astelehena, martxoa 27, 2017

Unitate sintetikoak vs analitikoak

Bittor Hidalgok dio: (Argia, 2003ko azaroaren 23a)
GALDERA: Zuk esana da: "errazago ulertzen da, beti, segida komunikatiboan antolatutako testua, alderantzizkoan antolatua baino". Zer da "segida komunikatibo" hori?

BITTOR HIDALGO: Oso garbi dagoena da, guk ez ditugula gauzak osoki sortzen, ez jasotzen. 4 lerroko esaldi bat ezin da osoki entzun, ez irakurri, ez ulertu. Zatika jasotzen dugu, eta zati batek bestera garamatza. Lehen zatia ez badugu ondo lotzen bigarrenarekin, eta bigarrena hirugarrenarekin, ulertzeko zailtasuna sortzen da. Beraz, testu bat komunikatiboa izan dadin, zatiek elkarri ondo lotuta egon behar dute.
Badirudi guk bai irakurtzean eta bai entzutean kolpe batean ulertzen ditugun zatiak direla 10 bat silabatakoak. 10 silabatik gorako zatiak nekez ulertzen ditugu. 7-8 silabatako multzo hori da "informazio unitatea" deitzen dena. Gure mintzoa informazio unitateak lotuz antolatzen da.
Bestalde, gure memoriaren barruan zati desberdinak daude: gauzak ulertzeko eta esateko erabiltzen dugun memoria zatiari "short term memory" deitzen zaio, epe laburreko memoria alegia, edo "work memory", lanerako memoria. Badirudi guk lanerako memoria horretan erraz gorde genitzakeen datuak direla 7 silabatakoak, oso zati laburrak, ia informazio unitateen tipokoak.
Informazio unitate independente pila bat ematen baditugu hasieran, entzuleak elkarrekin lotzeko zailtasunak ditu, esaterako: "Alemanian, iaz, gure lagunak, mendira joan zirenean..." zailtasuna dugu hori dena gure buruan gordetzeko harik eta amaieran esaten den aditzak dena borobiltzen duen arte. Bukaerako aditzak lotura ematen duenerako, hasierako xehetasun pila bat galdu ditugu, geure garunak, ez euskaldunen garunak, baizik gizakien garunak, ez daukalako gaitasunik dena gordetzeko, ez bada beste ideia nagusiago batekin lotuta.
Horrek eragiten du idatzitako mezuak deskodetzeko arazoa. Esaldia hobeto antolatu behar da. Lehenengo ematen diren informazio unitateak globalizatzaileak badira, jakiten dugu geroztik datozen zatiak non kokatu. Hori da euskarazko modu naturalean idatzi diren testuetan oso erraz gertatzen dena. Eta hori da euskara batuarekin zaintzen ez duguna, horrekin beharrean kezkatu garelako galdegaiaren legea errespetatzearekin. 
Oso interesagarria da, dudarik gabe, Bittor Hidaldok dioena. Informazioa zatika jasotzen dugu, eta baldin zati horiek ez badira ondo lotzen, ulertzeko zailtasuna sortzen da. Galdera dá: noláko luzeak izan ahal dira gehienez zati itsasgarri horiek? Erantzuna soilik izan liteke orientagarria, baina Hidalgo mintzo da buruz 7 silaba, oso zati laburrak.

Nire ustez 7-8 silabatako zati horiek izan litezke handiagoak edo txikiagoak segun euren informazioa izan kontestualagoa edo rhematikoagoa. Baldin informazioa kontestualagoa bada, tope hori luzatuko litzateke, eta informazio oso ezustekoa bada (oso akontextuala), tope hori bihur liteke are mugatuagoa ere.

Halako zati prozesagarriak itsatsiz (segida komunikatiboan), ahal dira sortu izen-sintagma luze bezain ondo prozesagarriak, zeinen barruan egon litezke beste izen-sintagma batzuk edota perpaus subordinatuak baina koherenteki kateatuak beti-ere. Eta gauza da ze justuki koherentziak sortzen du potentzia kateatzaile hori, justuki koherentzia hori zein ez dén existitzen an izen-sintagma buruazken-unitarioak on Juan Garzia (ikus aurreko sarrerak), nok, bere azalpenetan, behin da berriro abertituko digu buruz tamaina on bere adreilu linguistiko horiek, azpimarratuz ze (adreilu edo izen-sintagma horiek) dúte osatzen unitate bat:
Berriro diogu: luze-konplexuena delarik ere, izen-sintagmak osatzen duen unitate-hori esaldia den etxearen adreilu bat baino ez da, eta adreiluen tamainen mugan ibili behar da betiere, bere eginkizuna taxuz beteko badu. Prepositiboa (buru-buztan) izan zein postpositiboa (buztan-buru) izan, batera hartzeko unitate bat da halakoa, formaz eta esanahiz. [Juan Garzia, 2014:20-21]
Jakina, "airean" eraikitako adreilua soilik ahal da ulertu nola unitate bat, esan nahi baita unitate sintetiko bat, zeren ezin da ondo interpretatu harik ailegatu ki amaierako buru itsasgarria (zein ahal den izan printzipalki izena, postposizioa edo aditza).

Sintaxi buruazkenean kateazioa ez da izaten koherentea. Sintaxi burulehenean aldiz, 7-8 silabako zati koherenteak (edo txikiagoak ere, praktikoki hitz bakoitza) ahal dira metatu aiseki eta efektiboki (kantitatean eta kalitatean), osatuz izen-sintagma eta esaldi luzeak zeinen osotasuna baita analitikoa: zati koherente bakoitza báda berez unitate itsasgarria eta prozesagarria.

Ez, ez dira inondik inora funtzionalki berdinak osotasun sintetikoa eta osotasun analitikoa (unitate sintetikoak eta analitikoak), eta justuki diferentzia funtzional horretan datza potentzia rekursibo diferentziala arten sintaxi burulehena (buru-buztan) eta sintaxi buruazkena (buztan-buru).
______________________________
Irakur ere sarrera hauek:
1.: Arazo guztiak joan ohi dirá batera
2.: Adreiluak nola etxeak
3.: Adreiluak
4.: Juan Garzia: "berdin" ala "oso desberdin"?  
5.: Zer gertatzen ari da hemen?

6.: Ordena regresivoa: zentzu batean, izenzalekeriarik gogorrena
7.: Sintaxia da ekonomia purua
8.: Informazio referentziala izaten da arinagoa (aurre aditza), eta informazio berria izaten da pisuagoa (atze aditza)

Etiketak: , , , ,

ostirala, martxoa 24, 2017

Arazo guztiak joan ohi dirá batera

Aurreko sarreran komentatutako esaldi horretan dirá existitzen gutxienez lau mota hon arazo komunikatibo, zein normalean joan ohi dirá batera. Horra hor esaldia, horiz markatua:
Nola nahi ere, hala osaturiko unitateak esaldiaren oinarrizko osagaiak baino ez dira, eta unitate gisa dute zentzua: esaldiaren adreiluak dira, eta, berez, berdin dio prepositiboki zein postpositiboki fabrikatuak diren. Laburkiago adieraz daitekeen zerbaiten hedadurazko zehaztapentzat jo ditzakegu (ezkerrerantz hedatua postpositiboa, eta eskuinerantz hedatua prepositiboa) [Juan Garzia, 2014:20-21]
Ikus ditzagun:

1.: Arazo sintaktikoa: Esaldi horretan azkeneraino ez dakigu perpaus nagusian gaudenentz, esaldi subordinatu batean gaudenentz, konplementu direkto batean gaudenentz, konplementu predikatibo batean gaudenentz... eta soilik azken morfeman (-gu) jakingo dugu zéin den subjektua (objektua ez da izanen argi inoiz ere ez, zeren esaldia ez da batere ondo kateatua kin aurreko esaldia). Hori dá inkoherentzia sintaktikoa.

2.: Arazo interpretatibo-informatiboa: Esaldi  horretan azkeneraino ez dakigu ba ote gauden theman, edo rhemaren parte gutxien rhematikoan edo rhemaren parte rhematikoenean... eta soilik bukaeran jakingo dugu ze hasierako informazio hori ari zén izaten justuki esaldiaren informazio rhematikoena (fokua). Hori dá inkoherentzia informatiboa. Gauza da ze oro har osagarriak dirá izaten rhematikoagoak ze euren buruak, eta hori da arrazoia zergátik ordena burulehena dén izaten informatiboena. Eta zenbat eta rhematikoagoa (ezustekoagoa) izan osagarri bat, orduan eta informatiboki inportanteagoa izanen da ze osagarri hori egon dadin ondo thematizatua, ondo aurreprestatua.

3.: Arazo interpretatibo-expresiboa: Inkoherentzia sintaktiko-informatiboak (normalean biak batera baitoaz) ekarri ohi dú berekin desoreka interpretatibo-expresiboa, esaldian ezin baitira egokitu berdin efektiboki azentuak edo bestelako ñabardura intonatiboak noiz informazioa ez dagoen koherenteki oinarritua sintaktiko-informatiboki. Salbu an kasu oso-kontextualak, non koherentzia sintaktiko-informatiboa ez den bereziki beharrezkoa, esaldi-amaieran egoten dira baldintza expresibo egokienak afin efektiboki eman eta interpreta daitezen osagarri rhematikoenak (zeinek eraman ohi dute azentu fokala edo bestelako enfasi-moduak). Eta baldintza abantailatsu horietan datza koherentzia interpretatibo-expresiboa.

4.: Arazo digestiboa: Subjektuak, aditzak, nexuak, izenak eta orokorrean buru sintaktiko-informatibo guztiak dirá izaten laburragoak ze euren osagarriak, eta oro har hobeki digeritzen dira aurrén ezenezta atzén osagarri astunagoak, aparte eman koherentzia sintaktiko-interpretatibo-informatibo-expresiboa. Horregatik elementu laburrago horiek bukaeran kokatzea dá, gainera ere, desoreka digestibo bat.

Halako arazo horiek dirá gertatzen sistematikoki an sintaxi buruazkenak (zenbat eta buruazkenagoak, eta gehiago). Eta hizkuntzen ibilera ez da baizik saio konstante bat afin joan soluzionatzen ahalik eta hobetoen arazo horiek (ikus adibidez sarrera hau). Hizkuntzen ibilera dá ekonomia purua.
______________________________
Irakur ere sarrera hauek:
1.: Sintaxia da ekonomia purua
2.: Informazio referentziala izaten da arinagoa (aurre aditza), eta informazio berria izaten da pisuagoa (atze aditza)
3.: Adreiluak nola etxeak
4.: Adreiluak
5.: Juan Garzia: "berdin" ala "oso desberdin"?  
6.: Zer gertatzen ari da hemen?

7.: Ordena regresivoa: zentzu batean, izenzalekeriarik gogorrena

Etiketak:

astelehena, martxoa 20, 2017

Adreiluak nola etxeak

Dio Juan Garziak an bere Esaldiaren antolaera (2014: ikus sarrera hau):
Adreiluak, esan dezagun bidenabar, ez dira izaten etxeak baino handiagoak (eta, hala izatera, ez lirateke oso erabilgarriak adreilu modura). [Juan Garzia, 2014:20-21] 
Baina sintaxi buruazkenetan ez da arraroa ze adreiluak (esan nahi baita adreilu itsasgarriak) izan daitezén hain handiak nola etxeak (esaldi osokoak). Demagun honako esaldi hau (gorriz) ti Juan Garzia (an hemengo aipua):
Nola nahi ere, hala osaturiko unitateak esaldiaren oinarrizko osagaiak baino ez dira, eta unitate gisa dute zentzua: esaldiaren adreiluak dira, eta, berez, berdin dio prepositiboki zein postpositiboki fabrikatuak diren. Laburkiago adieraz daitekeen zerbaiten hedadurazko zehaztapentzat jo ditzakegu (ezkerrerantz hedatua postpositiboa, eta eskuinerantz hedatua prepositiboa):
         han:   [...] puntan.
         allí:    en la punta [...]
[Juan Garzia, 2014:20-21]
Esaldi azpimarratu hori, nik ez dakit zenbat alditan irakurri nuen harik-eta ulertu (gutxienez 3). Eta justuki hor dugu Juan Garziaren adreilu horietako bat zein, berak dio, hartu beharko litzateke nolabalitz oinarrizko osagai bat: [Laburkiago adieraz daitekeen zerbaiten hedadurazko zehaztapen]... Baina gauza da ze ustezko adreilu hori ezin da koherenteki itsatsi an diskursoa harik-eta ezagutu bukaerako aditza: soilik hor jakinen dugu nóla estrukturatu informazioa zein, horraino, ari ginen almazenatzen. Esan nahi baita ze adreilu erabilgarria, benetako adreilu itsasgarria, ez da izen-sintagma hori, baizik esaldi oso-osoa (esaldi osoa dá unitate sintetiko bat, antzerakoa nola izen luze bat, hala nola balitz nominalizazio erraldoi bat).

Esaldi horretan, Juan Garziak du eliditu subjektua eta objektua (zeinekin aditz-aurreko informazioa zen izanen are luzeagoa eta astunagoa) eta hasi da zuzenean ematen esaldiaren fokua. Irakurleak, ordea, ez du horren berri, eta, soilik noiz ailegatu ki bukaerako aditza, ahalko da konturatu ze hasierako informazio hori guztia ari zen izaten esaldiaren informazio rhematiko nagusia, aparte-eta konturatu gainera, informazio hori ezin izan duela ulertu.

Esan nahi baita ze, kasu horretan, kontua ez da soilik ze esaldiak du galdu efikazia komunikatiboa (nola gertatu orokorrean noiz erabili estruktura buruazken ez oso-kontestualak), baizik-ere esaldia ez dela ulertzen (zein baita gradu maximoa on porrot komunikatiboa).

Kasu horretan unitate informatibo koherente bakarra dá esaldi osoa: "Laburkiago adieraz daitekeen zerbaiten hedadurazko zehaztapentzat jo ditzakegu", ez baitago beste unitate txikiagorik non jakin ahal izan zéin den esaldiaren estruktura, eta estruktura horretan nón gauden. Jakina, hala emandako informazio hori nekez izanen da hain efektiboa nola an kasua non informazioa ahal da uztartu eta interpretatu progresiboki, hitzez hitz, adreiluz adreilu, koherenteki an gure entendimendua.

Sintaxi burulehenean, adreilu koherenteak ez dira izaten astunak nola etxeak (ezta urrutitik ere), izan ere hitzak eurak izaten baitira adreilu koherenteki uztargarriak an ildoa on gure pentsamendua, esan nahi baita ze adreilu txiki eta funtzional horiek ahal dira progresiboki uztartu an estruktura koherente, garden, analitiko, progresibo, flexible, ireki eta askea, erosoki, efizienteki, efektiboki. []
______________________________
Ikus beste sarrera hauek:
1.: Ordena regresivoa: zentzu batean, izenzalekeriarik gogorrena
2.: Analisi koherentea vs sintesi monolitikoa
3.: Hitz-ordena deduktiboa vs induktiboa
4.: Juan Garzia: "berdin" ala "oso desberdin"?  
5.: Zer gertatzen ari da hemen?

6.: Kontzeptu klabea: informazio-unitate itsaskorra 
7.: Unitate minimo koherentea vs tope prozesagarria

Etiketak: ,

asteazkena, martxoa 15, 2017

Adreiluak

Adreiluak aipatzen ditu Juan Garziak an bere Esaldiaren antolaera (2014) noiz referitu ki bere informazio-unitateak (zein, berak dioenez, funtsean, izanen liraké izen-sintagmak), eta adreiluen metafora bera erabiltzen genuen (hemen eta hemen) afinda definitú informazio-unitate itsaskorrak, zein diren komunikatiboki ondo diferenteak respektu adreiluak e Juan Garzia.

Zeren berdin nola eraikuntzako adreilu normalak ezin diren airean itsatsi, baizik-ze behar dira itsatsi gain beste adreilu batzuk (zementuz-edo) afin sostenga daitezen (ezin liteke hasi eraikitzen etxe bat ti teilatua), horrela ere adreilu informatiboak itsasi behar dira an diskursoa koherenteki, ez daitezen erori, uler daitezen efizientekiago, izan daitezen eraginkorragoak, oro har. Adreilu izanen badira (bestela izanen dirá bestelako unitate formalak, nola diren etxeetako adreiluen goiko edo beheko edo alboko parteak, baina ez dira izanen adreilu funtzionalak).

Ez. Adreilu informatiboak ez dira zertan izan izen-sintagmak (zeinen barruan egon litezke beste izen-sintagma batzuk edota perpaus subordinatuak adibidez erlatiboak). Ez, adreilu informatiboa dá edozein diskurso-unitate zein ahal den itsatsi koherenteki an diskursoa (adreilu-mota asko daude, luzeagoak, laburragoak, astunagoak, arinagoak...), adreilu informatiboak dirá informazio-unitate itsaskorrak, itsasgarriak edo koherenteak, zein oro har izanen dirá luzeagoak edo laburragoak, astunagoak edo arinagoak segun euren sintaxi-modua.

Eta sintaxi-modu buruazkenean adreiluak izaten dirá askoz luzeagoak (unitate koherenteak eta itsaskorrak izaten dirá multzo handiagoak eta astunagoak) ezi an sintaxi-modu burulehena, non hitzak eurak izaten baitira adreilu. Aurreko sarrera batean nioenez (hemen eta baita hemen ere):
Beste hitzetan: pentsabide/mintzabide diskurtsiboan hitza da informazio-unitate itsaskorra, hitzetik hitzera doa, eta zentzu horretan pentsabide/mintzabide hori jarraitua da. Jarraitua izanik, pentsabide/mintzabide diskurtsiboan pausatuki progresa dezakegu, hainbateraino non egin baitezakegu pausa an birtualki edozein hitz, arazorik gabe (mezuaren adreilu bakoitza linealki eta koherenteki itsasten baita). Pentsabide/mintzabide diskurtsiboa, azkenik, irekia da, zeren aurrera garatzen delarik, ematen baitigu aukera hon jarraitzea osatuz gure osagarriak, suabeki gidatuz gure ideiak gain bide seguruak, kalitatez, kantitatez
Eta sintaxi buruazkenean adreiluak dirá oso ezberdinak:
Pentsabide/mintzabide ez-diskurtsibo paradigmatikoan hitz-multzoka joaten gara, jauzika, informazio-unitate itsaskor erlatiboki askoz lodiagoetan (respektu diskurtsiboan), zeinen zentzua ez den ikusten harik-eta hitz-multzoaren burura ailegatu arte (hots, akaso aski atzeratutako burura, head-era: aditz pospositibora, posposiziora, atzizki deklinatibora,...), eta gauza da ezen informazio-unitate bat ezin dela koherenteki itsatsi harik-eta bere zentzua, bere burua (bere head hori) erakutsi arte (hau da, soilik itsatsi ditzakegu koherenteki horiek hitzak zein doazen an ordena komunikatiboa: buruetatik osagarrietara, azpiburuetatik azpiosagarrietara).
Ez dira inondik inora berdin koherenteak diskurso buruazkena eta burulehena. Batean zein bestean, adreilu funtzionalak ez dira izaten inondik inora berdinak. Hala ere, Juan Garziak diosku hau:
Irudiarekin jarraituz: berdin dio nondik nora fabrikatu den adreilua, funtzio bera betetzen baitu. [Juan Garzia, 2014:21]
Ez. Sintaxiaren  nondik norakoak (burulehen edo buruazken) baldintzatzen baitú adreilua bera, adreiluaren nolakotasuna bera, eta funtzionalki oso desberdinak izaten dira. []
_____________________________
Irakur ere:
1.: Juan Garzia: "berdin" ala "oso desberdin"?  
2.: Zer gertatzen ari da hemen?
3.: Ha-paradoja hon itzulpena
4.: Burmako hizkuntza azpigaratua: Losing Gems as You Translate 
5.: Unitate minimo koherentea vs tope prozesagarria
6.: Kontzeptu klabea: informazio-unitate itsaskorra
7.: Diskurtsibitatea: kalitate-faktore erabakigarri eta neurgarria (dá nire erantzun bat ki artikulu nagusia)

8.: Aditz-osteko neutrotasun pausatua dá produktua ti koherentzia
9.: F1 eta F2 berez dira foku-mota ezberdinak: F1 enfatikoagoa eta F2 landuagoa eta neutroagoa
10.: Beste zantzu bat ti koherentzia: aukerako pausa artén aditza eta foku estua 
11.: Nexu postpositiboen joera sintetikoa vs nexu prepositiboen joera analitikoa

Etiketak: , ,

ostirala, martxoa 10, 2017

Juan Garzia: "berdin" ala "oso desberdin"?

Aurreko sarrera batean irakurri dugu nóla Juan Garziak, an bere Euskara lantegi (1997), zioskun hau:
Izan ere oso gauza desberdina da ISaren [Izen-Sintagmaren] gune nagusia eman (determinazioa eta izena) eta gero haren muina den izena zehazten segitzea (erdaraz gertatu ohi den moduan), eta (hori baita kasua) zehaztapen hori airean -erreferenterik gabe- egitea eta gero halako batean, guztiaren buruan, erreferente nagusi hori ematea. Garbi dago hor ere kizkur horietako bat egitera behartuko genukeela berehala irakurlea (hots, behin luze-konplexutasun gradu batera orduko). Kasu honetan, gainera, kontutan har bedi lan hori guztia esaldi orokorraren zatitxo txertatu batean egiteko eskatzen diogula. (Joskera lantegi 1997:368)
Beraz, Juan Garziak (1997:368) hor diosku ze oso gauza desberdina da izen-sintagma [IS] modu batera edo bestera eman: burulehen edo buruazken.

Eta gauza da ze Juan Garzia bera ere mintzo zaigu an bere Esaldiaren antolaera (2014) buruz izen-sintagmak (funtsean, esaldiaren adreiluak baitira), dioskularik ze:
... ia erabatekoa da ispiluko simetria (...):
          1) Aldapeko sagarraren adarraren puntan
          2) en la punta de la rama del manzano de Aldape
Nola nahi ere, hala osaturiko unitateak esaldiaren oinarrizko osagaiak baino ez dira, eta unitate gisa dute zentzua: esaldiaren adreiluak dira, eta, berez, berdin dio prepositiboki zein postpositiboki fabrikatuak diren. Laburkiago adieraz daitekeen zerbaiten hedadurazko zehaztapentzat jo ditzakegu (ezkerrerantz hedatua postpositiboa, eta eskuinerantz hedatua prepositiboa):
         han:   [...] puntan.
         allí:    en la punta [...]
Adreiluak, esan dezagun bidenabar, ez dira izaten etxeak baino handiagoak (eta, hala izatera, ez lirateke oso erabilgarriak adreilu modura). Funtsean, ikusten ari garenez, izen-sintagmak ditugu oinarrian, eta haien barne-osaera da unitatea hedagarri bilakatzen duena (...):
          3) [hor aurrean duzun sagarrondo koxkorraren goreneko adarraren mutur zorrotz] horretan.
Berriro diogu: luze-konplexuena delarik ere, izen-sintagmak osatzen duen unitate-hori esaldia den etxearen adreilu bat baino ez da, eta adreiluen tamainen mugan ibili behar da betiere, bere eginkizuna taxuz beteko badu. Prepositiboa (buru-buztan) izan zein postpositiboa (buztan-buru) izan, batera hartzeko unitate bat da halakoa, formaz eta esanahiz. [Juan Garzia, 2014:20-21]
Beraz hor Juan Garzia (2014:20-21) esaten ari zaigu ze, funtsean, izen-sintagmak [IS] liraké esaldiaren adreiluak, eta berdin litzakela adreilu horiek nóla osatu: pre edo pospositiboki, burulehen edo buruazken. Zertan gabiltza? []
_____________________________
Irakur ere:
1.: Zer gertatzen ari da hemen?
2.: Ha-paradoja hon itzulpena
3.: Burmako hizkuntza azpigaratua: Losing Gems as You Translate 
4.: Unitate minimo koherentea vs tope prozesagarria
5.: Kontzeptu klabea: informazio-unitate itsaskorra
6.: Diskurtsibitatea: kalitate-faktore erabakigarri eta neurgarria (dá nire erantzun bat ki artikulu nagusia)

7.: Aditz-osteko neutrotasun pausatua dá produktua ti koherentzia
8.: F1 eta F2 berez dira foku-mota ezberdinak: F1 enfatikoagoa eta F2 landuagoa eta neutroagoa
9.: Beste zantzu bat ti koherentzia: aukerako pausa artén aditza eta foku estua 
10.: Nexu postpositiboen joera sintetikoa vs nexu prepositiboen joera analitikoa
_____________________________

Etiketak: ,

asteazkena, martxoa 08, 2017

Ha-paradoja hon itzulpena

Aurreko bi sarreretan (hau eta hau) berrikusi dugú 2004ko testu bat (Erabili. com blogean, erantzun batean) non nuen erabiltzen kontzeptua hon unitate koherente minimoa (edo informazio-unitate itsaskorra) afin erakutsi nóla unitate informatiboen tope errazki prozesagarri horrek (silaba gutxi batzuk) ez dun ber eragina gain sintaxi buruazkenak (non tope hori gaindituko baita aski aise) edo gain sintaxi burulehenak (zeinetan unitate minimo koherenteak diren izaten hitzak eurak zein banan banan doazen itsasten guztiz koherenteki). Horregatik gertatzen da ha-paradoja hon itzulpena, zein enuntziatu liteke honela: 
Hizkuntza diskurtsibo (head-first) batetik hizkuntza ez-diskurtsibo (head-last) batera itzuliz gero, makroarazo sintaktiko zailak nonahi izanen ditugu (ezin besterik espero, ez behintzat baliabide mugatuagoekin, itxiagoekin, zatikakotasun handiago sortzen dutenekin, edo hitz batean, antiinformatiboekin); itzulpena ez-diskurtsibotik diskurtsibora eginez gero, soilik topatuko ditugu mikroarazo aise konpongarriak, eta, orokorrean, emaitza izanen da hobeagoa ezi jatorrizkoa, hau da: ulergarriagoa, diskurtsiboagoa (diskurtsibitate-indizea jaitsiko da). Paradoja horren azalpena datza an faktoa ezen baliabide pospositiboak dira ahaltsuagoak ... ezi euren kide prepositiboak. Kalitatezko baliabideen bidez sortzen dira kalitatezko diskurtsoak, eta kalitate gabeko baliabideekin sor daitekeen bakarra da kalitate baldintzatua, kalitate mugatuagoa, baxuagoa (ikusi nahi duenarentzat, bistakoa da hau; ikusi nahi ez duenak, berak jakingo du zergatik ez duen ikusi nahi).
Horra hor beste froga bat hon euskararen azpigarapen sintaktikoa, zeinen eragina gain kalitatea ezin baita saihestu. [Hartua ti Diskurtsibitatea: kalitate-faktore erabakigarri eta neurgarria (2004), erantzunez ki artikulu nagusia]
Zenbat eta rhematikoagoak eta konplexuagoak izan osagarriak, orduan eta handiagoa izanen da eraginkortasun diferentziala hon ordena burulehena respektu buruazkena, hala mintzoz nola idatziz. Eta hori-efektua orokorra da, esan nahi baita ze berdin gertatuko da arten edozein bi hizkuntza zeinen sintaxiak diren bata buruazkena eta bestea burulehena: ikus, horretaz, dokumentu hau Losing Gems as You Translate: Some Experiences of a Burmese Translator eta horren inguruko sarrera hau: Burmako hizkuntza azpigaratua: Losing Gems as You Translate. []
_____________________________
Irakur ere:
1.: Burmako hizkuntza azpigaratua: Losing Gems as You Translate 
2.: Unitate minimo koherentea vs tope prozesagarria
3.: Kontzeptu klabea: informazio-unitate itsaskorra
4.: Diskurtsibitatea: kalitate-faktore erabakigarri eta neurgarria (dá nire erantzun bat ki artikulu nagusia)

5.: Aditz-osteko neutrotasun pausatua dá produktua ti koherentzia
6.: F1 eta F2 berez dira foku-mota ezberdinak: F1 enfatikoagoa eta F2 landuagoa eta neutroagoa
7.: Beste zantzu bat ti koherentzia: aukerako pausa artén aditza eta foku estua 
8.: Nexu postpositiboen joera sintetikoa vs nexu prepositiboen joera analitikoa

Etiketak:

asteartea, martxoa 07, 2017

Unitate minimo koherentea vs tope prozesagarria

Aurreko sarreran hasi gara berrikusten kontzeptuá hon informazio-unitate itsaskorra, zein den klabea noiz aztertzen edozein testu ti ikuspuntu komunikatiboa (ikus artikulu honen erantzuna). Orain berrikusiko dugu nola informazio-unitate itsaskorrak (zein diren informazio-unitate koherenteki-itsasgarri minimoak) ahal diren izan luzeago-ze tope prozesagarri maximoa, zeinetatik gora komunikazioa hagitz zaildu liteke (edozein kasutan galduz kalitate komunikatiboa, eta hortaz, eraginkortasun komunikatiboa):
Edonola ere, pentsabide/mintzabide retrogresiboa da kantitatez mugatua, estua; eta kalitatez ongi eskasagoa ezi beste estadio garatuagoa, non sistematikoki betetzen baita komunikazioaren urrezko legea: aurrena burua, gero osagarria. Dio Hidalgok:
Dirudi prozesamendua, ahoz edo irakurriz, gehienera 10 (15?) silaba bitarteko informazio unitateetan egin ohi dela. (EKAIA, 2002, 16. zkia.)
Gehienera, beraz: tope modura 10-15 silaba. Pentsabide/mintzabide pospositiboan informazio-unitateen topeak inportanteak dira, zeren, barne-antolamendu antiinformatiboa izanik, hortxe dira guztiz operatiboak tope horiek, zeinek markatzen baitute justuki hizkuntzaren estuasunen neurri kuantitatiboa (multzoaren burua ezagutzeke, komunikatiboki kostutsua da tope horretatik aurrera segi). Bestalde, tope horien barnean ere ez da berdin ordena komunikatiboa ezi ez-komunikatiboa, jakina.

Modu diskurtsiboan tope horrek ez du funtzionatzen, zeren kasu horretan informazioaren adreilu koherenteak eta zentzudunak (informazio-unitate itsaskorrak) izaten dira hitzak (burua beti aurretik doalarik, hitz-multzoa informatiboki garatzen delarik, informaziogai gehigarri bakoitza, hitz bakoitza itsasgarria baita), zeinen metaketa informatiboak ez duen muga argirik. Modu adierazkorrean, aldiz, mehatxu konstante bat da tope hori (metaketa antiinformatiboak eragindakoa), Damokles-en ezpata bat zein, edozein momentutan, erori baitaiteke gain gure osagarri bat, gain gure perpaus bat, gain gure esaldi bat.

Bittor Hidalgok edo Asier Larrinagak diote ezen 7 edo 10 edo inkluso 15 silabatako zatietan ez duela inporta non jartzen dugun preposizioa edo posposizioa, non jartzen dugun izena edo ezizena, baina hori ez da horrela. Jakina inporta duela, eta asko gainera; zeren, informazio-unitate itsaskor luzeen barneko ordena antiinformatiboak oztopatzen baitu unitate horien aurrerako kateazioa (ez ordea, atzerakoa: baina atzera kateatzeak sakonduko luke gure arazo komunikatiboa). Esan nahi baita ezen informazio-unitate itsaskor luzeen barneko ordena antiinformatiboak zeharo baldintzatzen duela informazio-unitate horiek aurrera kateatzeko aukera, baldintzatzen duela mezuaren korritzea, baldintzatzen du mezua bera.

Larrinagak aipatzen duen Juan Garziak honakoa dio:
Izan ere oso gauza desberdina da ISaren gune nagusia eman (determinazioa eta izena) eta gero haren muina den izena zehazten segitzea (erdaraz gertatu ohi den moduan), eta (hori baita kasua) zehaztapen hori airean -erreferenterik gabe- egitea eta gero halako batean, guztiaren buruan, erreferente nagusi hori ematea. Garbi dago hor ere kizkur horietako bat egitera behartuko genuekeela berehala irakurlea (hots, behin luze-konplexutasun gradu batera orduko). Kasu honetan, gainera, kontutan har bedi lan hori guztia esaldi orokorraren zatitxo txertatu batean egiteko eskatzen diogula. (Joskera lantegi 1997:368)
Hidalgoren azken bertsioen arabera 7, 8 edo 10 bat silaba da topea nondik aurrera agertuko zaigun kizkur nabaria, edo, nahiago bada, atzerakarga (IU bat da topea):
Badirudi guk bai irakurtzean eta bai entzutean kolpe batean ulertzen ditugun zatiak direla 10 bat silabatakoak. 10 silabatik gorako zatiak nekez ulertzen ditugu. 7-8 silabatako multzo hori da "informazio unitatea" deitzen dena. (ARGIA, 2003ko azaroaren 23ko alea)
Hori da topea, informazio-unitate itsaskorren tamaina maximoa; baina diskurtsoa unitate itsasgarri oso txikietan progresatzen bada, ez da batere arazorik agertuko (modu diskurtsiboan hala da). Esanda dago: tamaina hori dependitzen da krutzialki hon ze nolako hitz-hurrenkera erabiltzen ari garen; eta zenbat eta informazio-unitate itsaskor laburragoak erabili, orduan eta jarraikortasun gehiago gozatuko dugu, bai-eta, beraz, arazo gutxiago diskurritzeko.

Modu adierazkorrean, bizitza konplikatuagoa da, zeren IU baten topea (hots, 10 silaba horiek) oso tope txikia baita, adibidez izen-sintagma (IS) batentzako, non, ahal izanez gero, erabiliko baititugu osagarrien kate luze samarrak, erlatibozko osagarri kateatuak barne. Irakur, adibidez, Juan Garzia beraren beste zita hau:
Oinarri-oinarrizko arazo bat dago, beraz, erdarazko erlatibo-perpausak euskaraz emateko: erdarazko egitura irekia da, muga garbirik gabe luzagarria; euskarazkoa, berriz, itxia eta oso mugatua. (Joskera lantegi 1997:368)
Begibistan da sakoneko diferentzia funtzionala inter hizkuntza estadio adierazkor oztopoz-betea eta estadio diskurtsibo jarraitua. Irakur honako hau (non-eta Larrinagak aholkatutako Garziarenean):
Hortik ere (...), bistan da, gure sintaxiak eskatzen duen zatikakotasun erlatiboa, erdararen jarraikortasunaren aldean. Ez da, hala ere, berez, dena desabantaila, gehiegikeriarako bideak ixten baitizkigu horrek. (Joskera, lantegi, 369 or.)
A ze kontsolamendua! Eta, esan gabe doa: jatorrizko euskarazko testuetan ez da arazoa desagertuko, baizik-eta soilik hobeto ezkutatuko. [Hartua ti Diskurtsibitatea: kalitate-faktore erabakigarri eta neurgarria (2004), erantzunez ki artikulu nagusia]
Bai, nahiz eta, formalki, sintaxi burulehenak eta buruazkenak izan ahal diren aski simetrikoak, funtzionalki guztiz dirá asimetrikoak. []
_____________________________
Irakur ere:
1.: Kontzeptu klabea: informazio-unitate itsaskorra
2.: Diskurtsibitatea: kalitate-faktore erabakigarri eta neurgarria (dá nire erantzun bat ki artikulu nagusia)

3.: Aditz-osteko neutrotasun pausatua dá produktua ti koherentzia
4.: F1 eta F2 berez dira foku-mota ezberdinak: F1 enfatikoagoa eta F2 landuagoa eta neutroagoa
5.: Beste zantzu bat ti koherentzia: aukerako pausa artén aditza eta foku estua 
6.: Nexu postpositiboen joera sintetikoa vs nexu prepositiboen joera analitikoa

Etiketak: , , , ,

igandea, martxoa 05, 2017

Kontzeptu klabea: informazio-unitate itsaskorra

Aurreko sarreretan egon gara mintzatzen buruz erlazio funtzionala arten aditza (burua) eta bere objektu fokalizatua (osagarria). Baina erlazio hori (zein, ikusi dugunez, ahal dan izan erlajatuagoa edo askoz estuago-dramatikoagoa segun posizioa on bata respektu bestea) ez da kualitatiboki diferentea ti erlazioa zein dan existitzen arten konjunzioak (buru sintaktiko-interpretatiboak) eta euren perpaus koordinatu-subordinatu rhematikoagoak (osagarri sintatiko-interpretatiboak), ezta ere ti erlazioa arten postposizio-atzizkiak (buru sintaktiko-interpretatiboak) eta euren sintagma dependente rhematikoagoak (osagarri sintatiko-interpretatiboak), edo ... arten edozein buru sintaktiko-interpretatibo eta bere osagarri sintaktiko rhematikoagoa (oro har osagarri sintaktikoak dirá informatiboki rhematikoagoak ezi euren buru sintaktikoak).

Guzti hori aztertuz, 2004an (Erabili. com blogean, erantzun batean) erabili nuén kontzeptu bat zein zaidan iruditzen klabea afin erakutsi diferentzia funtzional handiak zein diran existitzen arten sintaxi burulehenak eta buruazkenak: dá kontzeptua on informazio-unitate itsaskorra (hots, informazio-unitate koherenteki-itsasgarri minimoa), zein dan derivatzen zuzenean ti kontzeptua on koherentzia sintaktiko-interpretatiboa. Jarraian doá 2004ko erantzun haren hasiera (datozen sarreretan jarraituko dut transkribatzen zati gehiago):
Jarraitua, pausatua, irekia
Sintaxi buru-lehenari egokitzen zaio pentsabide-mintzabide diskurtsiboa; eta sintaxi buru-azkenari dagokio pentsabide/mintzabide ez-diskurtsiboa.

Pentsabide/mintzabide diskurtsibo paradigmatikoan buruak (hots: aditza, preposizioa, izena, ...) beti doaz lehenago ezi euren osagarriak, eta horrexegatik hitz bakoitza ongi itsasten da, ongi txertatzen da an diskurtsoa, metatuz bere informazioa koherenteki (nahiz informazio partziala izan, perfektuki enkajatzen da, esan nahi baita ezen informazio horren zentzua ulertzeko ez dela inongo bukaerara itxaron behar, ez dela egon behar inongo buruaren zain), halatan non mezua progresatzen baita unidirekzionalki, aurrera, hitzetik hitzera, atzerakargarik gabe, kizkurrik gabe; eta horregatik ongi korritzen du, ongi diskurritzen du, atzetik seguru eta aurrera iragarriz bidea, prestatuz bidea, eta, finean, gozatuz bidea.

Beste hitzetan: pentsabide/mintzabide diskurtsiboan hitza da informazio-unitate itsaskorra, hitzetik hitzera doa, eta zentzu horretan pentsabide/mintzabide hori jarraitua da. Jarraitua izanik, pentsabide/mintzabide diskurtsiboan pausatuki progresa dezakegu, hainbateraino non egin baitezakegu pausa an birtualki edozein hitz, arazorik gabe (mezuaren adreilu bakoitza linealki eta koherenteki itsasten baita). Pentsabide/mintzabide diskurtsiboa, azkenik, irekia da, zeren aurrera garatzen delarik, ematen baitigu aukera hon jarraitzea osatuz gure osagarriak, suabeki gidatuz gure ideiak gain bide seguruak, kalitatez, kantitatez.

Pentsabide/mintzabide ez-diskurtsibo paradigmatikoan hitz-multzoka joaten gara, jauzika, informazio-unitate itsaskor erlatiboki askoz lodiagoetan (respektu diskurtsiboan), zeinen zentzua ez den ikusten harik-eta hitz-multzoaren burura ailegatu arte (hots, akaso aski atzeratutako burura, head-era: aditz pospositibora, posposiziora, atzizki deklinatibora, ...), eta gauza da ezen informazio-unitate bat ezin dela koherenteki itsatsi harik-eta bere zentzua, bere burua (bere head hori) erakutsi arte (hau da, soilik itsatsi ditzakegu koherenteki horiek hitzak zein doazen an ordena komunikatiboa: buruetatik osagarrietara, azpiburuetatik azpiosagarrietara).

Baldin-eta nahi baditugu itzuli serie informatibo-diskurtsiboak tu molde adierazkorra, tipikoki sortuko dira bukle edo kizkur antiinformatiboak zeinen metaketak biziki zailduko baitu progresoa hon kodifikazioa edo deskodifikazioa zein ari garen egiten. Teknologia adierazkorraren arazo konparatibo biziki larriak ez dira nabaritzen mezu edo esaldi oso sinpleetan (
hizkuntza guztien hasieran esaldi guztiak izanen bide ziren sinple-sinpleak, zuzen-zuzenak, bat-batekoak, adierazkor-adierazkorrak), baina ber momentutik non mezu edo esaldiak hasten baitira luzatzen edo konplexutzen, hortxe ageriko zaizkigu oztopo horiek zeinek, esan bezala, kritikoki baldintzatuko duten gure pentsabide/mintzabidea, zein baita asko esatea.

Hau guztia hain da frogagarria, hain da esperimentagarria, hain da logikoki aztergarria, hain logikoki ulergarria nola beste edozein teknologiaren funtzionamendua, eta hain da argia nola eguzki beteko argia bera. Eta hala da
edozein diskurtsotan, edozein testutan, eta baita edozein hizkuntzatan ere (hau garrantzi handiko detailea da, zeren horrek ahalbideratzen baitu konparazioa inter hizkuntzak). [Hartua ti Diskurtsibitatea: kalitate-faktore erabakigarri eta neurgarria (2004), erantzunez ki artikulu nagusia]
Bide batez, 2004ko erantzun hori berrirakurtzean, momentu batez iruditu zait atzo bertakoa zela. []
 _____________________________
Irakur ere:
1.: Diskurtsibitatea: kalitate-faktore erabakigarri eta neurgarria (dá nire erantzun bat ki artikulu nagusia)

2.: Aditz-osteko neutrotasun pausatua dá produktua ti koherentzia
3.: F1 eta F2 berez dira foku-mota ezberdinak: F1 enfatikoagoa eta F2 landuagoa eta neutroagoa
4.: ...there isn't a simple mechanism which favors that change (VO->OV) ... [Jon Aske]
5.: Buruz pausa koherenteak eta beste
6.: Hobe burua aurretik, pausatukiago eta luzeago ibili ahal izateko
7.: Esaldi bakoitzak bere intentzioa
8.: Beste zantzu bat ti koherentzia: aukerako pausa artén aditza eta foku estua 
9.: Nexu postpositiboen joera sintetikoa vs nexu prepositiboen joera analitikoa

Etiketak: