Defini daigun ordena neutroa

Zenioén atzo Bittor:

Zorabiatu naiz pixkaren bat zure atzoko sarrera irakurtzen, tema noiz den tema edo noiz den errema, errema noiz den tema eta noiz errema.  

Zehaztu beharko zenuke zéin puntu zehatzetan (esaldi, sintagma, ...) gertatu zaizun egokiera kezkagarri hori (zorabioa) afin nik eman deizudan erantzun kunplitu bat (justuki atzo, Erramun Gerrikagoitiak egiten zizun halako galdera zehatz bat, adibide modura). 

Edonola ere, esango dizut ze nire herenegungo sarreran soilik behin erabili nuén "rhematiko" hitza an terminu erlatiboak (terminu erlatibo horietan, thematikoagoa litzaké berdin nola gutxio rhematikoa, adibidez), baina bádirudi ze halako lizentzia erlatibizatzaileak ez direla onak ki zure osasuna. Saiatuko naiz kontuan izaten.   

Jarraitzen duzu:

1. Hizkuntzan, inongo hizkuntzatan, ez dago ORDENA MARKATUrik eta ORDENA NEUTROrik (bai ordena ‘ez gramatikalak’ eta ‘ezohikoak’. Gure inguruko hizkuntzetara etorriaz, soilik TESTUINGURUak eta HIZTUNAREN ASMO KOMUNIKATIBOak (eta mezuaren zatikatzeak IUetan, eta hauen barruko GAILURTZE moduak), bihurtuko dute esaldi bat ohikoago edo bitxiago. Eta ez dago esaldirik TESTUINGURU gaberik eta HIZTUNAREN ASMO KOMUNIKATIBO gaberik.

non diozun, biribilki:

Hizkuntzan, inongo hizkuntzatan, ez dago ORDENA MARKATUrik eta ORDENA NEUTROrik ...

Gure burua mugatuz ki gaztelania eta euskara, daukagu ze bai gaztelanian eta bai euskaran bádira ordenák ze ametitzen dutén irakurketa neutro bat (ametitzen duté foku zabala, esaldi osokoa edo predikatu-mailakoa, eta baita argumentu mailakoa ere), eta beste ordena batzúk ze soilik ametitzen dutén interpretazio estuago bat, gutxio neutroa (barka erlatibizazioa), non báden (exklusiboki) foku estua, galdegaia. Eta gauza da ze, definizio zehatz hori erabilita, bádira ordena neutroak an gaztelania eta euskara. Eta gauza da ze, definizio zehatz hori erabilita, bádira ordena neutroak an gaztelania eta euskara. Euskara Batuaren Eskuliburuak dio (errepikatuz hitzák ganikan Andres Alberdi an bere "Oinarrizko gramatika" (2008:90), ikus hemen):

ORDENA EZ-MARKATUA. Informazioa ematean, euskarak badu oinarrizko ordena normal bat, natural bat, ez-markatu edo neutro esaten zaiona, eta honako hau da, beste arrazoiren batek aldatzera behartzen ez badu: SOA [subjektua/osagarria(k)/aditza]. Mikel (S) menditik (O) etorri da (A). Mikelek (S) gezurra (O) esan du (A).

eta

ORDENA MARKATUA. Baina egitura ez-markatu edo neutroa (SOA), aldatu —goiko bi kasu horietaz gainera—, galdegaia ageri denean aldatzen da batez ere. Har ditzagun bi adibide hauek: Josu leihotik irten da (SOA) / Leihotik, Josu irten da (OSA).

Bistakoa da bigarren adibideak SOA ordena ez-markatua ez duela kontuan hartzen. Molde normala apurtu, eta hiztunak informazio zehatz bat —informazio berriko elementu enfatikoa (galdegaia); kasu honetan, NOR irten den, alegia— markatu nahi duenez, bestelako egitura bat osatu du: Leihotik, Josu irten da.

[Esan dugunez, gure ustez báda bigarren ordena neutro bat, baina ez gara geldituko orain puntu horretan.]

Eta, genioenez, gaztelanian ere báda ordena neutroa, aukeran oso neutroa, jarraitua, irekia..., aukeran oso ahaltsua informatiboki, aukeran oso moldagarria expresiboki (zeren eman zaizkio horretarako baliabide sintaktiko egokituak). [⇶]

Esaldi-zatiek bádute ematen informazioa, baina prozesagarriagoa edo gutxio prozesagarria arauz ordena

Zenioen hemen, Bittor:

1. ‘informazio berria’ diozu: Esaldia da, osotasunean, INFORMAZIOA ematen duena, PREDIKAZIOA. Eta informazio hori ez da berria, ez zaharra., ez. ESALDI ZATIEK ez dute informazio ematen, esaldiaren / informazioaren zatiak AIPATZEN baino.

Esan geinke ze esaldia dá unitate intentzional bát zein dén antolatzen sintaktikoki afin bete bere helburu pragmatikoa ahalik eta hobetoen. Bestalde, aukeratutako sintaxiak erabat baldintzatuko du intonazioa, baina, ordena neutroenetan, hiztunak izanen du aukera intonatibo zabal bat zein, jakina, orobat jarriko da zerbitzatuz komunikazioa eta bere expresio egokia.

Esaldia báda halaber unitate informatibo bat, baina ez da unitate informatibo prozesagarri txikiena, ez da informazio-unitate koherente minimoa, zeinen tamaina izanen dén handiago edo txikiagoa arauz ordena sintaktikoa. Eta justuki hóri da arazoa an sintaxi buruazkenak: sintaxi buruazkenetan informazio-unitate koherente-minimoak izaten dirá orohar nabarmenki luzeagoak ze sintaxi burulehenetan, orohar nabarmenki prozesagaitzagoak, eta orohar nabarmenki mugatuagoak expresiboki. Hortik derivatzen dira arazo guztiak, informatiboak eta expresiboak: estruktura burulehena sendoagoa da.

Horretaz, egin dira experimentuak non saiatu diren neurtzen aspektu informatibo huts hori azpi baldintza komunikatibo adversoak, emánez parte-hartzaileei material informatibo bera baina an sekuentzia sintaktiko ezberdinak, zein irakurri beharko ziren an ordenagailu bat sakátuz tekla bat afin pasatu ki hurrengo hitza (dá oso diseinu experimental akontextuala):

• Gizonak emakumea ikusi du.

• Gizonak ikusi du emakumea. 
  

• Emakumea gizonak ikusi du.

• Emakumea ikusi du gizonak.
  

Baldintza (diogunez bereziki adverso) horietan (hizka irakurtzea) aurkitu dirá diferentziak (are artén euskarazko esaldi labur horiek: 12 silaba), eta batzuetan diferentzia ondo handiak (ikus informazio gehiago, adibidez, hemen, non, gainera, azpimarragarria da ze, nahiz euskaran, ustez ordena neutro-akontextualena dén SOV ["Gizonak emakumea ikusi du."], atera da diferentzia esanguratsurik an errore-portzentajeak aldé SVO ["Gizonak ikusi du emakumea"]). Esaldi-zatiek bádute ematen informazioa, baina prozesagarriagoa edo gutxio prozesagarria arauz ordena. [⇶]

Thema kontrastiboak

Zenioén herenegun, Bittor:

Beste adibide bat, esaterako, hiztun batek elkarren segidan ematen ditu ondoko esaldiak:

‘Munduko hiririk aberatsena New York da’

[...] non ez datekeen zalantzarik, esaldia bi IUtan emana, lehena ezin izan litekeela bigarrenaren marko predikatiboa baino (tema, topiko, mintzagai…), zeinarekin osatuko litzatekeen predikazioa (predikazio gune, errema, …).

Eta hiztun berak jarraitzen duela bere jarduna, ondoko esaldiak emanez segidan: [...] Beti ere bi IUtan zatituta (edo are gehiago, baina…):

[Munduko hiririk aberatsena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk ederrena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk handiena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk maitagarriena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk liluragarriena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
…

Horietan guztietan lehen IUa da zalantza gabe osagai BERRIA / EZEZAGUNA…, eta bigarrena da ZAHARRA, EZAGUNA…

Eta hala ere esaldian emana lehen IU ‘berri, ezezaguna…’da beti TEMA, TOPIKO… eta aldiz bigarren IU ‘zahar, ezaguna…’da beti ERREMA, GALDEGAI, FOKU… edo nahi duzuna. [Bittor Hidalgo]

Estruktura/intonazio horretan, zuk esan lez, lehenengo IUak dirá thematikoak (zértaz), eta bigarrenak rhematikoak (zér berri), halan ze, esaldi paralelo horietan guztietan, hiztuna intentzionalki ari da buruz lehen partea noiz emán bigarren partea, zeini hiztunak ematen dion relevantzia informatibo nagusia (berritasun informatibo subjetiboa). Esan  nahi baita ze hiztunak aukera zeiken beste estruktura bat, baina aukeratu du hori arauz bere intentzio komunikatibo personala.

Gure kasu horretan gainera, gertatzen da ze parte rhematikoa errepikatzen da, baina esaldi bukaerak ondo izan litezké zertxobait ezberdinak (edo denak ezberdinak):

[Munduko hiririk aberatsena] [New Yórk da]

[Munduko hiririk adèrrena] [Róma da]

[Munduko hiririk handìena] [New Yórk da]

[Munduko hiririk maitagàrriena] [Roma da]

[Munduko hiririk liluragàrriena] [New Yórk da]

zein baita eman geinke honela:

Munduko hiririk aberatsena New Yórk da,

edèrrena, Róma;

handìena, New Yórk berriro,

maitagàrriena, Róma berriro,

eta azkenik, liluragàrriena, New Yórk, hirugarrenez.

Hor, berriro diot, lehenengo parteak dira thema kontrastiboak, bitárten bigarrenak dirén foku rhematiko, zein errepika daitezke ala ez, baina ez dira horregatik gutxio rhematiko an intentzioa e hiztuna.

Theman ere egoten da azentu thematiko bat, bigarren mailakoa respektu azentu rhematiko nagusia, eta gure kasuan azentu thematiko hori kontrastiboa da, eta hortaz markatuagoa an elementu kontrastiboa, zein dén erlatiboki informatiboagoa (edo gutxio thematikoa) zein zati thematiko ez-kontrastiboak (azken hauek inkluso obvia daitezke, bitárten zati kontrastiboak ezin obvia litezke). Baina, nahiz zati kontrastiboa izán themaren parte informatiboena (edo, esan geinke, rhematikoena), jarraitzen du izaten thematikoa an intentzioa e hiztuna: hiztuna ari da buruz hiriák ze duten berezitasun hau edo bestea, baina bere mezua zuzendua dago ki zehaztu zéin diren hiri berezi horiek. 

Gure kasu zehatzean, gainera, bost esaldietan hiri rhematikoa errepikatzen da, eta horrek ken leioke indarra ki intonazio rhematikoa, akaso sórtuz ritmo errepikagarri monotono-samar berezi bat non  espero ahal ditugu bukaera paralelo berdin horiek. Baina hori ez litzake izanen baizik efektu komunikatibo gehigarri bát zeinekin gaineratuko genioke beste intentzio bat ki esaldia, nola azpímarratuz: BERRIRO New Yórk da.

Esan behar da ze kontua informatiboki oso bestelakoa izango litzake baldin elementu kontrastibo horiek ("aberatsena", "ederrena", ...) egonen balira an parte rhematikoa, eta "New York" an zati thematikoa, demagun honela:

[Munduko hiririk ABERÁTSENA da New York] 

[Munduko hiririk EDÉRRENA da New York] 

[Munduko hiririk HANDÍENA da New York] 

[Munduko hiririk MAITÁGARRIENA da New York] 

[Munduko hiririk LILÚRAGARRIENA da New York]

Hor, "New York" agertzen zaigú guztiz deazentuatua, esaldi-bukaeran, hórtxe non batzutan agertzen dirén elementu thematiko eskuragarrienak, obvioenak, kontextualenak, zein bestela akaso ez liraken aipatu ere eginen:

Munduko hiririk ABERÁTSENA da New York,

eta EDÉRRENA,

eta HANDÍENA,

eta MAITÁGARRIENA,

eta LILÚRAGARRIENA.

non horiek guztiak dirén foku rhematikoak (eta ez thema kontrastiboak), eta non obviatzen ahal dugu informazio thematiko ez-kontrastiboa, salbu akaso noiz bilatzen dugún, intentzionalki, efektu ritmikoren bat, edo esaldia nolabait biribiltzea edo guztiz argitzea.

Horrela, goragoko lehen adibidean, hiztunak intentzionalki  jarri du bere nolabaiteko berritasun erlatibo-subjetiboa gain parte rhematikoa, eta ez gain parte thematikoa (esan nahi baita ze aukeratu du estruktura sintaktiko-intonatibo bat). Zeren, finean, zér den thema (zértaz) eta zér rhema (zér berri) dependitzen da ti intentzioa e hiztuna. Ikus muturreko adibide hau:

New York zaratatsua da, halan-ze, nik, oporretarako, nahiago dut .... NEW YÓRK!!!!

non "New York" thema da lehenengoan, baina bigarrenean bihurtu da rhema guztiz ezusteko-enfatikoa (oso rhematikoa, eta zentzu horretan berria). [⇶]

Ari gara burúz berritasun informatibo bat, ari gara burúz rhematikotasuna

Zenioén atzo, Bittor:

---------------------------------------------------------------

Aurrekoan nioen nekeza zela horrela eztabaidatzea, baieztapen bakoitzak eskatzen didalako tesi oso bat garatzea, bereziki ohiko ‘usteen’ kontrako iritziak baldin badira, edota esateko azken mezuan aipatzen dituzun autoritas guztien bestelakoak.

Baina goazemazu!

Esaterako, zuk aipatu ‘Zer gertatu da?’ galderari, parekoak erantzuten badu ‘Gertatu da gaur ere.’ bezalako zerbait (eman dezagun ohikoa datekeen IU bakarrean ahoskatua euskarazko ohiko moduan lehen osagaia gailurturik, horrela moduz: [GERTATU da gaur ere], edo zehatzago [gerTÁtu da gaur ere] edo. Kasuan GERTATU DA ere guztiz ‘ezaguna, aurretik aipatua...’ da eta hala ere hiztunak horri ematen dio IU errematiko, predikatzaile bakarraren GAILUR PROSODIKO / AZENTUAL / INTONATIBOA, eta aldiz berria datekeen GAUR ERE osagaia GAILUR ONDO DEAZENTUATU gisa.

Beste adibide bat, esaterako, hiztun batek elkarren segidan ematen ditu ondoko esaldiak:

‘Munduko hiririk aberatsena New York da’

[edo ‘The richest city of the world is New York’ edo ‘La cité plus riche du monde est New York’ edo ‘La ciudad más rica del mundo es New York’, edo are euskaraz ere lege altubetarrez kanpo ‘…da New York’]

, non ez datekeen zalantzarik, esaldia bi IUtan emana, lehena ezin izan litekeela bigarrenaren marko predikatiboa baino (tema, topiko, mintzagai…), zeinarekin osatuko litzatekeen predikazioa (predikazio gune, errema, …).

Eta hiztun berak jarraitzen duela bere jarduna, ondoko esaldiak emanez segidan:

‘Munduko hiririk aberatsena New York da’ [edo ‘The…]
‘Munduko hiririk ederrena New York da’ [edo ‘The…]
‘Munduko hiririk handiena New York da’ [edo ‘The…]
‘Munduko hiririk maitagarriena New York da’ [edo ‘The…]
‘Munduko hiririk liluragarriena New York da’ [edo ‘The…]
…

Beti ere bi IUtan zatituta (edo are gehiago, baina…):

[Munduko hiririk aberatsena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk ederrena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk handiena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk maitagarriena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
[Munduko hiririk liluragarriena]PREDIKAZIO MARKO… [New York da] PREDIKAZIO GUNE…
…

Horietan guztietan lehen IUa da zalantza gabe osagai BERRIA / EZEZAGUNA…, eta bigarrena da ZAHARRA, EZAGUNA…

Eta hala ere esaldian emana lehen IU ‘berri, ezezaguna…’da beti TEMA, TOPIKO… eta aldiz bigarren IU ‘zahar, ezaguna…’da beti ERREMA, GALDEGAI, FOKU… edo nahi duzuna.

(Gaurkoz nahiko…, ez dakit, Jesus, ze hausnarketa eragin liezazukeen halako iruzkin batek… Agian batere ez, baina…) [Bittor Hidalgo]

------------------------------------------------------------------- 

Has gaitezen ti zure lehenengo adibidea:

- Zér gertazen da?  

- [GERTÁTU da gaur ere]

Hori dá foku markatu bat, ez neutroa, barrú erantzun osoki rhematiko bat zeintan erantzulea presuposatzen ari dá thema eliptiko bat (erantzun horretan presuposatzen ari da ze galdetzaileak ulertu ahal izanen du zéri referitzen zaion aditz enfatiko hori: "GERTÁTU da").

Erantzun horretan, informazio rhematikoena (nolabait esán: informazio informatiboena) dá ze thema presuposatu hori GERTÁTU da. Eta justuki horregatik nabarmendu da enfatikoki aditz hori, zein ez den baizik betiko parte rhematikoena an erantzun osoki rhematiko bat. 

Horretaz genioen atzo ze...

... rhemak ematen digu zérbait zein hiztunak aurkezten du nola berria respektu esaldiko referentzia thematiko orokorrak, dá nolabaiteko berritasun subjetibo-erlatibo bát ze dún zerikusirik kin intentzioa e hiztuna, eta ez hainbeste kin berritasun objetibo bat. Dá, finean, aukera pragmatiko bat, berritasun intentzional bat.

Hortaz, azpimarratu behar dugu ze referitzen ari gara ki berritasun informatibo bat, ari gara buruz rhematikotasuna. [⇶]

Informazio rhematikoa: "... utterances contain information the speaker is presenting as new relative to this topic (the comment)" [Gundel, Hedberg eta Zacharski, 1997]

Zenioen herenegun, Bittor:

1. ‘informazio berria’ diozu: Esaldia da, osotasunean, INFORMAZIOA ematen duena, PREDIKAZIOA. Eta informazio hori ez da berria, ez zaharra., ez. ESALDI ZATIEK ez dute informazio ematen, esaldiaren / informazioaren zatiak AIPATZEN baino.

2. ‘informazio rhematikoa (informazio berriaren barruan)’: errematikoak, ez du zertan ez ‘berri’ ez ‘zahar’ izan, heterodoxoa balirudike ere.

Demagun batek galdetzen duela:

Zér gertatu da?

Eta besteak erántzun:

Gertatu da ze neska batek liburu bat erosi du.

Zentzu batean, hor genituzke honako bi zatiok:

Gertatu da ze ...

zati thematikoa, zein eliditu liteke zeren hor errepikatzen ari da zérbait zein jáda daukagun an galdera; eta:

... neska batek liburu bat erosi du.

zati rhematikoa, zein ezin liteken eliditu, non, zentzu batean, ematen ari da benetako informazioa (ikuspuntu batetik, informazio berria, intentzionalki berria). Edonola ere, esan behar da ze zati rhematiko horretan dena ez dela berdin rhematikoa, izan ere hór ere daukagu ze:

... neska batek ...

dá erlatiboki gutxiago rhematikoa, erlatiboki referentzialagoa zein ...

... libúru bat ...

zein, besterik ezean, izanen dén esaldi osoko zati rhematikoena, eta non (diogunez, besterik ezean) kokatuko dén esaldiko tensio prosodiko handiena ("besterik ezean" horrek esan nahi du ze suposatzen ari gara kontextu komunikatibo ez-markatu, ez-enfatiko, neutroa).

Gauza da ze, nahiz egin dirén anitz sailkapen respektu nóla zatitu esaldia ti ikuspuntu informatiboa, denak ere izaten duten ardatz bat eta bera (Gundel, Hedberg & Zacharski, 1997):

Information structure has been described by a variety of researchers under a number of different names and guises: presupposition and focus (Chomsky (1971), Jackendoff (1972)), theme and rheme (Firbas (1972)), topic and comment (Gundel (1974), (1978)), open proposition and focus (Ward (1985) and Prince (1986)), and ground and focus (Vallduvi (1990)). While the details of these accounts differ in significant ways, they are all based on intuitions we share that utterances are ‘about’ something (topic) which ‘links’ up with information the speaker can assume the hearer is aware of, and that utterances contain information the speaker is presenting as new relative to this topic (the comment). We will use the terms topic and comment to refer to these two parts of an utterance. [Gundel, Hedberg eta Zacharski, 1997]

Gu gelditu gará kin denominazioa ga Firbas: thema-rhema, zeinekin justuki adierazi nahi dugun goragoko hori, alegia zértaz (marko informatiboa, referentziala) eta zér (azpimarra informatiboa, edukia, mamia). 

Aipuak dioenez, esan liteke ze rhemak ematen digu zérbait zein hiztunak aurkezten du nola berria respektu esaldiko referentzia thematiko orokorrak, dá nolabaiteko berritasun subjetibo-erlatibo bat ze dún zerikusirik kin intentzioa e hiztuna, eta ez hainbeste kin berritasun objetibo bat. Dá, finean, aukera pragmatiko bat, berritasun intentzional bat. [⇶]

Bittor Hidalgo: "Eta abar, eta abar, baina nekeza da horrela eztabaidatzea... Agian antolatu beharko genuke jardunaldi bat..."

Zure atzoko mezua, Bittor:

-------------------------------------------------------

Gaur utzi beharko didazu heterodoxo samarra izaten zure mezuko hainbat kontzepturen ingurutik, nahiz bakoitza eztabaidatzeak luze jotzen duen

1. ‘informazio berria’ diozu: Esaldia da, osotasunean, INFORMAZIOA ematen duena, PREDIKAZIOA. Eta informazio hori ez da berria, ez zaharra., ez. ESALDI ZATIEK ez dute informazio ematen, esaldiaren / informazioaren zatiak AIPATZEN baino.

2. ‘informazio rhematikoa (informazio berriaren barruan)’: errematikoak, ez du zertan ez ‘berri’ ez ‘zahar’ izan, heterodoxoa balirudike ere.

IU bakoitzaren barnean errematikoagoa izango da honen GAILUR AZENTUAL / INTONATIBOA, GAILUR AURREA eta GAILUR ONDOA. Berdin dio lehen aipatua den edo ez, ‘berriagoa’ edo ‘zaharragoa’ den, esperotakoa edo ustekabekoa.

Ondoko IU guztientzako (esaldian eta esaldien artean), aurreko IU guztiak dira PREDIKAZIO MARKO / MINTZAGAI / TOPIKO / TEMA..., gura duzuna. Nahiz eta ondoko IU hori lehen aipaturikoez osatua den edo ez, osagai ‘berriago’ edo ‘zaharragoz’, esperotakoez edo ustekabekoez.

Esaldi batek izan litzake IU ‘tematiko’ bat baino gehiago, baldin eta esaldia bere testuinguruan ezin baliteke bere horretan ‘osotutzat’ eman, baizik eta ondoko IUak eskatzen. Behin esaldi bat amaitua eman litekeenean halako IU ‘errematikoa edo’ eman denean (h.d. mezu hartzaileak esaldia amaitutzat eman lezakeenean), esaldiak izan litzake artean IU gehiago ‘tematikoak’ esaldia harekin amaitu ezin baliteke, edota ‘errematikoak’ berriro, esaldia hartan amaitutzat eman baliteke.

3. Diozu: «Hizkuntzak izaten duté ordena ez-markatu bat zeinen arabera ordenatzen dira esaldiko elementuak baldin, adibidez, informazio guztia bada rhematikoa (ez thematikoa)». Eta nik ez dut uste hala den, munduan esaten direnak esaten direla. Hizkuntzek badute joera janbikoa (≈ OV, ≈ osagai lexikoak + osagai gramatikalak, ≈ euskara, turkiera, japoniera, korearra… –beren salbuespenekin–), edo trokaikoa (≈ VO, ≈ osagai gramatikalak + osagai lexikoak, ≈ espainola, frantsesa, ingelesa… –beren salbuespenekin–). Eta hala osatzen dituzte beren ohiko IUak, bakoitzak bere modura. Baina gero nire ustea da hizkuntza guztiek ere ez dituztela oso modu desberdinean antolatzen beren IUen segidak, eta batean IU1 + IU2 + IU3 + IU4 + … dena testuinguru jakin batean (ez baitago testuingururik esplizituago edo inplizutuago gabeko esaldirik), beste hizkuntzan ere hala moduzkoa ohi dela, nahiz tarteka binakako aldaketak-eta ohikoak izan [(IU2 + IU1) + (IU4 + IU3) + …] gisakoak sintagma zenbaitek IU bat baino gehiago hartzen ohi badu...

4. S/O/V osagaien ordenaz Greenberg hasi zen aztertzen, eta bide horretan jarraitu da munduko hizkuntzen sailkapenean, nahiz ikerlari zentzudun askok dioten geroztik ezin ote den konparaketa hori hala bideratu hizkuntzen artean askok beharrik ez dutelako Sa bat agerian emateko esaldietan, edota are Oa, edota are zehar objektua hauek aditz multzoan adieraziak direlako (euskaraz bezala) edo bestegatik. Eta IU bakoitzaren barruko egituraz gain, IUen arteko ordenamendua esaldien testuinguruak eta hiztunaren helburu pragmatikoek gidatu ohi dutelako, eta ez hizkuntzen egitura gramatikalizatu zurrunek (pisu handia ohi dutenak sintagma eta IU partikularren egituratzean).

5. Berriro errepikatuko naiz. Esaldi bateko lehen IUan ez da osagai ‘berez tematikoena’ ematen, eta ondorengoetan osagai ‘berez rematikoenak’. Baizik eta esaldi bateko lehen IUan (IUetan) ematen dena, bihurtzen da ‘tema/topiko/mintzagai/ezagun/zahar’ ondoko IUentzako, zeinetako azken IUa izanen den azken IU errematikoa/predikatiboa.

6. IU bakoitzak du bere GAILUR PROSODIKO / AZENTUAL / INTONATIBOA, izan hau tema edo errema. Eta tema den IU batek (esaldian lehenagoko batek) izan lezake GAILUR PROSODIKO / AZENTUAL / INTONATIBO nabarmenagoa, ondoko IU errematiko batek baino, zeinak jada soilik bere ondorengo posizioagatik dukeen balio errematikoa.

Eta abar, eta abar, baina nekeza da horrela eztabaidatzea... Agian antolatu beharko genuke jardunaldi bat... [Bittor Hidalgo]

----------------------------------------------------- 

Idatziak trukatzea nekeza izan daiteke, baina hala eginez, saiatzen ari gara zehaztén gure mezua ahalik eta hobetoen, esan nahi baita ze zailtasun hori izaten dá oso produktiboa.

Gainera, idatzitakoa irakur daiteké behin eta berriz, lasaiki, denbora hartuz ki pentsátu gain irakurritakoa, berriro ere oso produktiboki.

Azkenik, prozedura hau dá guztiz publikoa, halan-ze edozein irakurlek parte har daike an eztabaida. 

Ez da gutxi. [⇶]

Finean, esaldiak dirá unitate komunikatiboak zein diren zuzenduak ki emán informazio berria, rhematikoa, eta bere barruan bereziki informazio rhematikoena, zein, horregatik, egoten da prosodikoki nabarmendua

Hizkuntzak izaten duté ordena ez-markatu bat zeinen arabera ordenatzen dira esaldiko elementuak baldin, adibidez, informazio guztia bada rhematikoa (ez thematikoa). Euskaraz, adibidez, Alberdik diosku an bere gramatika ("Oinarrizko gramatika", 2008:90):

Informazioa ematean, euskarak badu oinarrizko ordena normal bat, ez-markatu edo neutro esaten zaiona, eta honako hau da, beste arrazoiren batek aldatzera eramaten ez badu: SOV [subjektua/osagarriak/aditza] (adizlagunak ere osagarri gisa ulertu behar dira hemen). [Alberdi, 2008:90]

Eta galdera dá: SOV ordena horretan (zeintaz esan behar dugu ze, gure ikuspegitik, ez dén euskararen ordena neutro bakarra), nón jarriko litzake (defektuzko) gailur intonatiboa? Ba, justuki gain osagarria, izan ere osagarrian egonen litzaké informazio rhematikoena. 

Horrela, nahiz orain osagarria lekuz aldatu den (respektu SVO), gauza da ze gailur intonatiboa berriro joan zaigu ki informazio-gune orohar rhematikoena, ezustekoena, .... nola baita osagarria respektu sujetua edo aditza, tipikoki gutxiago rhematikoak.

Finean, esaldiak dirá unitate komunikatiboak zein diren zuzenduak ki emán informazio berria, rhematikoa, eta bere barruan bereziki informazio rhematikoena, zein, horregatik, egoten da prosodikoki nabarmendua. [⇶]

Defektuzko azentua doá gain osagarria

Diozu Bittor:

1. VO hizkuntzetan IU bakoitzaren barruan GAILUR AZENTUAL / INTONATIBOA joan liteke hasieran, tartean edo amaieran. Hala:

[JÓHN came yesterday]
[John CÁME yesterday] zein
[John came YÉSTERDAY]

Horiek dirá gailur markatuak, zein jarri ahal dirén nonahi (inkluso markátuz silaba bat an oposizioa ki beste silaba bat), baina defektuzko azentua doá gain osagarria ("yesterday") eta ez gain sujetua ("John") edo aditza ("came"):

[John came yésterday]

Hor dá asimetria bat arten osagarria (prosodikoki nabarmendua) eta sujetua edo aditza (prosodikoki ez-nabarmenduak): defektuzko azentua doá gain osagarria. [⇶]

Bittor Hidalgo: "Hori iruditzen zait komunikazio arazo larrienetakoa, ..."

Atzokoan, Bittor, diozu (jarraian doá artiku osoa):

-------------------------------------------------------------------------

Hainbat gauza:

1. VO hizkuntzetan IU bakoitzaren barruan GAILUR AZENTUAL / INTONATIBOA joan liteke hasieran, tartean edo amaieran. Hala:
[JÓHN came yesterday]
[John CÁME yesterday] zein
[John came YÉSTERDAY]

2. IUak laburrak dira eta bakoitza GAILUR AZENTUAL / INTONATIBO bakar batek gauzatzen du, beren arteko mugak maiz lausoak badira ere, salbu pusa / eten neurgarri bat dagoenean. Hala OV zein OV moduko ordenatan (ordena ‘burulehenean’ / gramatika elementuak-edo lehenik, ondoren lexikalak edo –VO edo–, edota alderantzizko ‘buruazkenean’ / osagai lexikalak-edo lehenik, ondoren gramatika elementuak edo –OV edo–.

3. Baina ORDENA BURULEHENA / ORDENA BURUAZKENA esaldietan ez dira absolutuak (nire ustean), baizik eta IUen barneko joerak, eta gehienera IU kate txikienak (2-3 IU). Hortik aurrera zeinahi hizkuntzatan komunikazio arazoak sortzen dira, hala esaldiak kodetzean (ahoz, eze idatziak edozer gauza aguantatu lezake horretara jarriz gero, euskaraz gaur egun horren maiz jartzen garen moduan), nola batez ere deskodetzean (entzunez ezinezko, irakurriz behin eta berriro atzera eginez esaldiak berrirakurtzen hauen esanahi osoa berreskuratu nahian).

Nire ustea da ezagutzen dugun euskara idatzi historikoa (XV-XVI. mendetik), gaurko ahozko euskararen antzeko pautak jarraitzen dituelarik (OV-edo ordena IUen barruan), ez duela inolaz ere ordena OV absolutu bat eragiten esaldian, eta horregatik dela komunikatiboa eta ulerterraza, beste euskara buruazken absolutu artifizialak ez diren moduan.

Gauza bat da esatea ‘Gaur uste dut etorriko dela Esther bere lagunekin ikasturte amaierako bidaiatik.’

Horrela moduzko unitateetan ahoskatu, kodetu, zatitu eta deskodetu litekeena (noski ez da aukera bakarra):

[Gaur uste dut] [etorriko dela Esther] [bere lagunekin] [ikasturte amaierako bidaiatik]

Eta beste gauza bat da horrelako zerbait esatea (ez ezinezkoa ere, baina aldea duena ahoskatzeko, kodetu, zatitu eta deskodetzeko):

Esther bere lagunekin ikasturte amaierako bidaiatik gaur etorriko dela uste dut.

Eta kadentzia hori esaldia joan eta esaldia etorri... (eta are esaldi askoz luzeagoetan ere barra-barra). Horri iruditzen zait komunikazio arazo larrienetakoa, Erramun Gerrikagoitiak ere behin eta berriz gogorarazten digun moduan bere joskera adibide etengabeekin...

Ez dakit seguru asko errepikatzen ari naiz nire mezua, baina.. [Bittor Hidalgo]

----------------------------------------------------------

Hemen, Bittor, kontu bakarra dá joan ahal izatea egitén analisi zuzen, sakon eta serioa an area bat zein dén zientifikoki eta sozialki zentrala, helburuz-eta, aldi berean, argitzen joan dadin norántza joan behar diren soluziobide zuzen, sakon eta serioak, bai-eta, zer esanik ez, hobeki uler daigun realitate liguistikoa. Saiatuko gará aztertzen zure analisia an hurrengo sarrerak. [⇶]

Zénbat silabako multzo fonikoak neurtu dira?

Atzokoan komentatzen genuen nóla multzo fonikoak (hóriek diskurso-zatiak zein diren emititzen arten pausak) izan ahal dirén oso luzeak. Orain, ikus daigun zehazki zéin luzera zehatz neurtu zirén an ikerketa ga Quilis, Cantarero eta Esgueva titulatzén "El grupo fónico y el grupo de entonación en el español hablado (1993:57), zeintan aztertu zituztén 3000 espektrograma, nola dioskuen an euren artikulua:

Jarraian ikus daikegu zér den dialogo zuzendu bat eta beste zenbait komentario tekniko (Alvarez, "Notas sobre la lengua española hablada en Madrid", 1987:333)

Finean, horrá datu batzuk (Quilis, Cantarero eta Esgueva ("El grupo fónico y el grupo de entonación en el español hablado, 1993:58)

Datu horietan, maximoa: 53 silaba. [⇶]

Ordena burulehenean, unitate fonikoak izan ahal dirá oso luzeak, oso trinkoak komunikatiboki eta oso jarraituak intonatiboki, hainteraino non, euren barruan (unitate fonikoetan) eten intonatiboak bihur daitezke ia zérbait teoriko

Genioen an "Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak" 2019:312)

Bestalde, ordena burulehenean (zénbat eta aukera burulehen gehiago, hobe), hautatu ahalko dá intonazio ia guztiz neutroa (egínez hainbeste eten [intonatibo edota foniko] koherente nola nahiago den), edo aukeratu ahal izanen da, ordena berean, intonazio guztiz expresiboa (egínez ere hainbeste eten [intonatibo edota foniko] koherente nola nahiago den), baita ere segun gure intentzio komunikatiboa.

Ordena burulehenean (zénbat eta aukera burulehen gehiago, hobe), ez dago muga argirik an luzera e izen-sintagmak, eta, areago, ez dago muga argirik (ez bada fisiologikoa) an luzera e unitate fonikoak, zein izan ahal dira oso luzeak, oso trinkoak komunikatiboki eta oso jarraituak intonatiboki, hainbateraino non, euren barruan (unitate fonikoetan) eten intonatiboak bihur daitezke ia zérbait teoriko. [⇶]

Ez dira, orohar, inondik inora berdinak: diferentzia nagusia oinarritzen dá an potentzia expresiboa eta diskursiboa

Diozu, Bittor:

Bai, gailur intonatiboa aurkitzen dá an osagarria, non izaten den informazio rhematikoena, ezustekoena, kontrastiboena, prosodikoki nabarmenena eta expresiboki esanguratsuena. Ikus daigun adibide expresiboago bat ("Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak" 2019:309-315): 

Gauza da ze, zénbat eta osagarri rhematikoagoa (eta ez thematikoagoa), ezustekoagoa, kontrastiboagoa, prosodikoki nabarmenagoa, eta expresiboki esanguratsuagoa, orduan-eta inportanteagoa dá estruktura burulehena, non informazio erlatiboki rhematikoena eta prosodikoki markatuena kokatzen baita an lekurik egokituena eta efektiboena, zein den bukaera.

Diferentzia oinarritzen dá an potentzia expresiboa eta diskursiboa (orohar, baliabide burulehenak askoz hobekiago konbinatzen dira afin sortu estruktura koherente luzeagoak nahiz ez horregatik gutxiago moldagarriak expresiboki). [⇶]

Baina, gure kezka ez da hainbeste zehazteá zenbateko memoria daukagun, nola aztertzeá zein den, orohar, teknologia efiziente-efektiboena

Diozu, Bittor:

Eta kontua da zenbat IU ‘independente’ gorde litzakeen mezu hartzailearen garunak solte bere buruan hauek ezer zabalagoan integratu ahal izan aurretik. Bat? Bi? Hortik gora arazoekin hasten gara.

Beraz, arazoa ez litzake soilik-ze ...

... 10 silabatik gorako zatiak nekez ulertzen ditugu.

hola guztiz baldintzátuz tamaina e IUak, baizik-ze, bestalde, IU labur horiek ezin izanen lirake gordé batere ondo an gure entendimendua nón-eta ez diren integratzen an zerbait "zabalagoa" ("ezer zabalagoan integratu ahal izan aurretik"):

Bat? Bi? Hortik gora arazoekin hasten gara.

Hor izanen genituzké bi memoria-klase diferente:

• lehenengoan dá baldintzatzen luzera e IUak, bitartean-ze...

• bigarrenean dá baldintzatzen kopurua e IU "independenteak" zein gordetzen ahalko ziren noiz IU bakoitzarentzako "memoria" jada agortu den.

Azken batean, Bittor, hor ari zara deskribatzen estuasun diskursiboák ze sortzen diren noiz erabili teknologia buruazkena, non hitzak ezin diren uztartu jarraituki (edo ia jarraituki) an entendimendua, eta non, ondorioz, adreilu informatibo horiek (modu batera edo bestera) inefizienteki eta inefektiboki memorizatu behar diren areanda aurkitú euren leku sintaktiko-interpretatibo-expresiboa ... akaso ondo geroago, noiz memoriak jada ia porrot egin duen (baldintzátuz ez soilik ulermena, baizik ere expresioa bera).

Baina gure kezka ez da hainbeste zehazteá ...

... zenbat IU ‘independente’ gorde litzakeen mezu hartzailearen garunak solte bere buruan hauek ezer zabalagoan integratu ahal izan aurretik.

nola aztertzeá zein den, orohar, teknologia efiziente-efektiboena. [⇶]

Bittor, zure neurria hartuta (ez gurea), italieran, IUak proportzio konsiderable batean izanen liraké ez soilik luzeak (10 silabatik gorakoak), baizik oso luzeak (15etik gorakoak) edo ("muchas de ellas") oso-oso luzeak (20tik gorakoak)

Diozu, Bittor:

3. IUak laburrak dira (italieraz ere).

Baina, zér da luze? zér labur? Zure teoria prozesatzailean, hemen zehazten zenuen puntu hori (Argia, 2003ko azaroaren 23a):

Badirudi guk bai irakurtzean eta bai entzutean kolpe batean ulertzen ditugun zatiak direla 10 bat silabatakoak. 10 silabatik gorako zatiak nekez ulertzen ditugu. [...] Badirudi guk lanerako memoria horretan erraz gorde genitzakeen datuak direla 7 silabatakoak, oso zati laburrak, ia informazio unitateen tipokoak.

Beraz, interpretatu behar dugu ze 10 silabatik gorako zatiak liraké ... luzeak. Eta gauza da ze luzera hori ondo betetzen da an frantsesa (jarraiki datuak ganik Navarro Tomás):

La unidad melódica, en francés, rara vez suele exceder de diez sílabas, a juzgar por los testimonios indicados. Sus medidas más frecuentes oscilan entre tres y cinco sílabas. [Navarro Tomás, Tercera edición, 1966:49]

baina italieran (berriro arauz datuak ganik Navarro Tomás), daukagu ze (ikus hemen): 

Mientras en español son raras las unidades superiores a quince sílabas, en italiano figuran en proporción considerable las que sobrepasan esa medida, llegando a reunir muchas de ellas hasta más de veinte sílabas. Las unidades dominantes en italiano oscilan como en español entre cinco y diez sílabas, pero se dan de manera más repartida e indistinta entre estos límites, sin concentrarse especialmente entre las de siete y ocho sílabas. [Navarro Tomás, Tercera edición, 1966:49-50]

Hau da, italieran ...

... figuran en proporción consideranble las que sobrepasan esa medida [15 silaba], llegando a reunir muchas de ellas [intonazio-unitateak] hasta más de veinte sílabas.

Beraz, Bittor, zure neurria hartuta (ez gurea), italieran IUak proportzio konsiderable batean izanen liraké ez soilik luzeak (10etik gorakoak), baizik oso luzeak (15etik gorakoak) edo ("muchas de ellas") oso-oso luzeak (20tik gorakoak). Esan liteke ze, zure neurria hartuta, datu horiek liraké praktikoki ezinezkoak. [⇶]

Unitate intonatiboak definitu ohi dira ingurú azentu bat, bitartean-ze unitate fonikoak dirá diskurso-zatiak arten pausak

Diozu, Bittor, hemen:

2. Aipatzen dituzun guztiak uste dut direla pertinenteak IUen inguru. Baina diozu amaieran: “eta bestalde, pausak ere egon litezke barné unitate intonatiboak”. Eta ez dut uste hala denik, pausa huts edo beteak direlako hain zuzen IUen arteko muga markatzaile argienak: Pausa bat baldin badago, albo bakoitzera dago IU desberdin bat, hiztunak hala ebaki duelako –zernahirengatik–, eta mezu hartzaileak hala deskodetuko duelako (nahiz agian honen ondorio izan, hiztunaren esaldia ezin dela hor amaitu eta beharko lukeela segida ‘logiko’ bat, predikazioa amaitutzat eman ahal izan dadin). Ha.d. mezu hartzaileak mezu emaileak ematen dizkion giltza / pista guztiak aprobetxatuko ditu haren mezua deskodetzeko, bai eta ere ‘hasiera faltsuak, ustekabeko etenak...’

Modu ezberdinetan definitu daitezké (definitu dirá) intonazio-unitateak, halan-ze komeniko litzake argitzea zértaz ari garen noiz erabilí terminu hori, eta batez ere euren erlazioa kin unitate fonikoak.

Unitate intonatiboak definitzean, ideia zentrala izaten dá intonazioa, eta zehazkiagó azentu zentral bat zeinen inguruan giratzen da unitate intonatiboa. Azentu gehiago ere egon daitezke an unitate intonatiboa (adibidez azentuak e unitate ritmiko-semantikoak), baina ez hain nabariak nola azentu intonatibo nagusi hori. Pausak ez dira nahitaezkoak, ez hasieran ezta bukaeran ere, eta  diogunez, elementu zentrala dá azentu toniko bat markátuz ardatza e unitatea. Bestalde, ez dateke duda handirik buruz zér diren unitate fonikoak: zehazki, hóriek diskurso-zatiak zein emititzen diren arten bi pausa.

Batzutan ez da erraza asmatzen nón hasten den unitate intonatibo bat (nón amaitzen den aurrekoa), bitartean-ze askoz errazagoa izaten da egitea zatiketa fonikoak. Baina gauza da ze, diskursoa produzitzean, egiten dirá pausak zeinen helburua ez den intonatiboa, eta zeinen arteko elementuak izan ahal dirá atonoak, zeren intonatiboki (melodikoki) integratu nahi dira barné unitate intonatibo bat zeinen azentu tonikoa etorriko den geroago (edo etorri den lehenago). Adibidez har daigun ondorengo esaldia:

La lláve está en tu garáge.

non genuken unitate intonatibo bat zeinen azentu zentrala egongo litzaké an azken unitate ritmiko-semantikoa: "en tu garáge". Baina batek egin lezáke ondorengo pausa foniko planifikatzaile-prozesatazileak:

La lláve está en / tu / garáge. 

non tarteko "tu" hori dén atonoa (ari da  itxaroten bere azentu ritmiko-semantikoa an "garáge") eta, hortaz, ezin liteke izan unitate intonatibo bat jarráituz bere definizio azentuala. Lehenengo talde fonikoak ere ("La llave está en") ez luke galduko bere erlazio azentuala kin talde intonatibo osoa (pausak ez dira intonatiboak, baizik momentuko pausa batzuk barné unitate intonatibo bera), halan-ze bukaerako azentu nagusia ("garáge") ez litzaken aldatuko. 

Unitate intonatiboak definitu ohi dira ingurú azentu bat, bitartean-ze unitate fonikoak aurkitzen dira arten pausak, eta dudagabe, azken horiek oinarrizkoak dirá an analisia e prozesamendu linguistikoa, akaso inportanteagoak zein unitate intonatiboak. [⇶]

Zenbat-eta sintaxi jarraituagoa, orduan-eta transizio intonatibo aukeran-sotilagoak (limitean, transizioa desager liteke)

Joango gara aletzén eta, ahal den neurrian, aztertzén zure komentarioak, Bittor. Gaur, ordea, jarraitu nahiko genuke komentatzén ondorengo aipua buruz intonazioa e frantsesa (Navarro Tomás, 1944):

La unidad melódica, en francés, rara vez suele exceder de diez sílabas, a juzgar por los testimonios indicados. Sus medidas más frecuentes oscilan entre tres y cinco sílabas. [Navarro Tomás, Tercera edición, 1966:49]

Navarro Tomás-ek jarraitzen du:

Se comprende que en francés haya sido posible identificar la unidad de entonación con el grupo rítmico semántico, identificación, como ya se ha dicho, inaplicable al español. [Navarro Tomás, Tercera edición, 1966:49]

eta zér da halako "grupo rítmico-semántico" bat?

Ha sido  frecuente en el análisis de la entonación adoptar como unidad de medida el grupo rítmico-semántico, o sea la parte de discurso que tiene como unidad de medida un solo acento espiatorio y por contenido ideológico un núcleo de significación no susceptible de divisiones más pequeñas. Al tratar de aplicar este criterio al castellano se advierte que en la mayor parte de los casos el grupo rítmico-semántico y el de entonación tienen medida diferente. [Navarro Tomás, Tercera edición, 1966:38]

Hortaz, izango litzaké unitate gehien-bat semantiko bat, kin nukleo semantiko bakar bat (izen bat, edo aditz bat) zeinen inguruan kokatuko litzake azentu bat. Adibide bat:

En la frase siguiente, por ejemplo, las unidades melódicas son dos: "Por el fondo de la calle || pasaban en cuadrillas los soldados." Los grupos rítmico semánticos de esa misma frase son cinco, dos en la primera unidad y tres en la segunda: "Por el fondo - de la calle || pasaban - en cuadrillas - los soldados." [Navarro Tomás, Tercera edición, 1966:39]  

Holako multzo ritmiko-semantikoei orobat deitu zaie "hitz fonikoak". Ikus beste adibide bat (Sara Recio, Tesia, 2017:227. Klikatu gain irudia afin irakurrí hobeki):

Baina frantsesez, hitz foniko horiek izaten dirá unitate intonatiboak ere, halan-ze frantsesez izanen genituzké askoz muga intonatibo gehiago zein gaztelaniaz, nahiz estruktura sintaktikoa izán ber-bera. 

Gauza da ze unitate intonatibo erlatiboki-txiki horiek aisa integratu ahal dira an estruktura intonatibo zabalagoak (bestela mezua geldituko litzaké halabeharrez mikrozatitua, diskursiboki ondo mugatua) zeren euren azpiko estruktura sintaktikoa dá burulehena. Zenbat-eta sintaxi jarraituagoa (sintaktikoki-interpretatiboki-expresiboki koherenteagoa), orduan-eta transizio intonatibo aukeran-sotilagoak (limitean, transizioa desager liteke). 

Amaitzeko esán ze baita konsidera daitezke unitate informatibo-intonatibo are-txikiagoak zein hitz foniko horiek (zein definitu dirén nola "un núcleo de significación no susceptible de divisiones más pequeñas"), nola dirén informazio-unitate koherente minimoak (preposizio bat, adibidez, dá unitate informatibo bat zein erraz eta koherenteki soildu liteke intonatiboki [edota lotú intonatiboki kin aurreko multzoa ordezta kin hurrengoa], hala nahiago bada expresiboki). [⇶]

Navarro Tomás (1944): "Mientras en español son raras las unidades [intonatiboak] superiores a quince sílabas, en italiano figuran en proporción considerable las que sobrepasan esa medida, llegando a reunir muchas de ellas hasta más de veinte sílabas."

Ari gara mintzatzén buruz unitate intonatiboak (euren izaera, euren osaera, euren luzera), eta gaurkoan azpimarratu nahiko genuke ze unitate intonatiboen luzerak (maizkoenak, maximoak eta orohar, luzeren proportzioak) izan ahal dira interlinguistikoki oso ezberdinak inkluso arten hizkuntzák ze duten konpartitzen estruktura sintaktiko guztiz burulehena, nola adibidez frantsesa eta italiera. 

Frantsesean, konkretuki, daukagu ze ... (Navarro Tomás, "Manual de entonación española", 1944):

La unidad melódica, en francés, rara vez suele exceder de diez sílabas, a juzgar por los testimonios indicados. Sus medidas más frecuentes oscilan entre tres y cinco sílabas. [Navarro Tomás, Tercera edición, 1966:49]

Italieran, oso diferenteki: 

Mientras en español son raras las unidades superiores a quince sílabas, en italiano figuran en proporción considerable las que sobrepasan esa medida, llegando a reunir muchas de ellas hasta más de veinte sílabas. Las unidades dominantes en italiano oscilan como en español entre cinco y diez sílabas, pero se dan de manera más repartida e indistinta entre estos límites, sin concentrarse especialmente entre las de siete y ocho sílabas. [Navarro Tomás, Tercera edición, 1966:49-50]

Hau da, italieran ...

... muchas de ellas [intonazio-unitateak] hasta más de veinte sílabas.

Halako unitate intonatiboak ematen ahal dirá erosotasunez gain estruktura (sintaxi) burulehen bat, eta askoz nekezago azpi estruktura buruazken bat. [⇶]

Lan-memoria: funtzio memoristiko hutsa, funtzio referentziala, funtzio prozesatzailea, ... bakoitza kin bere exigentzia propioak

Anitz esker zuri Bittor zatio zure interes genuinoa an gai linguistiko-komunikatibo kruzial hauek. Diozu Bittor:

Eta iruditzen zait zaila dela bataren eta bestearen kontuak neurtzea [intonazio-unitateak eta informazio-unitateak], ez baditugu hasteko bateratzen kontzeptu-edo batzuk. Batzuk kilometrotan ariko bagina bezala, besteak miliatan eta hurrenak legoatan. [Bittor Hidalgo]

Bai, komeni da aklara daigun zenbait kontzeptu eta zenbait zifra zein oraindik agertzen zaizkigu aski inpreziso. Zenioén an elkarrizketa hau (Argia, 2003ko azaroaren 23a):

GALDERA: Zuk esana da: "errazago ulertzen da, beti, segida komunikatiboan antolatutako testua, alderantzizkoan antolatua baino". Zer da "segida komunikatibo" hori?

BITTOR HIDALGO: Oso garbi dagoena da, guk ez ditugula gauzak osoki sortzen, ez jasotzen. 4 lerroko esaldi bat ezin da osoki entzun, ez irakurri, ez ulertu. Zatika jasotzen dugu, eta zati batek bestera garamatza. Lehen zatia ez badugu ondo lotzen bigarrenarekin, eta bigarrena hirugarrenarekin, ulertzeko zailtasuna sortzen da. Beraz, testu bat komunikatiboa izan dadin, zatiek elkarri ondo lotuta egon behar dute. 

Badirudi guk bai irakurtzean eta bai entzutean kolpe batean ulertzen ditugun zatiak direla 10 bat silabatakoak. 10 silabatik gorako zatiak nekez ulertzen ditugu. 7-8 silabatako multzo hori da "informazio unitatea" deitzen dena. Gure mintzoa informazio unitateak lotuz antolatzen da.

Bestalde, gure memoriaren barruan zati desberdinak daude: gauzak ulertzeko eta esateko erabiltzen dugun memoria zatiari "short term memory" deitzen zaio, epe laburreko memoria alegia, edo "work memory", lanerako memoria. Badirudi guk lanerako memoria horretan erraz gorde genitzakeen datuak direla 7 silabatakoak, oso zati laburrak, ia informazio unitateen tipokoak.

Hor, agertzen zaikigu zifrak nola 7, 8, 10, zeintaz galdetzen genizun hemen:

Ondo iruditzen bazaizu, oso interesgarria litzake ondo zehaztea referentzia bibliografiko nagusiak nondik segitzen diren silaba-kopuru horiek, hala nola handik ematea aipu konkretu esanguratsuren bat, edo batzuk.

Bestalde, 2003tik hona, izan al da novedade bibliografikorik?

Horri zuk erantzunda (ikus hemen zure erantzuna), galdetzen genizun:

Ematen diguzu, Bittor, zure azken mezuan, a referentzia e Miller (1956) titulatzén "The Magical Number Seven, Plus or Minus Two - Some Limits on Our Capacity for Processing Information", zein orobat aipatzen duzu an zure artikuluá "Esaldiaren informazio egitura: unitate eta kontzeptu arazo" (2006), zure (orduko) "testamentu linguistikoa", non aurkitu ahal dugu "2005 inguruko bibliografia oso eguneratua" buruz kuestio silabikoa zeintaz ari garen. Horra hor pasarte zehatza non, artikulu horretan, aipatzen duzu Miller (1956), ari zarelarik buruz lan-memoria-linguistikoa (2006):

Zenbat hitz ordea, zenbat unitate? Ez da argi. 4 zenbaki magiko txikiaz hitz egiten da orain (Cowan 2000) -baina lau zer?-, lehen denbora askoan 7(±2)z hitz egin den bezalaxe (Miller 1956). Garbi dena da lan memoria linguistikoa oso mugatua dugula... [Bittor Hidalgo, Esaldiaren informazio egitura: unitate eta kontzeptu arazo, 2006]

Cowan-ek ere (2000) dio, aipatuz Miller (1956):

In a famous paper humorously describing “the magical number seven plus or minus two,” Miller (1956) claimed to be persecuted by an integer. He demonstrated that one can repeat back a list of no more than about seven randomly ordered, meaningful items or chunks (which could be letters, digits, or words). Other research has yielded different results, though. Young adults can recall only 3 or 4 longer verbal chunks, such as idioms or short sentences (Gilchrist, Cowan, & Naveh-Benjamin, 2008). Some have shrugged their shoulders, concluding that the limit “just depends” on details of the memory task. Recent research, however, indicates when and how the limit is predictable. [Cowan, 2000]

edota aurrerago:

For example, in comprehension of an essay, one might have to hold in mind concurrently the major premise, the point made in the previous paragraph, and a fact and an opinion presented in the current paragraph. Only when all of these elements have been integrated into a single chunk can the reader successfully continue to read and understand. Forgetting one of these ideas may lead to a more shallow understanding of the text, or to the need to go back and re-read. As Cowan (2001) noted, many theorists with mathematical models of particular aspects of problem-solving and thought have allowed the number of items in working memory to vary as a free parameter, and the models seem to settle on a value of about 4, where the best fit is typically achieved. [Cowan, 2000]

Edonola ere, bi artikulu horiek [Miller (1956) eta Cowan (2000)] ez dirudite zuzenki aplikagarriak ki gure kontextu zehatza, non silabak ez diren gogoratu behar eurak explizituki, baizik soilik euren eragin komunikatiboa barné estruktura lexiko-morfo-sintaktiko bat. Esan nahi baita ze, ez dirudi ze gure silaba-kopuruak artikulu horietatik etor daitezkenik, baizik gehiago ganik literatura intonazionala, zein Bittorrek (2006) ere eskaini, eta non agertzen dira kopuru silabiko ondo zehatzak referitzen ki Intonazio-Unitateak (IU-ak), nola hauek:

Ez da halako ikerketa gehiegi egin hizkuntzetan barrena eta direnen neurbideak ez dira beti pareko izan. Badirudi bat-bateko hizketako IUa, MEak mezua ere planifikatu behar duenean, laburragoa dela, irakurria baino. Haur eta hizketa apaletakoa ere, helduena eta hizketa trebe, prestatu eta jantzikoa baino. IU minimoak silaba bat du. Eta ez da arrunta 10ez gorakoa irakurketan ere, inoiz 15era irits baliteke ere (Navarro-Tomas 1939). Ingelesean arrunta bide da 5ekoa. Frantsesean laburrago esan ohi da. Gamindek (2004; agert.) Bizkaiko euskaran 4,51 eta 6,75 silaba bitarteko -etenen arteko- talde prosodikoak aurkitu ditu batez beste. Antzekoa da ere gure esperientzia (Hidalgo 2000a,b,c). Uste orokorra da hizkuntza guztietan ditugula oso IU laburrak, segundo baten azpikoak, 2ren pekoak luzeenak ere. Argigarri dateke IUen luzera mugatua bat etortzea aipatu planifikazio fonologikorako giza ahalmen eskasarekin eta lan memoriaren mugekin. Ez, esaterako, arnasa hartu beharraren giza muga fisiologikoekin. [Bittor Hidalgo, Esaldiaren informazio egitura: unitate eta kontzeptu arazo, 2006]

Galdera da: gure intereseko kopuru silabikoak, oinarrian, referitzen dira ki Intonazio-Unitateak, ezta?

Bai, argi dirudi ze gure intereseko luzera horiek referitzen dira ki luzera e unitate intonatiboak. Navarro Tomás bera ere (1944) mintzo da buruz 7-8 unitateko multzo intonatiboak:

Sobre las diferencias particulares imperan en castellano las unidades de siete y ocho sílabas, las cuales representan por sí solas el 25% del conjunto. Ellas son como el centro y el eje de toda la serie de medidas que normalmente presenta la serie melódica de las frases. Las oscilaciones del grupo de entonación describen a uno y otro lado de dichos términos dos ramas opuestas, una de unidades breves y otra de unidades largas. Según el lado a que se inclina, la elocución eleva la proporción de las unidades de una rama sobre la de la rama contraria, sin que las medidas de siete y ocho sílabas pierdan la superioridad de su proporción. [Navarro Tomás, 1944]

Baina, unitate intonatiboak azken fienan soilik dirá unitate melodiko partzialak zein kateatu litezke aski sotilki, aski jarraian (muga intonatiboa ez da zértan izan oso markatua, ez da izan behar pausa foniko luze bat), izan ere nahikoa da aldaketa intonatibo sotil bat afin sar gaitezen an beste unitate intonatibo sotilki jarraitu berri bat (eta bestalde, pausak ere egon litezke barné unitate intonatiboak). 

Gauza da ze lan-memoriak bete ahal ditu funtzio ezberdinak, hala nola funtzio memoristiko hutsa, funtzio referentziala, funtzio prozesatzailea (kodifikatzaile-deskodifikatzailea), bakoitza kin bere exigentzia propioak. Saiatuko gará, neurri batean behintzat, ezberdintzen. [⇶]

Intonazio-unitateetan egoten dirá informazio-unitate ezberdinak, zeinen arteko hurrenkera inportantea den

Zenioen herenegun, Bittor:

Baina ohartxo bat egin nahi nizuke aipatzen duzularik “Sintaxi regresibo-buruazkena”, zeinek izenean bertan dirudien halako balio absolutua ote duen, baleude bezala ‘sintaxi regresibo buruazken absolutu bat’, eta kontrara ‘sintaxi progresibo buruaurren absolutu bat’. Nire ustea da ordea ‘sintaxi regresibo / progresibo’ ‘absolutuez’ baino, hizkuntza kontuetan egokiago ote den hitz egitea IU (Intonazio / Informazio / Kodetze / Deskodetze Unitate) ‘regresibo / progresiboez’. [Bittor Hidalgo]

Sintaxi regresiborik regresiboena litzaké OVS-buruazkena, zein litzaken are buruazkenagoa zein SOV-buruazkena (gauza da ze sujetua ondo konsidera liteke buruá e bere predikatua, nagusiki zeren burua dá referentea [zértaz], bitarten predikatua dén referentzia [zér]). Baina, ordena hori háin da, nola esan, kontextuala, ze ez da batere-batere funtzionala azpi baldintza orokorrak (zeinen artean sartzen dirá, dakigunez, baldintza exigenteak); horrexegatik bide da hain urria eta agertzen da hain lokalizatua an inguruak non baldintza komunikatiboak oso kontextualak diren.

Eta beste muturrean, objetiboki, daukagú SVO-burulehena, zeinek, nolabait esán, defektuz ematen du estruktura koherente, progresibo, jarraitu, aukeran-pausatu, ireki bat non hiztunak oso abantailatsuki aukera daike bere intonazioa (neutroagoa edo expresiboagoa) eta, horren barruan, bere unitate intonatiboak, zein, estruktura horretan, dirá nagusiki unitate expresiboak. 

Eta esan behar da ze unitate nagusiki expresibo horietan egoten dirá informazio unitate ezberdinak (adreilu koherenteak) zeinen arteko hurrenkera inportantea den. Jarritukó bihar. [⇶]

Sintaxi koherente-progresibo-jarraitu-pausatu-irekia dá sintaxi SVO-burulehena

Zenioen atzo, Bittor:

Ez dakit Jesus ze esan nahi duzun diozunean “sintaxi koherente-progresibo-jarraitu-pausatu-ireki bat” [Bittor Hidalgo]

Sintaxi koherente-progresibo-jarraitu-pausatu-irekiak dirá sintaxi SVO-burulehenak. Horretaz mintzo ginén, adibidez, an erabili.com (2004):

Zin-zinez, munta handiko okerra egiten dute hizkuntzalariek noiz ekiparatzen baitituzte sintaxi diskurtsibo-prepositibo-progresiboa (edo, teknikoki, buru-lehena edo head-first, zeinetan jartzen baitira erreferenteak edo buruak lehenago ezi erreferentziak) eta sintaxi adierazkor-pospositibo-regresiboa (edo, teknikoki, buru-azkena edo head-last, zeinetan jartzen baitira erreferenteak atzerago ezi erreferentziak). [erabili.com, 2004]

Gero azaltzen genuen zergátik sintaxi burulehena dén koherentea, progresiboa, jarraitua, pausatua eta irekia (klikatu gain irudia afin irakurri hobeki, erabili.com, 2004):

Beste azalpen batzuk agertzen dirá adibidez an "Arazo guztiak joan ohi dirá batera" (2017). [⇶]

Zenbat-eta sintaxi koherente-progresibo-jarraituagoa, orduan-eta aukera intonatibo-expresibo gehiago eta aberatsagoak (kantitatean eta kalitatean)

Bittor, diozu ze:

..., sintaxiak agintzen du ordenamendu bat, baina IU zatikatzea hiztunak agintzen du (anakolutorik gabe ere), bere kodetze prozesuaren arabera, edota mezua transmititzeko hau zatikatzen duen moduaren arabera, ...

Ikus daigun:

..., sintaxiak agintzen du ordenamendu bat,...

bai, sintaxiak ematen ditú aukera sintaktiko batzuk (bide diskursibo batzuk) zein izan ahal diren koherenteagoak edo askoz gutxiago koherenteak, jarraituagoak edo askoz gutxiago jarraituak, pausatuagoak edo askoz gutxiago jarraituak, ...

..., baina IU zatikatzea hiztunak agintzen du ...

baina hiztunak soilik aukeratu ahal du (soilik agintzen du) arten aukera intonatiboak zein sintaxiak utzi dizkion, zein ez diren berdin ugariak ezta kalitate berekoak an sintaxibide ezberdinak. 

Izan ere, hiztunak soilik hautatu ahalko du (ia) libreki bere estruktura intonatibo-expresiboa noiz erabilí sintaxi koherente-progresibo-jarraitu-pausatu-ireki bat, non ia hitz bakoizean egin liteké pausa koherente bat (edo ez). Sintaxi regresibo-buruazkenetan, ordea, estruktura intonatiboa (IUak eta intonazio osoa) guztiz agertzen zaigu baldintzaturik, kantitatean eta kalitatean.

Har daigun adibide sinple bat: konpara daigun nóla gauzatzen diren intonatiboki galdegai preverbalak eta posverbalak. Horretaz mintzatu ginen hemen:

..., aditz aurreko foku estuek eskatzen duté intonazio enfatiko berezia eta segituan (pausa gabe) aditza ematea, oro har. Gakoa da ze sintagma enfatiko inkoherente (burugabeko) batek behar du erdietsi koherentzia ahalik eta lasterren afin izan eraginkorragoa, eta horrexek presionatzen du hiztuna afin ez egin pausarik (zein izanen litzateke pausa inkoherentea).

Diosku Euskara batuaren eskuliburuak (2018) an bere orrialde 257:

Galdegaia iruzkinaren barruan enfasi berezia hartzen duen osagaia da. Aditzaren ezkerrean doa beti —aditza bera galdegai ez bada, behintzat—, eta harekin batera ahoskatu behar da, bien artean inolako etenik gabe, intonazio-unitate berean (azpimarrak adierazten du hori adibideetan). Perpausean ezkutuan —baina hiztunaren buruan presente— legokeen galdera bati erantzuten bezala jokatzen du galdegaiak. Etxe horretan, Maddi bizi da. Atzo, zer egin zenuen? Goizean, lantokian, biltzar luze eta kalapitatsua izan zuten.

[Ikus ere, arnasa hartzearren, Euskaltzaindiaren "Hitz-ordena Erabilera estrategikoa"]

Baina, oso diferenteki, galdegai posverbalak ez dira eman behar an ber unitate intonatiboa zein aditza: sar daitezke inkluso aposizioak edo beste sintagma ez aposatuak arten aditz bat eta bere galdegai posverbala, zein, erosotasunez, kokatzen ahal da an bukaera e esaldia. Gauza da ze galdegai posverbaletan ez dago presio komunikatiborik (euren posizioa koherentea da bai sintaktikoki, bai interpretatiboki, eta baita intonazionalki-expresiboki ere: ikus "Arazo guztiak joan ohi dirá batera"). Genioén (berriro hemen):

... ez da existitzen horrelako presiorik noiz galdegaia izan postverbala: kasu horretan aditzaren ostean arazorik gabe egin daiteke (edo ez) pausa koherente bat lehenago ezi eman foku estua nóiz eta nóla nahi den. Ikus an EGLU I (1987:35):

1.4.3. Galdegaiaren tokia aldaraztea 
Esanik dago galdegaiak aditzaren ezkerreko lehen posizioan duela kokalekua. Halaz guztiz, batzutan -euskara mintzatuan bereziki gertatzen da hau- intonazioak aipatu ordena hau hauts lezake, galdegaia aditzaren eskuinean ematen delarik orduan:

(37) Hola segituz hemengo muthil guziak joanen dituzu, eta gu geldituko gira mutzurdin! (p. Larzabal, Hiru ziren, lS.orr.)

Azken esaldi honetan, ikusten den bezala, mutzurdin dugu galdegaia; oso modu bereziz esango da, pausa eginez aditzaren ondotik.

Azpimarratu behar dut ze aditzosteko pausa hori ez da inondik inora beharrezkoa, baizik ahalezkoa: egin daiteke edo ez segun interes komunikatiboa hon hiztuna, berdin-berdin nola gertatzen baita gaztelaniaz, non aditzosteko fokuak eman daitezké behin pausa bat eginda edo pausagabe.

Azken buruan, pausatzeko aukera horiek sortzen dirá ti koherentzia sintaktiko-interpretatiboa. Horregatik aukerako (ez derrigorrezko) pausa horiek deitu daitezké, propietate osoz, pausa koherenteak.

Eta bide beretik, zenbat-eta sintaxi koherente-progresibo-jarraituagoa, orduan-eta aukera intonatibo-expresibo gehiago eta aberatsagoak, kantitatean eta kalitatean. [⇶]

Sintaxi-moduak baldintzatzen dú ... dena

Bittor Hidalgok jartzen ditú unitate intonatiboak an zentrua e bere analisia. Izan ere, intonazio-unitateak izanen zirén informazio-unitateak ere ("intonazio / informazio / kodifikazio eta deskodifikazio unitate"), eta soilik haien menpe kontzeptualiza litezké thema edo rhema. Baina, zentrua ez da intonazioa (nahizta intonazioa oso elementu inportantea den), baizik sintaxi-modua, zeinen menpe dagó ... dena, baita intonazioa ere.

Bai, diogunez, gauza da ze sintaxi-moduak baldintzatzen dú ... dena. Sintaxi-moduak baldintzatzen du nolákoak diren unitate koherente minimoak (gure informazio-unitateak, gure adreiluak), eta horren menpe aukeratzen dirá intonazio-unitateak eta orohar intonazioa, zein den guztiz baldintzatuá ga sintaxia. Gogora daigun ondorengo sarrera buruz unitate informatiboak:

Adreiluak

Adreiluak aipatzen ditu Juan Garziak an bere Esaldiaren antolaera (2014) noiz referitu ki bere informazio-unitateak (zein, berak dioenez, funtsean, izanen liraké izen-sintagmak), eta adreiluen metafora bera erabiltzen genuen (hemen eta hemen) afinda definitú informazio-unitate itsaskorrak, zein diren komunikatiboki ondo diferenteak respektu adreiluak e Juan Garzia.

Zeren berdin nola eraikuntzako adreilu normalak ezin diren airean itsatsi, baizik-ze behar dira itsatsi gain beste adreilu batzuk (zementuz-edo) afin sostenga daitezen (ezin liteke hasi eraikitzen etxe bat ti teilatua), horrela ere adreilu informatiboak itsasi behar dira an diskursoa koherenteki, ez daitezen erori, uler daitezen efizientekiago, izan daitezen eraginkorragoak, oro har. Adreilu izanen badira (bestela izanen dirá bestelako unitate formalak, nola diren etxeetako adreiluen goiko edo beheko edo alboko parteak, baina ez dira izanen adreilu funtzionalak).

Ez. Adreilu informatiboak ez dira zertan izan izen-sintagmak (zeinen barruan egon litezke beste izen-sintagma batzuk edota perpaus subordinatuak adibidez erlatiboak). Ez, adreilu informatiboa dá edozein diskurso-unitate zein ahal den itsatsi koherenteki an diskursoa (adreilu-mota asko daude, luzeagoak, laburragoak, astunagoak, arinagoak...), adreilu informatiboak dirá informazio-unitate itsaskorrak, itsasgarriak edo koherenteak, zein oro har izanen dirá luzeagoak edo laburragoak, astunagoak edo arinagoak segun euren sintaxi-modua.

Eta sintaxi-modu buruazkenean adreiluak izaten dirá askoz luzeagoak (unitate koherenteak eta itsaskorrak izaten dirá multzo handiagoak eta astunagoak) ezi an sintaxi-modu burulehena, non hitzak eurak izaten baitira adreilu. Aurreko sarrera batean nioenez (hemen eta baita hemen ere):

Beste hitzetan: pentsabide/mintzabide diskurtsiboan hitza da informazio-unitate itsaskorra, hitzetik hitzera doa, eta zentzu horretan pentsabide/mintzabide hori jarraitua da. Jarraitua izanik, pentsabide/mintzabide diskurtsiboan pausatuki progresa dezakegu, hainbateraino non egin baitezakegu pausa an birtualki edozein hitz, arazorik gabe (mezuaren adreilu bakoitza linealki eta koherenteki itsasten baita). Pentsabide/mintzabide diskurtsiboa, azkenik, irekia da, zeren aurrera garatzen delarik, ematen baitigu aukera hon jarraitzea osatuz gure osagarriak, suabeki gidatuz gure ideiak gain bide seguruak, kalitatez, kantitatez. 

Eta sintaxi buruazkenean adreiluak dirá oso ezberdinak:

Pentsabide/mintzabide ez-diskurtsibo paradigmatikoan hitz-multzoka joaten gara, jauzika, informazio-unitate itsaskor erlatiboki askoz lodiagoetan (respektu diskurtsiboan), zeinen zentzua ez den ikusten harik-eta hitz-multzoaren burura ailegatu arte (hots, akaso aski atzeratutako burura, head-era: aditz pospositibora, posposiziora, atzizki deklinatibora,...), eta gauza da ezen informazio-unitate bat ezin dela koherenteki itsatsi harik-eta bere zentzua, bere burua (bere head hori) erakutsi arte (hau da, soilik itsatsi ditzakegu koherenteki horiek hitzak zein doazen an ordena komunikatiboa: buruetatik osagarrietara, azpiburuetatik azpiosagarrietara).

Ez dira inondik inora berdin koherenteak diskurso buruazkena eta burulehena. Batean zein bestean, adreilu funtzionalak ez dira izaten inondik inora berdinak. Hala ere, Juan Garziak diosku hau:

Irudiarekin jarraituz: berdin dio nondik nora fabrikatu den adreilua, funtzio bera betetzen baitu. [Juan Garzia, 2014:21]

Ez. Sintaxiaren  nondik norakoak (burulehen edo buruazken) baldintzatzen baitú adreilua bera, adreiluaren nolakotasuna bera, eta funtzionalki oso desberdinak izaten dira.

Bai, sintaxi-moduak baldintzatzen dú dena. [⇶]