da ze azken esaldi horretako bi osagai ez-verbal horiek ("arborea" eta "haren fruktua") justuki aipatu dira an aurreko bi esaldiak (bina aldiz): 

"Edo egizue arbore ona, eta haren fruktua on. Edo egizue arbore ustela, eta haren fruktua ustel. Ezen fruktutik arborea ezagutzen da."

halan-ze, gure esaldira orduko, bi elementu horiek jada aurkitzen dira azpi gure atentzioa, edo bestela esanda, ez dira berez material batere berriak, baizik ondo ezagunak zatio errepikatuak an aurreko bi esaldiak. Gauza da ze bata zein bestea erabil litezke arazogabe nola material thematikoa an hurrengo esaldia dependituz ti zér esan nahi dugun, zein, kasu honetan litzakén hau:

"car l'arbre est cognu par le fruit"

zeinen vokazioa izango litzaké informatibo-neutroa (eta ez markatu-enfatikoa), eta non azentu neutroa kokatuko litzake an "fruit" (zein den aurkeztua bidéz preposizio instrumental antzeko bat: "par"). Leizarragak, aldiz, emanen dú:

"Ezen fruktutik arborea ezagutzen da."

non, referentzia thematikoa dén "fruktutik" (ablatiboa: "nóndik") eta non elementu prosodikoki markatuena aldatu egin da respektu originala, izanki orain "arborea". Esan nahi baita ze, bi esaldi horietan estruktura informatiboa ez da berdina. 

Bihar komentatuko ditugu bi aukera hauek: "Ezen fruktutik arborea ezagutzen da" versus "Ezen arborea bere fruktutik ezagutzen da.", zeinen artean Leizarragak aukeratu zuén lehenengoa.

Leizarraga (1571). "... (eta cen han berean conpainiabat seioguey personaren ingurucorik)"

Atzokoan komentatzen genuén Leizarragaren ondoko esaldia, non autoreak zehaztu nahi zuen zér zen "stadio" bat, emánez informazio prezisoa gain erlazioa arten estadioak, urratsak eta oinak, zein baitziren garai hartako luzera-unitateak (gerora etorriko zén "metroa"):

Stadioa, cen spatio lasterkako chedatubat: orain nehorc barrán artzeco eguin baleça beçala: eta spatio hura cen luce seioguey eta bortz urrhets, baitirade 625 oin. [Leizarraga, 1571]

Ikusten genuenez, Leizarragak naturaltasunez erabitzen zuén SVO ordena kin informazio prezisoa an bukaera. Gaurkoan azpimarratu nahi genuké herenegungo bigarren esaldia ere:

Eta egun hetan iaiquirik Piarrisek discipuluen artean, erran ceçan (eta cen han berean conpainiabat seioguey personaren ingurucorik) [Leizarraga, 1571]

non aditza ("zen") agertzen zaigu aurré beste edozein informazio, eta oso bereziki aurré informazio zehatzena (zénbat jende zen han), zein emanen baita ondo aurkeztua zatio aditza ("zen") eta kokapen bat ("han berean").

Leizarraga (1571). "Stadioa, cen spatio lasterkako chedatubat: (...) eta spatio hura cen luce seioguey eta bortz urrhets, baitirade 625 oin. "

Atzokoan aipatzen genituén bi esaldi ti Leizarraga (1571), zeintatik lehena, behin osaturik, zén hau:

Stadioa, cen spatio lasterkako chedatubat: orain nehorc barrán artzeco eguin baleça beçala: eta spatio hura cen luce seioguey eta bortz urrhets, baitirade 625 oin. [Leizarraga, 1571]

Dá definizio bat non autore lapurtarrak nahi du zehaztu zéin den a signifikantza e hitz "stadioa" (berak erabilia an bere liburuak), eta non hiru alditan erabiltzen baitu SVO ordena an kontextu zehaztaile bat. Zeren, nola genioen an ondorengo sarrera-titulua:

• Zénbat eta intentzio zehaztaileagoa, zénbat eta hobekiago prestatu nahi izan entzulea (edo irakurlea) afin jaso zehaztapen akaso sorpresibo bat, orduan-eta tendentzia handiagoa ki erabili SVO zehaztailea

Bai, informazio rhematikoena izan ahal da sorpresiboa, baina edozein kasutan izaten dá zehaztasun bat (respektu aditza), detaile bat, zein hobe jasoko baita baldin prestatu badugu entzulea (edo irakurlea) bidéz gure estruktura sintaktikoa afin jar dagien atentzio egokia:

Stadioa, cen spatio lasterkako chedatubat: ...

Leizarragak jartzen dú koma bat arten sujetua eta aditza afin argi geldi dadin ze justuki segituan etorri behar da a informazio finena, akaso xehe-xehea, zeini kasu egin behar zaio (agian egokiago jar liteké azentu bat gain "zén"). Jarraian bi aldiz gehiago erabiliko du SVO an antzeko textuinguru zehaztailea:

...: eta spatio hura cen luce seioguey eta bortz urrhets, ...

eta:

..., baitirade 625 oin. 

Bestalde, azpimarratu nahi dugu nóla Leizarragak erabiltzen dún beste estruktura hau:

... cen luce seioguey eta bortz urrhets, ...

non "luce" agertzen den lehenago eta ez geroago ze "seioguey eta bortz urrhets", erákutsiz berriro ere a flexibilitatea zeinekin ulertzen zen sintaxia an garai ez hain urrun haiek.

Leizarraga (1571): "Eta spazio hura zen luze seiogei eta bortz urrhets." edo "Eta zen han berean konpainia bat seiogei personaren ingurukorik."

 Atzokoan genioen ze:

Normalean, halako zenbaki hogeitar altuxeak agertuko dira an hizkuntzak non erabili dirén sistema numeriko vigesimalak, nola frantsesean, baina agertuko dirá gerota gutxiago:

French also has many traces of vigesimal counting. The number 80 is "four twenties" (quatre-vingts) in modern French, and until the seventeenth century other multiples of twenty were in regular use. Six-vingts (6 x 20 = 120) can be found in Molière's Le Bourgeois Gentilhomme (...); the seventeenth-century corps of the sargeants of the city of Paris, who numbered 220 in all, was known as the Corps des Onze-Vingts (11 x 20), and the hospital, originally built by Louis XI to house 300 blind veteran soldiers, was an still is called the Hôpital des Quince-Vingts (15 x 20 = 300). [Ifrah, 1994:38]

Egun, halako kantitate hogeitar handixeak (handiago 100) frantsesez soilik agertuko dira nola zantzuak ti sistema hogeitar zahar eta zaharkitu bat zein iraganean zen askoz produktiboagoa.

Frantsesean sistema hogeitarra egon zén "in regular use" artio mende XVII, eta XVI.enean euskaran ere normaltasunez erabiltzen ei zén sistema vigesimala artio kantitateak nola "amarogei", gutxienez:

XVI. mende horretan aurkitzen ditugú honako erabilerak te Leizarraga (1571):

Eta spazio hura zen luze seiogei eta bortz urrhets. Lç Decl ã 6v. Eta zen han berean konpainia bat seiogei personaren ingurukorik. "Six vingts" . Lç Act 1, 15 [OEH]

non dauzkágun "seiogei eta bortz" eta "seiogei".

Ifrah (1994). "[frantsesean] ... until the seventeenth century other multiples of twenty were in regular use."

Genioen atzo ze:

Oinarrizko sistema dezimal (idatzi) batean, hogeinakako zenbaki altuxeak ("seiogei", "zazpiogei", ...) ikas litezke nola labelak artio muga (aski labur) bat, baina, finean, esan behar da ze irakurketa hogeitar sistematikoa ez da ondo konpontzen kin idazkera dezimala, halan-ze espero behar dugu ze irakurketa (eta, orohar, kodifikazio-dekodifikazio) vigesimalak joan daitezen erabiltzen gerota gutxiago, batez ere an kantitate altuak: zenbat eta kantitate altuagoak, orduan eta esamolde hogeitar gutxiago.

Normalean, halako zenbaki hogeitar altuxeak agertuko dira an hizkuntzak non erabili dirén sistema numeriko vigesimalak, nola frantsesean, baina agertuko dirá gerota gutxiago:

French also has many traces of vigesimal counting. The number 80 is "four twenties" (quatre-vingts) in modern French, and until the seventeenth century other multiples of twenty were in regular use. Six-vingts (6 x 20 = 120) can be found in Molière's Le Bourgeois Gentilhomme (...); the seventeenth-century corps of the sargeants of the city of Paris, who numbered 220 in all, was known as the Corps des Onze-Vingts (11 x 20), and the hospital, originally built by Louis XI to house 300 blind veteran soldiers, was an still is called the Hôpital des Quince-Vingts (15 x 20 = 300). [Ifrah, 1994:38]

Egun, halako kantitate hogeitar handixeak (handiago 100) frantsesez soilik agertuko dira nola zantzuak ti sistema hogeitar zahar eta zaharkitu bat zein iraganean zen askoz produktiboagoa. [>>>]

Irakurketa hogeitar sistematikoa ez da ondo konpontzen kin idazkera dezimala: zénbat eta kantitate altuagoak, orduan eta esamolde hogeitar gutxiago

Sistema numeriko batean egon behar dira zenbaki referentzial batzuk, zein, printzipioz, ezin diren deskonposatu an parte edo zenbaki txikagoak, esan nahi baita ze egon behar dira zenbaki sintetikoak, nola demagun "bi", "bost" edo "hamar". Halakoetan tipikoki sartzen dirá lehenengo hamar zenbakiak, eta beste zenbaki referentzial kritiko batzuk nola "ehun" edo "mila". Halaber egon daitezke beste zenbaki sintetiko batzuk zein jatorriz zirén regularki dekodifikagarriak, baina zein, erabileraren erabileraz, bihurtu diren estrukturalki opako, nola "doce", zein latinez zén "duodecim", non jada ikus daiteke bere bi oinarrizko osagaiak: "duo" ("bi") eta "decem" ("hamar"). Hamarrekoetan ere egon daitezke salbuespenezko sistemak, nahiz izaten diren ondo gardenak eta irakurrerrazak: adibidez "-ty" atzizkia an inglesa an inglesa edo "-enta" an gaztelania (biak ere jatorriz  signifikatzuz "hamar").

Oinarrizko sistema dezimal (idatzi) batean, hogeinakako zenbaki altuxeak ("seiogei", "zazpiogei", ...) ikas litezke nola labelak artio muga (aski labur) bat, baina, finean, esan behar da ze irakurketa hogeitar sistematikoa ez da ondo konpontzen kin idazkera dezimala, halan-ze espero behar dugu ze irakurketa (eta, orohar, kodifikazio-dekodifikazio) vigesimalak joan daitezen erabiltzen gerota gutxiago, batez ere an kantitate altuak: zenbat eta kantitate altuagoak, orduan eta esamolde hogeitar gutxiago. [>>>]

"seiogei", "zazpiogei", ... ezin dira sinpleki irakurri, euren irakurketa ez da zuzenean ateratzen ti "120", "140", ...

Ikusten genuen atzo nóla egin ahal diren irakurketa diferenteak e zenbaki berberak, erreparatuz ki milakoak, edo erreparatuz ki ehunekoak:

Puntu horretaz, aurrena esan daigun ze expresio horietan ("twelve-hundred" edo "fifteen-hundred") ez dago sistema vigesimalik (hor erabilitako azpizenbakiak dirá hamartarrak): soilik dirá era alternatiboak ki irakurri (edo esan) zenbaki berbera (1200 edo 1500), bata regularragoa ("one-thousand-two-hundred"), eta bestea irregularragoa ("twelve-hundred"), zein, hala ere, zuzenean segitzen da ti irakurketa te zenbakia:

12.00 "twelve hundred" vs 1.200 "one-thousand-two-hundred"

15.00 "fifteen hundred vs 1.500 "one-thousand-five-hundred"

Esan nahi baita ze ehunetako irakurketa alternatibo hori egin ahal dá sinpleki erreparatuz ki ehunekoak ordéz milakoak. Edo beste hitzetan, irakurketa hori ez da kontzeptualki bereziki zaila, baizik aski gardena noiz ikusi zenbakia, nahiz izan irregularra (alternatiboa) respektu sistema numeriko osoa.

Baina, egoera ez da berdina noiz erabiltzen irakurketak nola:

120 "seiogei"

140 "zazpiogei"

zein bádiren parte te sistema vigesimal zabalago bat, non hogeinaka zenbatzen den:

Zenbaki hogeitar horietan, irakurketa ez da zuzenekoa, esan nahi baita ze "120" ikusita, ez dugu ikusten seirik, eta "140" irakurtzean ez da hor ez zazpirik ezta ogeirik ere, halan-ze gure entendimenduak egin beharko du lan gehigarri bat afin irakurri, prozesatu, eta esan kantitate horiek. 

Hori dela-ta, kasu honetan jada ez gaude an lehengo baldintzak (zeintan, genioenez, irakurketa ez zen kontzeptualki bereziki zaila), baizik-ze orain irakurketa horrek bádu bere ezerosotasuna gain irakurketa dezimal literalagoak, non sinpleki irakurtzen da numeroa. [>>>]

Txopi: "Amerikanuak dute esaten hamabost ehun, ordez esan mila bostehun. Modu honetan dute aurrezten zenbait silaba."

Munduan zehar orokortu dá sistema dezimala noiz idazten zenbakiak. Eta orobat zenbaki arabigoak. Horrela, munduko edozein bazterretan ulertuko dirá numeroak nola 1200 edo 1500.  Gero, halakoak esatean, inglesez adibidez, egokiera ezberdinetan aukeratuko da arten "twelve-hundred" eta "one-thousand-two-hundred", edo arten "fifteen-hundred" eta "one-thousand-five-hundred" (ikus atzoko sarrera).  

Puntu horretaz, aurrena esan daigun ze expresio horietan ("twelve-hundred" edo "fifteen-hundred") ez dago sistema vigesimalik (hor erabilitako azpizenbakiak dirá hamartarrak): soilik dirá era alternatiboak ki irakurri (edo esan) zenbaki berbera (1200 edo 1500), bata regularragoa ("one-thousand-two-hundred"), eta bestea irregularragoa ("twelve-hundred"), zein, hala ere, zuzenean segitzen da ti irakurketa te zenbakia:

12.00 "twelve hundred" vs 1.200 "one-thousand-two-hundred"

15.00 "fifteen hundred vs 1.500 "one-thousand-five-hundred"

Esan nahi baita ze ehunetako irakurketa alternatibo hori egin ahal dá sinpleki erreparatuz ki ehunekoak ordéz milakoak. Edo beste hitzetan, irakurketa hori ez da kontzeptualki bereziki zaila, baizik aski gardena noiz ikusi zenbakia, nahiz izan irregularra (alternatiboa) respektu sistema numeriko osoa.

Baina, hala ere, zergátik egin ehunetako irakurketa alternatibo irregular samar hori?  Erantzuna irudi dá Txopik emanikoa (ikus hemen):

Modu honetan dute aurrezten zenbait silaba.

Bai, dirudienez orohar erantzuna etorriko litzake ti bidea te erraztasun fonikoa. Inglesez, gainera, silaba-aurrezkia heldu ahal da ki %50:

"twelve hundred" (3 silaba) vs "one-thousand-two-hundred" (6 silaba)

"fifteen hundred (4 silaba) vs "one-thousand-five-hundred" (6 silaba)

Gaztelaniaz, aldiz, ez da erabiltzen "doce cientos" edo "quince cientos", seguruena zeren ez da argiki errazagoa ze bere alternatiba regularra:

doce cientos (4 silaba) vs mil doscientos (4 silaba)

quince cientos (4 silaba) vs mil quinientos (4 silaba) 

Frantsesez, báda silaba-aurrezkirik, zein (akaso orohar) kuantifikatu geinke an %33:

douze cents (2 silaba) vs mille deux cents (3 silaba)

quinze cents (2 silaba) vs mile cinq cents (3 silaba)

Euskaraz, terminu erlatibotan silaba-aurrezkia txikiagoa da (%20):

hamabi ehun (4 silaba) vs mila ta berrehun (5 silaba)

hamabost ehun (4 silaba) vs mila ta bostehun (5 silaba)

Akaso horregatik, batzutan erabili dira expresio alternatibo horiek, batez ere an ipar-ekialdea azpi eragin gehigarria te frantsesa, baina ez dira gehiegi orokortu. [>>>]

Mugica (1987): "... fórmulas accidentales de influjo, al parecer, francés, en voces como 'hamabireun' ..."

Atzo Erramun Gerrikagotiak, mintzátuz gain estruktura numerikoak nola "hamabi ehun" edo "hamabost ehun", zioén:

Irudi du -ziurqui- ze hori structura numericoa (15x100=1.500, ... etc) ez da aguertzen exclusivan euscaraz baizic behintzat euscaraz, frantzesez, alemanez, inglesez, ... eta an seguruenez hizcuntza guehiago.

Seguru ze, euscaldunac hartua zuten campotic hori structura numericoa eta zuten incorporatu an bere bizitza.

Hala uste du Luis Maria Mugica-k an bere "Morfología de la composición lexical euskérica" (1987) noiz dioen ze:

... fórmulas accidentales de influjo, al parecer, francés, en voces como hamabireun ... [Mugica, 1987]

Hor Mugica egiten ari da referentzia bat ki hiztegi hirueleduna e Azkue (1905), non irakurri ahal dugun:

Amabireun: (AN-b, B-pl), hamabireun (BN, L, S), doce cientos, mil doscientos: douze cents, mille deux cents. [Azkue, 1905]

eta non ikusi ahal dugu "B-pl" referentzia interesgarria, referitua ki Bizkaiera an bere aldaera plentziarra, justuki berbera zein agertzen zaigun an Orotariko Euskal Hiztegia:

Ikusten denez, Orotarikoan ere agertzen da "V-ple" referentzia, zein baita Plentziako Bizkaiera, oso urrun ti ipar-ekialdeko erabilera. [>>>]

"hamabi ehun", "hamabost ehun"

Atzo aipatzen genuén zati bat ti dokumentu zaharra titúlatzen "Modo de contar en la lengua Bascongada, con algunas declaraciones para su fácil inteligencia", zein datatu den an XVI. mendea (Chavarría, "Una tabla del siglo XVI para aprender a contar en vascuence", 2008), nondik orain hartzen dugu beste zati txikiago hau: 

Horretaz, zioen atzo Erramun Gerrikagoitiak:

Nic entzun dut inoiz Zuberoan hamabiehun (1200), hamabostehun (1500) adierazteco km-ac ti hain leku ki beste bat; uste dut halere structura numeral hori erabili da edo izan da baita frantzesez.

eta Txopik:

Amerikanuak dute esaten hamabost ehun, ordez esan mila bostehun. Modu honetan dute aurrezten zenbait silaba.

Bai, eta Erramunek dioenez, frantsesez ere erabiltzen dira halako formak ("hamabi ehun", "hamabost ehun"), eta baita aurkitu ahal ditugu an hiztegia e Euskaltzaindia:

[>>>]

XVI. mendean oraindik gordetzen zén euskaran sistema numeriko vigesimal zabalago bat, non erabiltzaile batzuk esanen zutén "bostogei" ki esan 100, "seiogei" ki esan "120", edo "zortziogei" ki esan "160"

Sistema edo subsistema linguistikoak joan beharko lirake adaptatzen ki beharrak e euren erabiltzaileak. Horrela gertatu beharko litzake kin sistema sintaktiko orokorra, baina berdin gertatu beharko litzake adibidez an subsistema partzialago bat baina oso inportantea ere, nola dén subsistema numerikoa.

Puntu horretaz jakin daigun ze XVI. mendean oraindik gordetzen zén euskaran sistema numeriko vigesimal zabalago bat, non erabiltzaile batzuk esanen zutén "bostogei" ki esan "100", "seiogei" ki esan "120" edo "zortziogei" ki esan "160". Hola irakurri ahal dugu an dokumentu zahar anonimo bat titúlatzen "Modo de contar en la lengua Bascongada, con algunas declaraciones para su fácil inteligencia", zein datatu den an aipatutako XVI. mendea (Chavarría, "Una tabla del siglo XVI para aprender a contar en vascuence", 2008):

... por la escritura puede situarse claramente en el siglo XVI. [Chavarría, 2008]

Orain, aldiz, sistema vigesimala erlatiboki murriztu da, eta dezimala erlatiboki zabaldu. [>>>]

Sinpleki zeren komunikazioa oinarritzen da an logika (tekniko-komunikatibo) universala

 Aipatzen genituen atzo ondorengo hitzak e Viktoria Albert hizkuntzalaria (2019): 

There is a general consensus that the right-branching SVO word order [hau da: SVO ordena non osagarriak garatzen dirá progresiboki aurrerantza] is universally preferred over an SOV order. [Albert, 2019]

Et galdetzen genuen:

Eta zergátik izango litzake ... universally preferred ...?

Ba, sinpleki zeren komunikazioa oinarritzen da an logika (tekniko-komunikatibo) universala, zeinen printzipio orokorrena dén koherentzia: koherentzia sintaktikoa, koherentzia interpretatiboa, eta koherentzia intonatibo-expresiboa; nondik gero segitzen dirá hain ondorio inportanteak nola irekitasun diskursiboa edo potentzia handiagoa. 

Eta gauza da ze orohar:

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki koherenteagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak.
  

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki potenteagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak.

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki irekiagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak.
  

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki jarraituagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak. 
  

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki efizienteagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak.
  

• "The right-branching SVO word order" dá nabarmenki efektiboagoa ze bere alderantzizko kidea azpi baldintza komunikatibo orokorrak.  

Albert (2019): "There is a general consensus that the right-branching SVO word order is universally preferred over an SOV order"

Dio Viktoria Albert hizkuntzalariak (2019): 

There is a general consensus that the right-branching SVO word order [hau da: SVO ordena non osagarriak garatzen dirá progresiboki aurrerantza, burulehena] is universally preferred over an SOV order. [Albert, 2019]

Eta zergátik izango litzake ... universally preferred ...? Bihar saiatuko gara erantzuten.

Lakarra (2018): "..., 'la-' hori (...) preposizio eta aurrizki izan genuen atzizki baino lehen."

Duela gutxi (eta hemen eta hemen) Lakarra (2018) mintzatu zaigu gain "e" euskal tresna prepositiboa, zein egonen zen gramatikalizatua abiátuz ti "her" >"*he". Preposizio hori sorreran izanen zén lokatiboa, baina jarraikiz bide propio bezain universal horietako bat, bilakatuko zén genitibo:

Hainbat hizkuntzatan genitiboa lokatiboaren bilakabide edo espezializazioa da: cf. lat. de ciuitate / **de Petro: gazt. de Madrid / de Pedro. [Lakarra, 2018:134]

Esan nahi baita ze jatorri berekoak liraké "e" aitzin-lokatiboa eta genitibo zaharra:

Orain arte azaldu gabeko (...) e-thorr-i, (...), ez bide da *he- preposizioa baizik, aitzin-lokatiboaren jatorria bera, ... [Lakarra, 2018:137]

Aitzin-lokatibo horietan, hemen aipatzen genuén "-ai" inesibo indoeropar zaharra, nondik etorriko baitzén "-ae" inesibo latino zaharra, zein gero bihurtuko zén "-ae" genitiboa ...

Gaurkoan Lakarra mintzatuko zaigu gain "la" preposizio zaharra, zein egonen litzake an jatorria te atzikiak nola "-ra" (mendira) eta "-la" (mendialat):

 ..., 'la-' hori (...) preposizio eta aurrizki izan genuen atzizki baino lehen. [Lakarra, 2018]

Hortxe izan ahal dugu, beraz, "la" euskararen preposizio zaharra ki eman adlatiboa:

Joango naiz la mendia.

non. arras interesgarria dateke ze ...

..., 'la-' hori (...) preposizio eta aurrizki izan genuen atzizki baino lehen. [Lakarra, 2018]

Heine eta Kuteva (2007): "... we showed how this general strategy can be held responsible for human language developing into an increasingly more refined tool of communication and conceptualization."

Atzokoan ateratzen genuén ondoko aipua e Heine eta Kuteva (2007) ti gure artikulua titúlatzen "Sintaxiaren norabide komunikativoa" (Senez, 2015:186) zeintan autoreak mintzo ziren gain hizkuntzen prozesu evolutibo regular bat zeintan sintaxiak doaz irabazten rekursibitatea:

We argued that there is a regular process leading from non-recursive to recursive noun phrase and sentence constructions, and that this process is a by-product of grammaticalization and, hence, can be accounted for by means of grammaticalization theory. [Heine eta Kuteva 2007]

Jakina, rekursibitate funtzionala (koherentea, expansiboa, jarraitua, pausatua, reflexiboa, ...) ez da baizik bidea ki komunikazio aberatsagoa, matizatuagoa, egokiatuagoa ki helburu exigenteagoak, ... finagoa:

... we showed how this general strategy can be held responsible for human language developing into an increasingly more refined tool of communication and conceptualization. [Heine eta Kuteva 2007]

Bai, nola genioen an 2015, ...

... norabide komunikatibo horretan bete-betean sartzen da ordena progresiboaren (burulehenaren) efektua, ... [Senez, 2015:186]

zein dén ...

... esanguratsuki erraztea rekursibitate funtzionala, eta azken buruan igoaraztea potentzia komunikatiboa eta eraginkortasun linguistikoa. [Senez, 2015:186]

Heine eta Kuteva (2007). "... there is a regular process leading from non-recursive to recursive noun phrase and sentence constructions, and that this process is a by-product of grammaticalization ..."

Atzokoan ateratzen genuén beheragoko pasartea ti gure artikulua titúlatzen "Sintaxiaren norabide komunikativoa" (Senez, 2015:186), nondik aipatzen genuén honako hitzak e Hurford (2012):

... we can see clear pathways along which grammar emerges and develops. [Hurford, 2012]

Gaurkoan nahi genuke azpimarratu hango beste aipu bat non, kasu honetan, Heine eta Kuteva (2007) mintzo zaizkigu gain evoluzio linguistiko orokorra nola prozesu regular bat zeintan sintaxiak doaz irabazten rekursibitatea:

We argued that there is a regular process leading from non-recursive to recursive noun phrase and sentence constructions, and that this process is a by-product of grammaticalization and, hence, can be accounted for by means of grammaticalization theory. (Heine eta Kuteva 2007)

Bai, prozesu evolutibo horretan (garabide horetan) sintaxiak doaz irabazten rekursibitate funtzionala, esan nahita sintaxiak doaz irabazten aukera sintaktiko gerota egokiagoak ki joan artikulatzen eta konbinatzen euren komunikagaiak (hitzak, sintagmak, perpausak) an modu gerota potenteagoa, aberatsagoa, irekiagoa, efizienteagoa eta efektiboagoa (finean an modu komunikatiboagoa).

Hurford (2012): "... we can see clear pathways along which grammar emerges and develops."

Segítuz kin azken sarreretako ildoa (ikus sarrera hau eta hau), jarraian doa a bukaera e gure artikulua titúlatzen "Sintaxiaren norabide komunikativoa" (Senez, 2015:186):

Bukaera horretatik, gaur azpimarratu nahi genuke haren aurreneko aipua, ganik Hurford (2012):

... we can see clear pathways along which grammar emerges and develops. [Hurford, 2012]

edo gure hitzetan:

... existitzen dira garabide sintaktiko-diskursivo argiak bezain generalak. [Senez, 2015:186]

Bihar jarraitukó. [⇶]

Euskararen garabideak (2002): "..., joera esanguratsuki aberasgarri ho­rren aldera bultzatu behar dute hala filologoek nola beste hizkuntz eragileek ere, kontrara bultzatzen ibili beharrean"

Atzokoan amaitzen genuen gure sarrera esánez ze garabide linguistikoak ez dira zértan izan ibilterrazak:

Hala ere, bidea, batzutan, ez dateke batere erraza. 

Eta hala izan daiteke zatio arrazoi intralinguistikoak nola-ze, adibidez batzutan, ez dateke batere erraza aurkitzea material linguistiko egokia ki sortu tresna burulehen (prepositibo) funtzionalak. Horrela, batzutan joan daiteke konsolidatzen sistema sintaktiko buruazken bat (edo esanguratsuki buruazkena an bere elementu zentral batzuk) nondik ez dateke hain erraza ateratzen (zeren sistema bakoitzak bere barne-indarrak ditu). 

Gainera, aurrerabidea ez dateke batere erraza zatio arrazoi extralinguistikoak nola-ze, adibidez batzutan, hizkuntza baten erantzule eta eragile linguistiko nagusiak bultzatu ahal dituzte "lege" sintaktiko guztiz kontrarioak ki garabide linguistikoak, kontrarioak ki praktika mintzatua an esparru landuak, eta kontrarioak ki tradizio literarioa, nola dén galdegaiaren legea. 

Hortaz, inportantea da (euskararen kasuan kruziala), hizkuntz erantzule eta eragile nagusiek utzi deioten ki oztopatu ikuspegi linguistiko (teoriko eta praktiko) zabalagoak, eta, ahal balitz, jarri daiten euren aletxoa an norabide (teoriko eta praktiko) irekia, an norabide potentea, an norabide efiziente eta efektiboa, ahalbidetuz eta potentziatuz bide aberasgarri horiek: 

... hain zuzen, joera esanguratsuki aberasgarri ho­rren aldera bultzatu behar dute hala filologoek nola beste hizkuntz eragileek ere, kontrara bultzatzen ibili beharrean (hots, atzerantz, azpigarapenerantz). [Euskararen garabideak, 2002:21]

Bai, bakoitzak bere aletxoa jarriz, gradualki, asmoz eta jakitez bai, baina an norabide ona, an norabide potentziatzailea, ordezta egín ahaleginak an norabide pobretzailea. [⇶]

Euskararen garabideak (2002): "... hizkuntzen garabide logiko-komunikatibo-diskur­tsibo baten existentzia aldarrikatzen baita, hizkuntza guztientzako ..."

Aurreko sarrerak idaztean gogoratu gará kin zenbait pasarte zein idatzi genituen an gure "Euskararen garabideak" (2002:21), hala nola:

Zeren lan honetan hizkuntzen izaera eternoaren aurrean hizkuntzen garabide logiko-komunikatibo-diskur­tsibo baten existentzia aldarrikatzen baita, hizkuntza guztientzako balio duen garapen-prozesu komunikatibo bat (zein ibili daitekeen ala ez), beti ere hizkuntzen perspektiba dinamiko, historiko batean. Zeren bada, izan ere, hizkuntzek garatzeko duten joera orokor bat, norabide bakarrekoa, sintaxi komunikatiboki landurantz jotzen duena; eta, hain zuzen, joera esanguratsuki aberasgarri ho­rren aldera bultzatu behar dute hala filologoek nola beste hizkuntz eragileek ere, kontrara bultzatzen ibili beharrean (hots, atzerantz, azpigarapenerantz). [Euskararen garabideak, 2002:21]

Kontuan har bedi ze textu hori idazten genuenean soilik ezagutzen genuén euskararen inguruko literatura nola Zubimendi-Esnal (1993) edo Jesus Maria Agirre (1994). 

Esan nahi baita ze ez genuen ezagutzen a literatura internazionala zein gerora bai hasiko ginen ezagutzen kin Bichakjian (1999) eta bere "Language evolution and the complexity criterion" ahanztezina. Eta, jakina, ez genuen ezagutzen Heine (2003) mintzátuz gain joera unidirekzionalak an hizkuntzen garabideak. Baina guk ere ondorioztatzen genuen nóla hizkuntzek báduten garatzeko joera orokor bat, norabide bakarrekoa:

..., hizkuntzek garatzeko duten joera orokor bat, norabide bakarrekoa, ... [Euskararen garabideak, 2002:21]

Hala ere, bidea, batzutan, ez dateke batere erraza. [⇶]

Heine (2003): [Gramatikalizazio-prozesua] "is hypothesized to be essentially unidirectional"

Atzokoan komentatzen genuen nóla Shields-ek (2005) aipatzen zuén Heine (2003) esánez ze "gramatikalizazio-teoriaren" helburuetako bat dá azaltzea zergátik hizkuntzen forma gramatikalak dauden estrukturatuak nola dauden:

... and to explain why they [grammatical forms] are structured the way they are. [Heine, 2003]

eta aurreraxeago aurkitzen dugu Heine-ren beste aipu bat non esaten da ze gramatikalizazio-prozesua ...

... "is hypothesized to be essentially unidirectional" [Heine ,2003]

Orohar, prozesua izaten dá esentzialki unidirekzionala an zentzua ze, baldintza naturaletan, finean bilatuko dirá estruktura sintaktiko gerota potenteagoak, rekursiboagoak, efizienteagoak eta efektiboagoak.

Hala ere, matizatu behar dugu ze, hitz-ordenari dagokionean, ezberdindu behar dira gramatikalizazio-fase ondo ezberdinak (kin baldintza eta behar komunikatibo orobat oso ezberdinak), ez baita berdin hizkuntzen sorrerako fasea (non gainera, baldintzak dirén nabarmenki sinple-kontextualak), eta fase demagun literarioa (non baldintza akontextual exigenteak biziki handitzen diren). 

Horrela, garai zaharretan nagusitu zén hasierako joera bat ki gramatikalizatu OV buruazkena (zein orduan izan zén aurrerapausu handia eta akaso ia ezinbestekoa azpi sorrera-baldintzak), bitarten gerora, baldintza gerota orokorragoetan, joango zen nagusitzen joera orokor definitiboa ki gramatikaldu VO burulehena, askoz potenteagoa, rekursiboagoa, efizienteagoa eta efektiboagoa, nahizta askotan aldaketa ez izan erraza. Horrela, prozesu guztia orohar konsideratuta, mundu mailako joera orokorra doá buruzki VO burulehena azpi baldintza orokorrak.

Heine (2003): "... and to explain why they [grammatical forms] are structured the way they are."

Atzo ikusten genuen nóla Lakarrak (2018) aipatzen zuén Shields (2005) nok aipatzen zuén Fox (1995) mintzátuz gain "legeak" e garabideak ("laws" of language development"), zeinen arabera determinatu ahalko litzake zéin aldaketa izan ahal diren probableagoak ze besteak, hala nola ere zéin izan ahal den norabide orokorrá e aldaketa linguistikoa:

One of the most significant recent developments in the field of historical linguistics has been the identification of what Fox (1995: 194) calls «'laws' of language development» - a methodology «for determining which changes are more likely than others, and ... criteria for determining the overall direction of linguistic change.» This methodology is largely an aspect of what has come to be known as «grammaticalization theory» (Shields 2005: 53).

Aipu hori aterea dago ti ondorengo textua, non Shields-ek (2005) orobat aipatzen du Heine (2003) esánez ze "gramatikalizazio-teoriaren" helburuetako bat dá azaltzea zergátik hizkuntzen forma gramatikalak dauden estrukturatuak nola dauden:

... and to explain why they [grammatical forms] are structured the way they are. [Heine, 2003]

Eta gauza da ze artikulu-sarrera hori ondo erabil liteke ki laburbildu helburuák te hizkuntzalaritza funtzionala.

Lakarrak (2018) aipatzen dú Shields (2005), nok aipatzen du Fox (1995) mintzátuz gain «'laws' of language development"», esan nahi baita gain 'legeak' e garabideak

Atzokoan genioen ze:

• "Bideak izaten dirá hain propioak nola universalak: "Hainbat hizkuntzatan genitiboa lokatiboaren bilakabide edo espezializazioa da" (Lakarra, 2018)"

eta puntu horretaz, gaur honatu nahi genuke ondorengo aipua zein Lakarrak ("Euskararen historiaurrea", 2018) jasotzen baitu ki ireki bere atal dedikatua ki "Gramatikalizazioa eta berreraiketa" (barné "Euskararen historia", 2018):

One of the most significant recent developments in the field of historical linguistics has been the identification of what Fox (1995: 194) calls «'laws' of language development» - a methodology «for determining which changes are more likely than others, and ... criteria for determining the overall direction of linguistic change.» This methodology is largely an aspect of what has come to be known as «grammaticalization theory» (Shields 2005: 53).

Hortaz, Lakarrak (2018) aipatzen dú Shields (2005), nok aipatzen du Fox (1995) mintzátuz gain «'laws' of language development"», esan nahi baita gain 'legeak' e garabideak

Bideak izaten dirá hain propioak nola universalak: "Hainbat hizkuntzatan genitiboa lokatiboaren bilakabide edo espezializazioa da" (Lakarra, 2018)

Aurreko bi postetan (hemen eta hemen) Lakarra (2018) mintzatu zaigu gain "e" euskal tresna prepositiboa, zein egonen zen gramatikalizatua abiátuz ti "her" >"*he". Preposizio hori sorreran izanen zén lokatiboa, baina jarraikiz bide propio bezain universal horietako bat, bilakatuko zén genitibo:

Hainbat hizkuntzatan genitiboa lokatiboaren bilakabide edo espezializazioa da: cf. lat. de ciuitate / **de Petro: gazt. de Madrid / de Pedro. [Lakarra, 2018:134]

Esan nahi baita ze jatorri berekoak liraké "e" aitzin-lokatiboa eta genitibo zaharra:

Orain arte azaldu gabeko (...) e-thorr-i, (...), ez bide da *he- preposizioa baizik, aitzin-lokatiboaren jatorria bera, ... [Lakarra, 2018:137]

Aitzin-lokatibo horietan, hemen aipatzen genuén "-ai" inesibo indoeropar zaharra, nondik etorriko baitzén "-ae" inesibo latino zaharra, zein gero bihurtuko zén "-ae" genitiboa:

Hizkuntzen ibilbidean, askotan, erabilera sintaktiko zaharragoak gelditzen dira fosilduak an morfosintaxia e zenbait hitz edo esapide zein, izanki erlatiboki laburrak eta maiz erabiliak, ez diren hain errazki aldatzen.

Hala gertatu zen kin "-ai" inesibo indoeuropar zaharra, zein denbora batez geldituko baitzen fosildua an esapide latinoá "Romae = in Roma", nola aipatzen genuen hemen; eta orobat gertatu da kin "-cum" soziatibo latino pospositiboa, zein dén fosildua an estruktura morfologikoa e esapideá "contigo", zein, ezaguna denez, datorrren ti esapide zaharragoá "ticum", non soziatiboa bikoiztu baita pre eta postpositiboki.

Antzera ere gertatu da kin "-e" marka genitibo zaharra, nondik sortuko zén "-en" modernoagoa. Ikus, puntu horretaz, zer dioten Miren Azkaratek eta Patxi Altunak an "Euskal morfologiaren historia" (2001:95):

Atzizki honek dituen bi formen artean, -(r)e eta -(r)en, Mitxelenak ez du zalantzarik -(r)e dela forma zaharra,...

Etxeparegan (1545) aurki dezakegu oraindik -(r)e zaharraren aztarna:

Mossen Bernat Echaparere cantuya

[Azkarate-Altuna, 2001:95]

Hortaz, "-e" da marka zaharra e genitiboa, zeini gerora gehituko zitzaion "-n" itxuraz inesiboa, emanez "-en", akaso afin eman preseski gorputz fonetiko handiago ki "-e" marka genitiboa. Baina, nolabait esan, ideia genitiboa bázen justuki an "-e" marka, zeinen kontraparte prepositibo naturala dén "e-" partikula genitiboa, zein ager liteke an "e-ne" ondo zaharra ere (akaso hor ere bikoiztuta, "ene", berdin nola an "contigo"), eta zein izango litzake euskararen beste harribitxi bat, noizbait landu beharrekoa. 

Bideak izaten dirá hain propioak nola universalak.

Lakarra (2018): "Orain arte azaldu gabeko (...) e-thorr-i, (...), ez bide da *he- preposizioa baizik, ..."

Atzo aipatzen genituen ondorengo hitzak e Lakarra (2018), non mintzo zaigu gain  her > *he > e preposizio zaharra:

Atzo, nengoelarik irakurtzen o(ri) liburua titúlatzen "Euskararen historia" (2018), zeinen argitaratzaileak dirén Gorrotxategi, Igartua eta Lakarra, topatu nintzen kin ondorengo hitzak te Joseba Lakarra an bere "Euskararen historiaurrea" (2018:134):

... ; bestalde -e- hori bat dator genitiboaren marka zaharrenarekin: hi-r-e. Pentsatzekoa da -Manterolak "deklinabide mugatuko" marka berantiarragoekin erakutsi bezala-  ISko nukleoak (I eta ADJ) biluziak izatea egun bezala eta preposizio zaharraren  her > *he > e gramatikalizazio bilakabidearen ondoren, leku-marka espezifikoak -e- horrekin batera atxikitzea IS haiei ... [Lakarra, 2018:134]

Horrá her > *he > e preposizio zaharra.

Aurreraxego, Lakarrak (2018) diosku:

Hainbat hizkuntzatan genitiboa lokatiboaren bilakabide edo espezializazioa da: cf. lat. de ciuitate / **de Petro: gazt. de Madrid / de Pedro. [Lakarra, 2018:134]

eta:

Orain arte azaldu gabeko (...) e-thorr-i, (...), ez bide da *he- preposizioa baizik, ... [Lakarra, 2018:137]

Hots, her > *he > e preposizio zaharra.

Lakarra (2018): "... eta preposizio zaharraren her > *he > e ..."

Atzo, nengoelarik irakurtzen o(ri) liburua titúlatzen "Euskararen historia" (2018), zeinen argitaratzaileak dirén Gorrotxategi, Igartua eta Lakarra, topatu nintzen kin ondorengo hitzak te Joseba Lakarra an bere "Euskararen historiaurrea" (2018:134):

... ; bestalde -e- hori bat dator genitiboaren marka zaharrenarekin: hi-r-e. Pentsatzekoa da -Manterolak "deklinabide mugatuko" marka berantiarragoekin erakutsi bezala-  ISko nukleoak (I eta ADJ) biluziak izatea egun bezala eta preposizio zaharraren  her > *he > e gramatikalizazio bilakabidearen ondoren, leku-marka espezifikoak -e- horrekin batera atxikitzea IS haiei ... [Lakarra, 2018:134]

Horrá her > *he > e preposizio zaharra.