igandea, martxoa 15, 2015

Erdozia (2006) edo zelan desitxuratu ondorio enpiriko batzuk

Ander Ramos Murgialdai neurozientzialariak dio (Elhuyar aldizkaria, 316 zkia):
Garrantzitsua da gauzak azkar egitea, baina hori baino garrantzitsuagoa da ondo egitea.

zein, aplikatua ki komunikazioa, litzaké: aurrenekoa dá mezua ondo hel dadin ki entendimendua e-entzulea edo irakurlea, eta, behin hori kontuan hartuta, has gintezke egiten bestelako konsiderazioak. Esan nahi baita ze mezua ez bada ondo ailegatzen, beste guztia berdin da.  

Hau diot zeren Kepa Erdozia hizkuntzalariak dú publikatu artikulu bat [deitzen "Euskarazko hitz hurrenkera desberdinak prozesatzen" an liburua titulatzen "Andolin gogoan" (2006:291-306)] ze-ditun aurkezten emaitzak e-experimentu bat non diran konparatzen zailtasun erlatiboak noiz prozesatzen ordenamendu sintaktiko diferente hauek: SOV, OSV, SVO eta OVS; eta non, besteak beste, dan egiten ulermen-ariketa bat.

Labur esanda, experimentuko partaideek irakurriko dituzté zenbait esaldi (oso sinple) an goiko lau ordena diferenteok afinda experimentatzaileak neurtu zénbat denbora tardatzen duten irakurtzen (bai esaldi osoa, bai esaldi barneko hitzak ere), eta behin irakurrita, irakurleak erantzun beharko du ki galdera bat afin konprobatu ea mezua ulertu dan ala ez (ea komunikazioa ondo burutu dan ala ez). Azken hori da "ulermen-ariketa".

Ez gara sartuko an detaileak e-experimentua (zein topatu ahal dira an artikulua bera), baina ikus mesedez, irakurle, beheko bigarren grafikoa deitzén "Ulermen ariketa: Akatsak", non diran adierazten experimentuko errore-portzentajeak segun zéin dan hitz-ordena (gainera lehenengo grafikoan, deitzén "Ulermen ariketa", ematen da zénbat tardatu duten parte-hartzaileek erantzuten, an milisegundoak).

Bigarren grafiko hori ikustean, lehenengo kontua ze-dún deitzen atentzioa dirá diferentzia nabariak arten errore-portzentajeak, zein, gainera, ez datoz bat kin aurreikuspenak: printzipioz esperoko genituzké diferentziak aldé hitz-ordena ohikoena an hizkuntza, zein, arauz Erdozia an bere artikulua, litzake SOV hurrenkera:
Euskarak SOV hurrenkeran antolatzen ditu bere osagaiak, ... [Erdozia 2006:2]
Hortaz, espero genuke SOV-k erakustea errore gutxien. Hala balitz, akaso diferentzia horiek normaltzat jo genitzake, izan ere ohiturak báditu bere inertziak.

Baina, harrigarriki, ez da inondik inora horrela gertatzen, zeren bi ordena aditzazkenak dira justuki bí horiek ze-euki errore gehien (SOV da bigarren handiena an errore-portzentajea; handiena OSV izanik, alde handiz); eta bestalde, justuki bi ordena aditzentralak, eta bereziki SVO dirá errore gutxien sortzen dituztenak: diferentzia an errore-tasa arten SOV eta SVO da estatistikoki esanguratsua, Erdoziak dioskunez.

Emaitza horiek, Erdoziaren teoriaren arabera, ez dira ulertzekoak. Eta Erdoziak berak diosku nolako zailtasunak ditun afin interpretatu horiek emaitzak:
Euskarazko hitz hurrenkera desberdinak aztertzen dituen esperimentu honetarako, prestatu dudan ulermen ariketan (5. irudia), lortutako emaitzak azaltzeko zailtasunak eraginda, esperimentuaren diseinua goitik behera berrikusi da. [Erdozia 2006:16]

Erdoziak, emaitza horiek ez ulerturik, goitik behera revisatuko du bere experimentuaren diseinua, badaezpada ere. Ondo dago hori. Horrela, eta ustez berrikusketa horren ondorioz, Erdoziak aipatuko digu diseinu-arazo posible bat: primming sintaktikoa, zeinen arabera, zailtasun gehigarria egongo litzake noiz-ere galderaren ordena sintaktikoa ez dan koinziditzen kin ordena e-textua zeintaz galdetzen den:

... , ulermen ariketako galderak bi egitura ditu: SOV egitura (egia al da gizon batek emakumea ikusi duela?) eta SVO egitura (egia al da gizon batek ikusi duela emakumea?). Lehenengo egiturako galdera SOV eta OSV baldintzei buruzko galderak egiteko erabili da, eta bigarrena aldiz, SVO eta OVS baldintzei buruzkoak egiteko. Beraz, partaideek SOV hurrenkerako perpaus bat ikustean, galdera hurrenkera berean ikusi dute (gauza bera SVOrekin). Aldiz, OSV hurrenkerako perpausa irakurri ostean, galderak beste hurrenkera bat du (gauza bera OVSrekin). [Erdozia 2006:16]

Baina, eta hau azpimarratu behar da, primming sintaktiko horrek ez du batere eraginik noiz konparatzen SOV eta SVO (bi ordena horientzako erabili baitá ber ordenamendua an irakurritako esaldiak eta egindako galderak; hots, irakurritakoa eta galdetutakoa agertzen dira an ber ordenamendu sintaktikoa, eta ez dago, beraz, diferentziarik alde horretatik).

Kontrara, OSV eta OVS ordenetan, ulermen-galdera ez zaie eginen an ber ordena e-textua zein irakurri duten (baizik an SOV edo SVO), akaso sortuz desabantaila erlatiboa respektu SOV eta SVO, zeinek, biek ere berdin (azken hauetan, ordena bera an textua eta galdera), izanen lukete ber abantaila respektu OSV eta OVS.

Esan nahi baita ze primming sintaktikoak joka lezake kontra OSV edo OVS noiz konparatuak kin SOV edo SVO, baina ez du eraginik izanen noiz konparatzen SOV eta SVO euren artean (biak ere baitute egokiera bera).

Hala ere, Erdozia, berriro harrigarriki, bere konklusioan mintzatuko zaigú justuki buruz konparazioak non dan agertzen primming sintaktikoa (hain zuzen, konparazioak arten SOV eta OSV eta baita arten SVO eta OVS) eta ahaztuta utziko du konparazio bakarra zein dan libre ti primming sintaktikoa (hóri-konparazioa arten SOV eta SVO):

SOV eta OSV baldintzen ulermen ariketako emaitzek iradoki dezakete lehenengoa jatorrizko hitz hurrenkera dela. Aldiz, SVO eta OVS baldintzen artean, aurreko bi baldintzen artean baino emaitza esanguratsu gehiago lortzeak iradoki dezake bi baldintza hauek eratorriak direla. [Erdozia 2006:17]
[OHARRA: Aipu horretan, ez da konprenitzen ez lehenengo esaldia, ezta bigarrena ere: ¿nóla liteke SOV izatea abantalatsuena noiz ulermen-ariketa (akatsak) horretan SVO baita esanguratsuki abantailatsuagoa ze SOV? (gainera, SOV eta SVO konparatzean ez dago primming arazorik)]

Izan ere, Erdoziaren artikulua irakurrita, batek ulertuko luke ze, experimentu horretan, ezin ondoriozta daiteke ondorio interesgarririk respektu konparazioa arten SOV eta SVO, noiz-eta:
  1. justuki azken konparazio horretan ez da existitzen primming arazorik,
  2. justuki azken konparazio horretan zaigu agertzen experimentuaren emaitza akaso azpimarragarriena: emaitzak iradokitzen baitu ze SVO ordena da komunikatiboki eraginkorragoa ezez SOV
Jakina, ari gara buruz experimentu konkretu bat zeinen ondorioak kontu handiz tratatu behar diran (emaitzen interpretazioa ez da izaten erraza, eta hor sartzen da eztabaida zientifikoa eta bilaketa e-datu berriak), baina gauza bat dá interpretazio ezberdina, eta beste gauza bat dá ondorioak guztiz desitxuratzea. []
____________________________________________________

Irakur serie guztia:
____________________________________________________

Etiketak: , , , , ,

asteazkena, martxoa 11, 2015

Behin aukerak izanda, erabilerak berak esan dezala

Dio Txopik an aurreko mezuari egindako erantzun batean:
"On" ala "e", baina, mesedez, preposizio bakarra, nola an hizkuntza romanikoak. Ez dut ikusten an, esaterako, gaztelera, arazorik genitiboekin. Aldiz inglesean batzutan bai, zeinek ditun genitibo desberdinak.
Behin aukerak izanda, erabilerak berak esan beharko luke zéin nóla erabili (eta jakina, atera litezke beste aukerak ere). 

Nik ez dut uste bi aukera egotea arazoa danik. Inglesez adibidez, bi erlatibo burulehen dituzte ("that" eta "which"), eta erabilerak berak aukeratuz doa zéin nóla erabili. Zergátik ez gauza bera kin "on" eta "e" (edo beste edozein zein atera liteken)?

Arazoa dá ez izatea aukera burulehenik. []

Etiketak: ,