"tako": "Para, usado como sustantivo" A (OEH)

Atzoko sarreran aipatzen genuen nóla, "Refranes y Sentencias" (1596) liburuan, agertzen zaigu "tako" postpositivoa, baina izen bihurtuta. Honela jasotzen du erabilera hori Orotariko Euskal Hiztegiak:

tako.
(A, que cita RS).
"Para, usado como sustantivo" A.
Takok deroat dodana neure etxerean zeiara. "Para me lleva lo que tengo de mi casa al mercado" . RS 82. Orok dugu ardura bat ta guztia takoenzat. "Todos tenemos un cuidado y todo para el para" . Ib. 533. 

"A" laburdura horrek esan nahi dú Azkue ("Diccionario Vasco-Español-Francés"). [⇶]

Refranes y Sentencias (1596): "tako" partikula postpositivoa, izen bihurtuta eta solterik.

Aurreko sarrera batzuetan irakurri ditugu zenbait esaera zahar atereak tikan "Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance" (1596), eta oraingoan hona ekarriko ditugu beste bi hauek, non agertzen zaigú "tako" partikula postpositivoa izen bihurtuta: 

Tacoc deroat dodana neure echerean cejara. (Para me lleua lo que tengo de mi casa al mercado.) [RS,82]

Oroc dogu ardura bat, ta guztia tacoencat. (Todos tenemos vn cuydado y todo para el para.) [RS, 533]

Ondorioz, "tako" izena agertuko zaigú an hiztegia hen "Refranes y Sentencias", non Lakarrak biltzen ditu lan horretako hitz guztiak:

tako «para»
tacoc 82, tacoencat 533 [Lakarra,1996:220]

Hor, "tako" partikula postpositivoa bihurtu dá izen soltea. [⇶]

"-ti" > "-tika" > "-tikan"

Aurreko sarreran aipatzen genuén "-tikan" atzizkia, zein derivatuko litzake ti "-tika" + "-n", non "-tika", bere aldetik, derivatuko litzake tikan "-ti" + "-ka", nola irakurri dezakegu an Gradu Amaierako Lana hen Mikel Sebasten Manso Ordeñana (2017) titulatzén "Lazarraga eta Betolazaren izen morfologiaren azterketa":

Mitxelenak, ordea, -ka atzizki adberbiala -ti atzizkiari atxiki zitzaiola adierazi zuen, -tika forma osatuz. Azkenik, forma honetatik dagoeneko ablatiboaren balioa zuten bi atzizki sortu bide ziren: amaierako -a galduz -tik atzizkia eratu zen eta inesiboko -n gehitzeak -tikan atzizkia eman zuen. [Mikel Sebasten Manso Ordeñana, 2017:22]

Hortxe genuke nondik sortu zen "-tikan". [⇶]

"-ti" > "-tika" > "-tik"

Joseba Lakarra mintzo da an "Refranes y sentencias (1596) Ikerketak eta edizioa" (1996:162) buruz jatorria e "-tik" sufijo prosekutibo-ablatiboa, zeintaz jada mintzatu ginen hemen, esanez:

-ti bide da oraingo ablatiboaren forma zaharra, eta horrela mantendu zaigu Zuberoa eta Bizkaiko zenbait lekutan, eta -ka atzizkia erantsi zaio gainerakoetan; hortik ateratzen dira Landucciren gatica "por", lecutica lecura "de villa en villa" edota Etxepareren yxilica. Gero -tika honek -a galdu du lurralde gehienetan, -tik emanaz. [Lakarra, 1996:162]

Baita ere, -tikan. [⇶]

OEH: "ze" sin "-(e)la"

Aurreko sarreretan aipatu ditugu bi erabilera hen "ze" konpletibo soila (gabé "-(e)la" sufijoa), eta sarrera honetan zehaztu nahiko genuke zer dioen Orotariko Euskal Hiztegiak buruz "ze" konpletibo soil hori (hemen ere ikusi genuen zer dioén buruz "ezik" konpletibo soila):

ze
(sin -(e)la ). Barri dogu ze / angeru mila / gure menditik / igaro dira. (N. de Zubia, 1691). TAV 3.1.29. Nik gura neukeana da ze, oneetatik bidea artuta, edo ainbagakoan nik baño buru, gatz, asti ta gogo obea daukanen batek geiago ta ederragoak egin balegiz. Zav Fab RIEV 1907, 91.

Hortxe daukagu aurreko sarrerako adibide hori hen 1691. [⇶]

Arana Martija (2003): "...nonbait Durangaldean kantatzen edo antzezten ziren koplak..."

Atzoko sarreran aipatzen genituen 1691ko kopla batzuk, erabilíz a versioa hen Michelena (1964), zeinen lehenengo versio idatzia jasotzen da an artikulua hen Jose Antonio Arana Martija titulatzén "Marijesiak" (2003), non autoreak zehazten digu hau:

Mexikotik irten gabe hara non agertzen zaigun bila genbiltzan bitxia. Jose Lezamiz, Mexikon bizi zen apaiz durangarrak argitaratu zuen 1699an liburu mardul bat, Vida del Apostol Santiago izenburuduna, non kopiatzen dituen Nicolas Zubiak, beste apaiz durangar batek, 1691n Donostian argitara eman zuen Dotrina baten zatiak. Zubiaren liburua ez dugu ezagutzen, baina bai zorionez Lezamizena, Mexikoko Biblioteka Nazionalean gordetzen dena (11), Lezamizen liburutik ateratzen ditugu Zubiaren «Coplas a la Encarnacion, y Nacimiento de Nuestro Senor Iesu Christo». Bi zati ditu testu laburrak: 1) Sei ahapaldi gaurko Marijesietan kantatzen diren berdin-berdinak; 2) «Coloquio entre los Pastores». Hamazazpigarren gizaldiaren azkenean topo egiten dugu Marijesien antzerkiarekin.

Nicolas Zubiaren jaioterria ezagutzen dugunez, nonbait Durangaldean kantatzen edo antzezten ziren koplak izango ditugu Lezamizen bidez ezagutu ditugunak. [Arana Martija, 2003:76-77]

Hortaz, pentsatzekoa da ze, kopla horiek kantatuko eta antzeztuko ziren. [⇶]

1691: Ce barri dogu? Barri dogu ce Angueru mila Gure menditic Igaro dira.

Eta jarraituz mintzatzen buruz erabilera konpletiboak non soilik doán "ze" partikula, ikus ondoko hau zein ezin hobeto datorkion ki gaurko eguna hen Nativitatea, eta zein agertzen da an 1691ko "Coplas a la Encarnacion y Nacimiento de Nuestro Señor Iesu Christo" [an "Textos arcaicos vascos", Michelena, 1964 (1990:139)], non, bukaeran, mintzo dirá bi artzain honela:

-Machiniquito!
-Zer dio(c), Cheru?
-Atzoric ona,
Ce barri dogu?

Barri dogu ce
Angueru mila
Gure menditic
Igaro dira.

Nahizta "ce" galdetzailea ez da printzipioz ber "ce" konpletiboa ("zer" vs "ezen"),  interesgarria iruditzen zait bikote hau: "Ce barri dogu?" vs "Barri dogu ce...", non erantzunaren "ce" hori berranalizatu liteke nola "ce" galdetzailearen versio atonoa.

Eta, gaurkoan, amaitzeko esan ze, akaso mila aingeru horietako bat izanen zen zéinek avisatu Olentzero. [⇶]

Lakarra (1996): "Zuzen «...nayde encuentre luego que ...» litzateke"

Atzoko sarreran aipatzen genuen esaera zahar bat tikan "Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance" (1596:166. esaera), zeintaz esaten zigun Gilenek ze 1596ko itzulpen originala (zein atzo ematen genuen) ez zen ematen ontzat, baizik beste hau: "ez beza aurki(tu)", eta ematen dizkigu honako referentzia hauek:

Aurkitu
(Con oración completiva).Ver que, descubrir que, darse cuenta de que. Urdinetan asiazkero prestu ezta seizaroa, inok ze bez aurki gero ze aldia eldu doa. RS 166. (el traductor interpreta el rad. aurki como adv., "luego")... [Orotariko Euskal Hiztegia]

edota an artikulua hen Gontzal Aldai titulatzén "Notas sobre la última edición de los Refranes y Sentencias de 1596" (1999:385-386):

En el RS 166, lo que parece que no entendió nuestro anónimo editor es el verbo aurki “encontrar”, palabra que para él significaría solamente el adverbio “pronto". No semeja que tuviera mayores problemas el recopilador para poder haber entendido bez como perteneciente a la raíz *ezan (así como también a esan), ni para identificar raíces verbales desprovistas de sufijo de participio -tu (ver, sin ir más lejos, en el refrán anterior RS 165, uza bez “auyente”, de uzatu). A no ser que el orden dado por la forma negativa (ze bez aurki) le resultara más extraño para identificar auxiliar y raíz verbal (cosa muy poco probable). [Aldai, 1999:385-386]

non Gontzal Aldaik, bere oinohar batean, bidaltzen gaitu ki ondorengo textua hen Joseba Lakarra, zein irakurri ahal den an haren edizioa hen "Refranes y sentencias" (1996), non autoreak berebat zuzentzen du itzulpen hori:

Zuzen «...nayde encuentre luego que...» litzateke, non aurqui bez = aurkitu-ren erroa + bestetan ere RS-en agertzen den "ezan-en hirugarren pertsonako forma sinkopatua: d. 165, 363,454. Ohar bedi «luego después» ezinezko zela 16. mendeko gazteleraz: «berehala» zen lehena eta horrela gordetzen dute gaztelar askok. [Lakarra, 1996:52]

Bai, "Zuzen «...nayde encuentre luego que...» litzateke". [⇶]

...ynoc çe bez aurqui guero çe aldia eldu doa. (1596)

Duela egun batzuk aipatzen genuén adibide bat, egungoa, non erabiltzen baitzen "ze" konpletibo soila, gabé erabil zedin "-la" sufijoa:

• "oiñ amari geittu tzet eta esan dotzet se, ni ez nas egongo señen ardureas (Berango)"

eta gaur ikusten dugu an "Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance" (1596), ondorengo adibidea:

Hurdinetan assi azquero
prestu esta seyzaroa
ynoc çe bez aurqui guero
çe aldia eldu doa. [166]

zeinen gaztelaniazko versioa litzaké hau:

Después de comêçado a encanecer
no es de prouecho el niñear,
nayde diga luego después
que el tiempo suele llegar. [166]

Hortaz, estruktura hori erabiltzen zen komunki an 1596. [⇶]

Nayago dot to bat, çe amaui emon deyat (1596)

Atzoko sarreran aipatzen genituen zenbait adibide zahar (1596) non erabiltzen zén "...ze ez..." konparatibo progresiboa (ikus an "Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance", 1586). Gaur, ber liburutik aipatu nahi dugú beste adibide bat non erabiltzen dá "...ze...":

Nayago dot to bat, çe amaui emon deyat  [40]

Ohartu ze, garai hartan, hori izango litzaké esaera zahar bat zein, printzipioz, esango litzaké komunki. [⇶]

Oba chori bat escuan çe ez bost ezcurrean (1596)

Orriotan mintzatu gara behin baino gehiagotan buruz estruktura konparatibo progresiboak nola "ezez":

• 1659: "Uçac, anaya, oray ere gueyago dituc oronac eces egunac" [ezagutu da an 2011]

edo "zein":

• "zein" an desberdintasunezko konparatiboak

edo honako aldaera hauek:

• "zeinda ez..." = "ezen ez..." = "ezez..."

Orain aipatu nahi dugu beste aldaera bat zein berriki erabili dugu an sarrera hau, hain justu "...ze ez...", eta zein agertzen baitzaigu, forma horretan, jada an "Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance" (1596):

Oba chori bat escuan çe ez bost ezcurrean. (1596:432)
Lasterrago escua aora çe ez burucora. (1596:184)
Obe da gorde çe es esque. (1596:320)
Obe da aurpegui gorri ce ez bioza balzqui. (1596:322)
Catuac daroen oquelea gueyago da verea çe ez eurea. (1586:468)

Bide batez esan ze, estruktura hori ere, sortu zén erabilíz mekanismo propioak. [⇶]

"zein" dá erlatibo (galdetzaile) orokorra, zeinen plurala, aukeran, dén "zeintzuk" (galdetzailea ere)

Nola genioen an sarrera titulatzén:

• Jatorri galdetzaileko "zein" erlatiboak: jatorriz murriztaileak, mugagabeak eta VOak

jatorri galdetzaileko "zein" erlatiboak jaio zirén murriztaile, mugagabe, VO, eta erabilíz ber "-n" subordinatzailea zein zen erabiltzen an galdera korrelatibo indirektoak, nondik evoluzionatu ziren.

Gerora, "zein" horiek bihurtuko zirén explikatiboak ere, halatan ze, adibidez, "zein" absolutibo monosilabikoa izan liteké espezifikatiboa edo explikatiboa, eta berdin erabil daiteke aurrekari singularretan nola pluraletan, nahiz báden, baldin nahiago, "zeintzuk" galdetzaile plurala.

Bestalde, euskaran garatu zén "ze" partikula erlatiboa ere (ikus hemen), zein orobat jaio zén murriztaile, eta zein, monosilabikoa izanki, izan daiteke alternatiba egokia ki "zeinek" bisilabikoa an erabilera murriztaileak, non eskertu egiten dirén partikula arinak. Gainera, aditz erlatiboaren laguntzailea askotan elidi liteke (bere subjektua aurrekari erlatibo bera da):

Hori da emakumea zeinek irabazi dun saria.
Hori da emakumea zeinek irabazi saria.
Hori da emakumea ze irabazi dun saria.
Hori da emakumea ze irabazi saria.

Oso interesgarriak izan daitezke halako aukera erlatibo progresibo arinak.

Azkenik esan ze garatuko zirén "zeina-zeinak" determinatuak ere (zein ez diren galdetzaileak), akaso jarraikiz eredua on frantsesa edo gaztelania (inglesez, adibidez, ez dira existitzen halako erlativo determinatuak):

zeinak = lesquels / lesquelles = los/las cuales

zeinen funtzioa ez den orokorra, ez frantsesez ez gaztelaniaz; esan nahi baita ze zenbait erabilera murriztailetan, soilik erabiltzen dá "que" aukera progresibo arinagoa.

Eta gauza da ze, euskaraz ere, báda "zein" indeterminatu arin orokorra, halatan ze "zeina-zeinak" determinatu astunagoek ez dirudite kandidatu onenak ki izán euskal erlatibizatzaile orokorra, baizik gehiago, osagarri interesgarri bat. [⇶]

R. de Rijk (1972): "In particular, there is no difference in intonation between restrictive and appositive relative clauses in Basque."

Atzoko sarreran genioen ze "-n" erlatiboak izan daitezké murriztaileak edo ez-murriztaileak segun kontextua. Puntu horretaz, ikus ondorengo aipua ganik R. de Rijk buruz "-n" erlatiboak ("Studies in Basque syntax: relative clauses", 1972):

What about the distinction between restrictive and appositive relative clauses, so important in the grammar of English and other Indo-European languages? I can be quite brief here: I am unaware of any syntactic differences in Basque between these two types of relative clauses, except for the obvious universal cooccurrence restrictions between either type of relative and certain types of head noun phrases. In Basque, like everywhere else, a relative clause that modifies a noun phrase with an underlying (i.e. deictic) demonstrative element must be non restrictive. When certain quantifiers, like guzti "all" and bakoitz "each" occur associated with the head noun phrase, the relative clause can only be restrictive. Apart from this, however, my investigations have failed to show any differences in syntactic behavior between the two. In particular, there is no difference in intonation between restrictive and appositive relative clauses in Basque.
...
No structural differences could be found between restrictive and non-restrictive (appositive) relative clauses. [R. de Rijk, 1972:139]

Interpretazioa, beraz, izan beharko litzaké kontextuala. [⇶]

Egon daiteke ekivalentzia explikatiboa, nekez restriktiboa.

Gilenek zioen atzo:

Galdera bat. Iruditzen al zaizkizue bi esaldi hauek guztiz ekibalenteak semantikoki?

1. - Nekez uler ditzaket lotura neuronal aldrebes batzuen ondorio diren zure komentario horiek.
2. - Nekez uler ditzaket zure komentario horiek, zein lotura neuronal aldrebes batzuen ondorio diren.

Gauza da ze "-n" erlatiboak izan daitezké murriztaileak edo ez-murriztaileak segun kontextua, halan ze Gilenen 1. adibidea izan liteké bata edo bestea araúz interpretazio kontextuala zein ematen diogun.  Ikus:

• Hala "-n" atzizkiaz egindako erlatiboak, nola "zein" anaforaz egindakoak, biak ere izan ahal dirá restriktioak edo explikatiboak

"Zein" erlatiboek, aldiz, bai ezberdintzen ahal dute euren adiera restriktiboa ti euren adiera explikatiboa, zeintan, gaur egun, jarriko litzake koma bat arten aurrekaria eta anafora. Horrela, Gilenen 2. adibidea interpretatu beharko litzake nola explikatiboa, areago noiz aditza agertzen dén bukaeran: esan nahi baita ze bukaerako aditzak gehiago aldenduko luké estruktura hori tikan galdera korrelatibo bat, nondik datozen perpaus erlatibo restriktiboak.

Hortaz, Gilenen 2. esaldiaren versio murriztailea hobe adieraziko litzake gabé koma (hola estutuz erlazioá arten aurrekaria eta anafora) eta emanez aditza justuki ondorén anafora erlatiboa, esan nahi baita mantendúz estruktura galdetzailea nondik sortzen den adiera hori:

- Nekez uler ditzaket zure komentario horiek zein diren lotura neuronal aldrebes batzuen ondorio.

Hor, (haren) komentario guztien artean, arituko ginake referitzen soilik ki komentarioak zein diren lotura neuronal aldrebes batzuen ondorio.

Beraz, egon daiteke ekivalentzia explikatiboa, nekez restriktiboa. [⇶]

Leizarragaren erabilera konpletibo deklaratiboa

Konpletiboez ari garelarik. ikus dezagun zer zioskun Jose Antonio Mujika euskaltzain urgazleak an bere artikulua hen 1979 titulatzén "Zenbait konpletiboren azterketa J. Leizarragagan" (Euskera, XXV, 1979) buruz erabilera konpletibo-deklaratiboak an autore nafarra:

1. Pertsona adizkia gordetzen duten konpletibo deklaratiboak
Leizarragak maizenik, baina ez beti, erabiltzen duen forma, honako hau da: (ezen) ... aditza + eLA:

badaquiçue ecen udá hurbil dela (Mc 13,28)
badaquiçue udá hurbil dela (Mt 24,32)

Erabiltzen du ordea, franko gutxiagotan bada ere, beste honako hau ere: nola ... aditza + eN:

Eçagutu due nola Phariseuae (... ) scandalizatu içan diraden? (Mt 15,12).

Behin, sarrerako orrietan nola... bait + aditza egitura ere ikus dezakegu:

(... ) sendi eraci liedêçat, nola hura baitha desplegatu behar baitzen (... ) (Sar 14).

Sujetozko konpletiboetan, gertatu, heldu etabarren sujetoetan alegia, bait + sintetikoa edo bait + laguntzailea erabiltzen dira:

Eta guerta cedin (... ) populua miraz baitzegoen haren doctrináz (Mt 7,28).
Içanen da, guiçonaren Semea liuraturen baita guiçonen escuetara (Mt 17,22).

Ez dira, ordea, Leizarragagan beste euskalkietako -eNA eta -eNIK ageri. Ezezkoetan, adibidez, beti -eLA edo nola ...-eN erabiltzen ditu eta inoiz ez -eNIK.

Ikusten dugu, besteak beste, nóla Leizarragak ez dun ezezkoetan inoiz erabiltzen "-eNIK". [⇶]

"...adineko jendeak sarri erabilia."

Atzoko sarreran aipatzen genuén adibide bat, ahozkoa, zeintan "ze" konpletiboa zén erabiltzen soildua, esan nahi baita gabé laguntza hen bere kide postpositiboá "-la", izanki hori halako esaldi-eredu horietako bat zeintaz esaten genuen ze, oraindik bizirik egonik ere, agertzen zaigu an dekadentzia nabarmena (soildua edo lagundua ere). Ondoren irakur dezakegu nóla mintzo zaigu a hiztegia (online) hen Bergarako Euskara:   

4. eze. (c). juntagailua. Esaldi konpletiboen hasieran adineko jendeak sarri erabilia.   Que (ilativo), precediendo a oración completiva. Brauliok esan zeban eze erretiroko papelak oinddio eztittuala eiñ./ Oinddio zuen aittajunak ziñuan eze berak amar errotatik gora ezautuittuala Ubera aldian.

Bai, adineko jendeak sarri erabilia, baina gaur egun virtualki desagertua, hor, gure begien aurrean, nahiz izán aukera guztiz funtzionala eta, bide batez esanda, euskara hutsa (an bere versio lagundua eta soildua).

Non gelditzen da hor tradizioa? Zertaz mintzo gara noiz mintzo garen buruz tradizioa? Zeren, hor, dudarik gabe, báda tradiziorik! Eta dá tradizio aurrerazalea, garazalea, garatzailea. Ez balitz ere, sortu beharko litzake, baina báda. Eta eman behar zaio bulkadatxo bat (aurrerantz, ez atzerantz). [⇶]

"oiñ amari geittu tzet eta esan dotzet se, ni ez nas egongo señen ardureas (Berango)"

Egun hauetan egon naiz irakurtzen a liburua hen Iñaki Gaminde titulatzén "Bizkaian zehar. Euskararen ikuspegi orokorra" (2007), zeintan, besteak beste, jasotzen dirá hainbat esaldi-eredu zein autoreak jaso eta grabatu ditu gaindi Bizkaia, esan nahi baita ze dirá esaldi-eredu oraindik biziak, nahiz akaso batzuk an dekadentzia nabarmena.

Eredu horien artean aurkitzen dá, nóla ez, a erabilera konpletiboa hen "ze" (edo "eze" edo "baze"), zein gehienetan batu egiten zaio ki "-la" sufijo konpletiboa ere, baina zein, ondorengo adibidean, datorkigú soilik, esan nahi baita gabé "-la" (Gaminde, 2007:189):

"oiñ amari geittu tzet eta esan dotzet se, ni ez nas egongo señen ardureas (Berango)" - (orain amari deitu deutsat eta esan deutsat ze, ni ez naz egongo seinaren ardureagaz) [Gaminde, 2007:189]

Ohartzekoa da ze, kasu horretan, "-la" konpletivoak ekarriko luke ahoskatzeá bi silaba gehiago: "nasela" vs "nas".

Eta, nola galdetzen genuen honako sarrera honetan:

• Zergatik galdu beharko genuke a aukera ki erabili "ze" konpletiboa gabé "-(e)la" subordinazio-marka?

Are gehiago gaurko egunean, noiz halako ereduak dirén ondo inspiratzaileak. [⇶]

Estruktura sintaktikoak horrelaxe sortzen dira, evolutiboki

Atzoko sarreran azpimarratzen genuen a distantzia funtzional laburra zein egon liteken, batzutan, arten perpaus konpletiboak eta adverbialak: 

Ikusi dut persona bat, zutik zegoen, hala ikusi dut.
Ikusi dut persona bat, zutik zegoela ikusi dut.
Ikusi dut persona bat, zutik zegoela.

non, azken esaldi horretan, agertu zaigu perpaus adverbial modal bat, zein orobat uler liteke nola konpletibo hutsa non aditza eliditu den. Gerora, aukeran, erabiliko zén "-larik" justuki afin indartu zentzu adverbiala on esapidea, kanpoan utziz interpretazio konpletiboa, noiz nahi den:  

Ikusi dut persona bat, zutik zegoelarik.

Gainera, atzoko sarrera amaitzen genuén esanez nóla antzerako pausutxoa, antzerako distantzia laburra egon liteké arten konpletiboak eta erlatiboak ere, non, nola genioen, "(e)ze" konpletiboa bihurtuko zén erlatibo. Hauxe litzake bidea: 

Ikusi dut persona bat, zutik zegoen, hala ikusi dut.
Ikusi dut persona bat, zutik zegoela ikusi dut.
Ikusi dut persona bat, zutik zegoela.
Ikusi dut persona bat, ikusi dut ze zutik zegoela.
Ikusi dut persona bat, ikusi dut ze zutik zegoen.
Ikusi dut persona bat zé zutik zegoen.

non, azken "zé" horrek eraman lezake azentu intonatiboa afin argi utzi bere eesangura erlatiboa. Bai, estruktura sintaktikoak horrelaxe sortzen dira, evolutiboki. [⇶]

Konpletiboak, adverbialak, erlatiboak, konsekutiboak... euren bidea bilatzen

Josu Lavinek, atzo, zún jartzen bere atentzioa gain puntu ondo interesgarri bat, alegia: nóla batzutan funtzio ezberdineko perpausak izan ahal diren oso hurbilekoak an esangura:

Gauça hauén ondoan beha neçan, eta huná, tropela handi nehorc conta ecin ceçaqueen-bat, gende eta leinu eta populu eta mihi gucietaric, throno aitzinean eta Bildotsaren presentián ceudela, arropa luce churiz veztituac, eta palmác bere escuetan.

Después de estas cosas miré, y he aquí una gran compañía, la cual ninguno podía contar, de todas gentes y linajes y pueblos y lenguas, que estaban delante del trono y en la presencia del Cordero, vestidos de ropas blancas, y palmas en sus manos.

Azquen ceudela hau quasi relativoa da. Ezta? [Josu Lavin]

Baiki, hala esan genezake: bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dute, nahiz bata, gaztelaniazkoa, dén erlatiboa (zeini berebat esaten zaie subordinatu adjektibo, zeren izaten diren justuki nola adjektibo neurrira-eginak), eta bestea, euskarazkoa, dén subordinatu adverbial (zeren erabili ohi dira ordezta adverbioak, izanki nolabaiteko adverbio neurrira-eginak).

Printzipioz oso perpaus diferenteak beraz (batzuek modifikatuko luketé izena, bitarten besteak zuzenduko ziren ki verboa), baina, zenbait kasutan, oso hurbilekoak euren signifikantzan. Eta, bai, osoro da interesgarria hurbilatsun funtzional hori, zeren holako hurbileko erabileratan garatu ohi dira zubiak arten esapide printzipioz diferenteak afin zabaldu horizonte linguistikoak arartez hóri mekanismo linguistiko universala zein dén gramatikalizazioa.

Jar dezagun adibide bat. Daukagu euskaraz a atzizki modala: "-la", zein agertzen zaigu adibidez an "honela", "horrela", "hala", "bezala", "nola"..., eta zein halaber agertzen zaigu an perpaus konpletiboak, zeinen konplementatzailea dén justuki "-la", halan ze, euren jatorria ondo izan zitekén honako hau:

Bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dute, hala esan genezake.
Bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dutela esan genezake.
Esan genezake bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dutela.

eta gero sortukó "(e)ze" konpletiboa ere, zein berdin ere den euskara hutsa (ikus sarrerá titulatzen "ezik" edo "ezen": ezezkotasuna > salbuespena > konpletiboa)

Esan genezake ze bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dutela.
Esan genezake ze bi perpaus horiek quasi berdin signifikatzen dute.

Diosku Trask-ek an bere "The history of Basque" (1997:115):

Finite adverbial clauses are formed in a variety of ways, but most commonly by adding both one of the complementizers [zein dirén "-(e)la" eta "-(e)n"] and a further suffix or postposition to the verb in the subordinate clause; one or two types additionally take a clause-initial particle, an "if" clauses take the prefix ba- on the finite verb. [Trask,1997:115] 

Hola sor zitezkén:

Ikusi dut persona bat, zutik zegoen, hala ikusi dut.
Ikusi dut persona bat, zutik zegoela ikusi dut.
Ikusi dut persona bat, zutik zegoela.

non daukagun perpaus adverbial modal bat, zein orobat uler liteke nola konpletibo hutsa non aditza eliditu den. Gerora, aukeran, erabiliko zén "-larik" justuki afin indartu zentzu adverbiala e esapidea, kanpoan utziz interpretazio konpletiboa:  

Ikusi dut persona bat, zutik zegoelarik.

Pausutxo bat baino ez da. Eta konpletiboetatik erlatiboetara, soilik dá beste pausutxo bat, nondik "(e)ze" konpletiboa bihurtuko zén erlatibo (akaso "zé" idatzita hobe afin guztiz ezberdindu): beste harribitxi bat zé jarraitzen du lantzeke.  

• Mekanismo propioak: "ze" erlatiboa (harribitxi bat)

• "Ece" erlatiboa

• Euskarak sortu ditu bi mota on nexu erlatibo prepositiboak

• Perpaus konsekutiboak: "zenbaitetan, 'non/ezen' bera bakarrik ere" [EGLU]

Bai, hortxe dauzkagu: konpletiboak, adverbialak, erlatiboak, konsekutiboak... euren bidea bilatzen. [⇶]

azentu zintzilikatzailea vs azentu progresibo hutsa

Atzoko sarreran galdetzen zuén Erramun Gerrikagoitiak:

Zer da acentu acutu zintzilicatzailea eta simplequi indicatzailea?

Hemen mintzatu behar gara buruz "estruktura intonatiboa", edo nóla esaldia, zein den, azken finean, unitate intentzional (ikus Esaldi bakoitzak bere intentzioa eta Intentzio bakoitzak beharko luke bere esaldia), expresibo, eta (hortaz) intonatibo nagusia (berdin nola ere sintaktiko edo informatiboa) ahal den deskonposatu an azpiunitate intentzional, expresibo eta intonatibo txikiagoak, zeinen mugak ez diren beti hain argiak.

Diskursoa azpiunitate intonatibotan deskonposatzean, elementu objektivo bat dirá pausak, esan nahi baita eten fonikoak, isiluneak, zein, esan bezala, gertatzen dirá arten esaldiak, baina zein orobat gerta daitezke barnen esaldiak: arten perpausak, arten sintagmak, arten hitzak edota inkluso arten silabak, hala nola noiz esaten den:

Hau dá... sas / ki / ba / loi / a

non "saskibalioa" hitza zatitu egin da an 5 azpiunitate foniko, banatuak ganik isilunetxoak zeinen helburua den justuki expresiboa. Hitz hiperenfatizatu horren aurrean ere, agertuko litzake beste pausa bat arten "dá" eta "sas", justuki lehenago zein hasi erakustaldi expresiboa ("sas / ki / ba / loi / a"). Halako kasuetan, "dá" horren ostean (pausa baino lehen) tipikoki erabiliko litzake goranzko intonazio bat, hor goian zintzilik bezala geldituko litzakena, ze nahiko luken iragarri a intentzioa hen segitu esaldia, mantenduz atentzioa hen entzulea afin ederki jaso dezan azken kolpe expresiboa non hiztunak nahi dú borobildu bere mezua ("sas / ki / ba / loi / a"). Nolabait, intonazio hori esaten ari da: jarraitu behar dut.

Gure azentu progresiboa, ordea, ez da zertan izan zintzilikatailea, nola genioen an gure sarrera titulatzen "A azentu intonatibo zintzilikatzailea e Juan Garzia":

Eta antzerakoa dateke gure azentua an "gabé...", nahiz gureak soilik nahi zuén apuntatu aurrera, gidatuz gure atentzioa eta intonazioa ki ondorengo hitzak, eta ez du derrigor eskatzen zintzilikaziorik. Finean, gauza da ze gureak ez du deskribatu nahi nolako intonazioa egiten den: nolabait esan, gurea litzaké formalagoa eta baita orokorragoa ere.

Azentu progresibo hori dá ondo lagungarria an transizioa tikan sintaxi buruazken hutsa ki sintaxi desdoblatua (hala nola an sintaxi desdoblatua bera), afin lagundu interpretatzén, lehenengo kolpean, lehenengo begiratuan, zéin den norabidea hen diskursoa. [Balbula, 2019]

Beraz, azentu zintzilakatzaileak eskatuko luké zintzilikazioa, bitarten azentu progresiboak ez luke eskatuko zintzilikaziorik (nahiz ametitu zintzilikazioa), baizik soilik indikatukó norantza begiratu.

Hau dá saskibaloia.

zein, nahi izanez gero, eman liteké inolako pausarik gabe, inolako etenik gabe, inolako zintzilikaziorik gabe, baina argi utziz ze parte rhematikoena dá justuki "saskibaloia". [⇶]

Hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen dute pausa ezenez jarraitutasun fluitua

Atzo azpimarratzen genuen nóla helburu diferenteek eskatu ohi dituzté soluziobide diferenteak ere, eta nóla gaur egungo puntuazioak ez luken bilatu behar sinpleki leuntzeá zurruntasun buruazkena (horretarako zatituz diskursoa an adreilu ez-horregatik gutxiago buruazkenak), baizik, kontrara, saiatu beharko litzakela bideratzén fluitate burulehena, argiki markatuz aurrerabideak nondik irakurketa ibil dadin seguru eta gustoso.

Zentzu horretan, iruditzen zaigu ze hala komek nola koma garaiek gehiago sugeritzen duté pausa ezenez jarraitutasun fluitua, eta, esan dugunez, ez da hori gure helburua. Hortaz, ez bata ez bestea ez lirake biderik egokienak afin provokatu irakurketa fluitu-gozotsuena, are gutxiago noiz existitzen den puntuazio bat gutxiago agresiboa eta gutxiago zatitzailea nola den azentua, zein den mekanismo ondo gardenagoa, ondo erabilgarriagoa, ondo orokorragoa, ondo erosoagoa, ondo fluituagoa, eta ondo egokiagoa.

Gure helburutarako, bereziki interesgarria litzaké azentu akutua, zeintaz mintzo ginen an sarrera titulatzén "Azentu (diakritiko intonatibo akutu) progresiboa":

Izan ere, gure azentu akutu ez-derrigor-zintzilikatzaile horrek ez du exigitzen bere ostean galdegai bat, baizik soilik markatzen a etorrera e osagai rhematikoagoak ezenez azentuduna, seinalatuz horrela norabidea zeintan zuzendu behar den atentzio informatiboa.

Gure azentu akutuak, gainera, kokatu ahalko dira gáin edozein aditz, preposizio, konjunzio edo bestelakorik zeintan nahi dugún zuzendu atentzio rhematiko-informatiboa ki ondorengo elementuak. Zentzu horretan deitu ahal dirá azentu progresiboak, zeren markatu nahi dute progresioa e informazioa. [Balbula, 2019]

Nolabait esan, azentu akutua litzaké azentu progresiboa, nola genioen an sarrera titulatzén "Konpatibleak dira azentu burulehenak (akutuak) eta azentu buruazkenak (graveak)":

Gauza da ze azentu akutuak, guk deitú "progresiboak", tipikoki kokatuko lirake gain buru sintaktiko bat afin bideratu atentzioa ki ondorengo osagarriak, esan nahi baita ze pasako ginake tikan buru sintaktikoak ki euren osagarriak, nola dagokion ki ordena burulehen-progresiboa.

Azentu graveak, berriz, kokatuko lirake an aditzak e perpaus erlatiboak afin bideratu atentzioa ki ondorengo buru sintaktikoa, izen bat (justuki referente erlatiboa), zeinen osagarri sintaktikoa izanen dén hain justu irakurri berriko perpaus erlatiboa bera. Esan nahi baita ze, kasu horretan, alderantzizko bidea egingo genuke, pasatuz tikan (perpaus erlatibo) osagarria ki bere buru referente sintaktikoa, nola dagokion ki ordena buruazken-regresiboa.

Eta konpatibleak dira bi azentu horiek, gravea eta akutua, buruazkena eta burulehena, hain konpatibleak nola perpaus erlatibo buruazkenak eta burulehenak, hain konpatibleak, finean, nola sintaxi buruazkena eta sintaxi burulehena. [Balbula, 2019]

Azentu akutu ez-derrigor zintzilikatzaileak, baizik sinpleki indikatzaileak (indikatzen dute norabide bululehena eta intonazio-molde burulehena, zein ez den izan behar derrigor zintzilikatzailea). [⇶]

Leundú arazo buruazkenak vs indikatú soluzio burulehenak

Bittor Hidalgok atzokoan ekartzen zigún ondoko textu ondo interesgarria, aterea ti bere tesia, zein den titulatzen "Hitzen ordena euskaraz" (1995):

Azkuek (eta Altubek) 'azentu-tildea' ez, baina goiko arrasta (apostrofoa) proposatzen dute hala moduzkoetarako, eta biek ere praktikatzen bere idatzietan tarteka. Hala dio atal batek nire tesian:

Altubek 1932an proposatzen du (El acento vasco en la prosa y en el verso), gainezarritako komatxo baten erabilera (coma superpuesta), sintagma desberdinak bereizteko euskaraz. Altubek aitortzen du, gaztelaniaz banaketa hori aditzak berak egiten duela maiz, baina, nola, euskaraz aginduta dagoen, aditza esaldi amaierara-edo eramatea, beharrezkoa gertatzen dela beste zeinuren baten erabilera. Kasualitatez, gainezarritako koma honen erabilera, sintagma desberdinen artean, predikatzen eta praktikatzen du Azkuek, bere lehen garaiko idatzi guztietan (Grankanton arrantzaleak; Peru Matraka ta Pedr'Anton; Izkindea; …). Eta azken honetan argitzen du ongi goiko arrastaren erabilera (27, eta 35-6 orr.):

LENENGO ARAUA. Esaldiak ondo oguzteko' alkar mendetuta dagozan itzak' arnasa baten oguzi bear daue. / … / Noiz arnasa artu leiken' edo zeintzuk daizan itz alkar mendetuak' itzen goiko marratxoak dinoskue. (27 or.) / … / Goiko arrasta. Marra au barria dai; bear bearra dailako sortu daut. Euskal itzak' euren berarizko Irizpidea gaitik' erdaldunak marrarik ipinten ez dauen lekuan bere' marraren bat bear daue' euren agerkizuna ilundu nai izan ezik. / … / 90. ¿Noiz, bada, oitu bear izango dai goiko arasta? / Arnasa artuteko peremiñaa' ta itzen agerkizuna nastuteko arrizkua dagoenean, bezte marrarik onetarako oitu al izan ezik. (35-6 orr.)

Azkuek gerora baztertu egingo du erabilera, aldiz Altubek bereganatzen duena 1932tik aurrera bederen, eta bere azken urteetako euskal idatzietan.

Ikusten denez, Azkue eta Altube ondo kontziente ziren respektu "velcro-efektua" e Xabier Aristegieta, nahiz, zoritxarrez, bilatzen zioten soluzio grafikoa ki arazo bat (sintaktikoa) zeinen soluziobidea izan beharko litzaké printzipalki sintaktikoa (ikus "Velcro-efektuaren sakoneko soluzioa dá sintaktikoa, eta baliabideak eskura izanez gero...").

Gauza da ze, garai hartan (1932), adibidez Altube (berdin nola lehenago Azkue) ari zen proposatzen eredu sintaktiko bat zeinekin ezin agerianago gelditzen zirén a ahuldade handiak e hitz-ordena buruazkena (Erderismos, 1929). Ahuldade areagotu horiek ia ezinbestez eskatzen zutén puntuazio bereziren bat zeinekin gidatú irakurlea gain zelai ilunak e prosa bat sendoki inkoherentea.

Egungo beharrak, ordea, oso bestelakoak dira: gure behar nabarienak sortzen dira noiz saiatu aplikatzen eredu bikoitz, burulehen-buruazken, potenteago bat, esan nahi baita SOVO, non, adibidez, parte rematikoena ager liteke bai aurrén edo baita atzén aditza (gogoratu atzoko esaldia e Axular), halan-ze batzutan sor liteke anbiguetate sintaktikoa buruz norabidea zeintan interpretatu behar dugun textua. 

Gure helburua ez da saiatzea txikiagotzen a inkoherentzia handia e textu bat ezin buruazkenagoa, baizik seinalatzea norabideá zeintan deskodetu textua, non azentuak adieraziko luké justuki norabide burulehena, progresiboa eta koherentea, zein den sakoneko soluzioa ki "velcro-efektuak", eta zeintan den areagotzen a efikazia e diskursoa.

Jakina, diferentzia handia dago arten saiatú leuntzen arazo sintaktiko buruazkenak, eta saiatú indikatzen norabidea e soluzio sintaktiko burulehenak. Eta helburu diferenteak eskatu ohi dituzte soluziobide diferenteak ere, berezituagoak, egokituagoak. [⇶]

Buruz azentuak euskaraz

Axularrek zún idatzi an bere "Guero" (1643):

Lehenbicico athea eta portale principala, da beguietaco vista. Visus. [Axular, XLI]

zein orobat idatzi liteké erabilíz azentu bat gain aditza:

Lehenbicico athea eta portale principala dá beguietaco vista. Visus.

hala eginez irakurketa akaso fluituago.

Azentuak aspalditik erabili dira euskaraz (ikus adibidez Leizarraga), eta gaur egun ere izan daitezke ondo erabilgarriak afin desanbiguatu edo sinpleki lagundu deskodifikatzen textua arinago. [⇶]

Hala "-n" atzizkiaz egindako erlatiboak, nola "zein" anaforaz egindakoak, biak ere izan ahal dirá restriktiboak edo explikatiboak

Zioen Gilenek atzo:

Fidel da Iaincoa ceinez deithu içan baitzarete Iesus Christ haren Seme gure Iaunaren communionera.

Kasu horretan, Jainkoa izen mugatua da berez "(izen berezien ezaugarri nagusia dugu hori). Perpaus erlatiboak informazio bat gaineratzen du izen ardatz hartaz, baina ez du informazio horrek haren erreferentzia murrizten, ez mugatzen". (EGLU-V, 200. or.)

Bai, kasu horretan ulertu behar genuke "Iainkoa" nola izen propioa (zein ari den) identifikatzén referente posible bakar bat, halan-ze perpaus erlatiboa soilik izan liteké explikatiboa. Hor egokia litzaké koma bat arten referentea eta erlatiboa afin hasieratik argiki transmititu a izaera explikatiboa hen perpausa:

Fidel da Iaincoa, ceinez deithu içan baitzarete Iesus Christ haren Seme gure Iaunaren communionera.

Horren ondoan, esan genezake honako hau ere:

Fidel da iaincoa ceinez deithu içan baitzarete Iesus Christ haren Seme gure Iaunaren communionera.

non ulertuko genuke ze, iainkoen artean, fidel dela justuki hori ceinez deithu içan baitzarete Iesus Christ haren Seme gure Iaunaren communionera. Hor izanen litzaké restriktiboa eta egokiena litzaké komarik eza.

Gauza da ze, hala "-n" atzizkiaz egindako erlatiboak, nola "zein" anaforaz egindakoak, biak ere izan ahal dirá restriktiboak edo explikatiboak. [⇶]

Ezin dira galdu aukera erlatibo murriztaileak, baizik garatu

Josu Lavinek atzo planteatzen zuén adibide hau :

Haur da discipulu hura ceinec testificatzen baitu gauça hauçaz, eta gauça hauc harc scribatu ditu: eta badaquigu ecen eguiazco dela haren testimoniagea.

discipulu hura ceinec...
= discipulua ceinec...

JOAN 21:24 BHNT
https://bible.com/bible/25/jhn.21.24.BHNT

Bai, hala da baldin ulertzen badugu ze "discipulua" dagó ondo determinatua. Esan nahi baita ze arazoa ez dago an erlatibo murriztailea, baizik an referentea, zeinen izaera determinatua edo indeterminatua ez dateke kontextualki hain argi. Hor, duda egonez gero, akaso erabil liteke azentu determinatzaile bat:

Haur da discipuluá ceinec testificatzen baitu gauça hauçaz, ...

edo artikulu inanbiguo bat:

Haur da a discipulua ceinec testificatzen baitu gauça hauçaz,...

Edonola ere, ezin dira galdu aukera erlativo murriztaileak, baizik garatu. [⇶]

Edozein estruktura buruazken-samarrak izanen dú bere kide burulehen potenteagoa eta efektiboagoa, oro har.

Hauxe da gaztelaniazko versioa, seguruena lehen originala, hen textua zeinen bukaerako zatia aipatzen genuen atzo:

Antes de que Artikutza se convirtiera en un paraíso verde, fue un infierno minero. Las explotaciones de carbón vegetal y mineral de hierro del lugar arrasaron con la casi totalidad del bosque. Cien años después, la naturaleza ha recuperado aquello que le robaron, devorando los edificios e infraestructuras de la estación de plano inclinado de la línea de ferrocarril minero más larga del Estado.

Euskarazko versioa mintzo zen honela:

Paradisu berde bihurtu aurretik, meatze infernu izan zen Artikutza. Ikatz begetala eta tokiko burdin minerala lortzeko ustiategiek ia oso osorik suntsitu zuten basoa. Ehun urte geroago, lapurtu ziotena berreskuratu du naturak, eta Estatuko meatze trenbide luzeenaren planu inklinatuko geltokiaren eraikinak eta azpiegiturak irentsi ditu.

Ez da komentatu beharrik a diferentzia funtzional siderala zein den existitzen arten bi versioak, nahiz biak finean trasladatu "informazio bera". Konsideratuz soilik azken esaldia, nola eskatzen zigun Txopik, Josu Lavinek eman zuen hau:

Ehun urthe beranduago, naturac recuperatu du laphurtu ceraucotena eta devoratu ditu eraiquinac eta infrastructurac hen gelthoquia hen plano inclinatua hen ferrocarril minero luceena hen Statua.

zein, oinarrian, nik ere erabili nuen, eta Gilenek eman zuen hau:

Ehun urtheren buruan, naturaleçac recrubatu du cer baitceraucoten ebatsi, eta devoratu statione plan inclinatuco honen bastimendu-infrastructurac, statione ceinetaric iragaiten baitcen Statuan cen mina-lanetaco burdimbideric lucéna.

non textua zuzenean eta expresuki gelditu da lotua ki argazkia ("honen") afin determinatu zéin geltokiz ari garen (textua ezin liteke eman solterik, alderantziz zein originala), eta non galdu den interpretazio murriztailea hen originala, zein, ordena burulehen normalizatuan, aisa rekupera liteke sinpleki jarriz artikulu definitua ordezta erakusle hori:

Cien años después, la naturaleza ha recuperado aquello que le robaron, devorando los edificios e infraestructuras de la estación de plano inclinado por la que pasaba el ferrocarril minero más largo del Estado.

zein báden independentea respektu argazkia (nahiz argazkiak akaso lagunduko zigun ulertzen nolákoak diren geltoki berezi horiek), eta non gorde da interpretazio murriztailea hen originala, aparte irabazi an fluitate koherentea. Azken versio hori eman genezake euskaraz honela (jakina, erabilíz baliabide sintaktiko ez-normalizatuak):

Ehun urte geroago, naturak berreskuratu du horixé zein lapurtu zioten, irentsiz a eraikin eta azpiegiturak hen geltokia hen planu inklinatua nondik pasatzen zén ferrocarril minero luceena hen Estatua.

Baliabide ez-normalizatuak gora-behera, edozein estruktura buruazken-samarrak izanen dú bere kide burulehen potenteagoa eta efektiboagoa, oro har. [⇶]

"...ferrocarril minero luceena hen Statua" amaieran efektistagoa

Planteatzen zuen Txopik, atzo, ondorengo esaldia:

Donostiako Udalak zuen atera 2019an urtekari bat non diran azaltzen hiriko hamabi toki magiko ta du ematen informazioa buruz txoko misteriotsu horiek. Abendua dagokio Artikutzari, zein dagoen Goizuetan nahiz ta jabea izan Gipuzkoako hiriburua. Dut eskatzen zuei laguntza ea norbait dan animatzen eskaintzera ba(t) testu alternativo ta geyo ulerkorra:

- Ehun urte geroago, lapurtu ziotena berreskuratu du naturak, eta Estatuko meatze-trenbide luzeenaren planu inklinatuko geltokiaren eraikinak eta azpiegiturak irentsi ditu.

Textu hori, beraz, suposatzen da ze egongo litzake komentatzén argazki handi bat non argiki ikusiko zen hóri geltoki konkretu eta berezia hen plano inklinatua zeintaz mintzo zaigun (akaso textuan ez letorke batere txarto azalpentxo bat buruz kontzeptua hen geltokia hen plano inklinatua).

Bestalde, ondo joango litzake azken proposamena hen Josu Lavin (5. komentarioa), non akaso subordinatu genezake bigarren perpausa respektu lehenengoa, jarriz "devoratuz":

Ehun urthe beranduago, naturac recuperatu du laphurtu ceraucotena, devoratuz a eraiquinac eta infrastructurac hen tren-gelthoquia e-plano inclinatua hen ferrocarril minero luceena hen Statua.

Ohartu ze, hor, "ferrocarril minero luceena hen Statua" expresio hori dá, hor amaieran, efektiboagoa zein aurretik emanda, non den deskriptiboagoa. [⇶]

Berdin murriztailea nola erabilgarria

Zioen Gilenek atzo:

Horrek esan nahiko luke ezen relativoak hausten duela euskarazko -a artikuluaren determinatu/indeterminatu anbiguotasuna, ezta?

Ez derrigor, zeren, nahiz relatiboak beti egin bere lana, "-a" izan daiteké anbiguoa, halan-ze esanahia aldatuko da segun interpretatú referente determinatua edo indeterminatua. Adibidez:

Ikusi ditut txoriak zein ari ziren txioka.

Hor, "txoriak" hitza interpreta daiteke nola:

Ikusi ditut txori (indeterminatu) batzuk zein ari ziren txioka ("...he visto pájaros...") 

edo nola balira:

Ikusi ditut txori (determinatu) haiek zein ari ziren txioka ("...he vistos los pájaros...").  

Hori dela-ta euskaraz askoz gehiagotan erabiliko liraké "bat-batzuk" edo "hura-haiek" (edo beste batzuk) afin-eta ondo bereiztú esangura indeterminatua eta determinatua.

Konparaziorako, anbiguetate hori ez da gertatzen noiz erabili numeral bat, non perfektuki ezberdinduko da erabilera determinatua eta indeterminatua:

Ikusi ditut lau txoriak zein ari ziren txioka. (Referente mugatua)

Ikusi ditut lau txori zein ari ziren txioka. (Referente mugagabea)

Edonola ere, kasu guztietan "zein" erlativoa dá berdin murriztailea nola erabilgarria. [⇶]

Determinatzaile definituek ez dute (inanbiguoki) mugatzen multzo referentziala

Sarrera honetan zehazten genuen nóla "-a" determinatzaile definituaren anbiguitate mugatzaileak lagundu ahal digun ulertzen zergátik euskaraz ez diren hain erraz galtzen erakusle korrelatiboak noiz ailegatú azkeneko fasea hen prozesu evolutiboa nondik sortzén perpaus erlativo murriztaileak ti galdetzaileak. Ikus, halako anbiguetateaz, ondorengo pasartea hen artikulua titulatzén Euskal artikulu definitua an Sareko Euskal Gramatika:

Determinatzaile sintagmak eta erreferentzia

Erabilera honetaz aparte [espezie-irakurketa], euskarako DS (Determinatzaile Sintagma) definituak (pluralak eta masa izaeradunak) objektu zuzen posizioan agertzen direnean ez dute (berriro ere) nahitaez multzo zehatz bati erreferentzia egin beharrik, eta (6) adibideak adierazten duen interpretazio esistentziala deitua lortu dezakete (ikus Carlson 1977, besteak beste). Hau da, (8)-ko adibideetan ez dugu goxoki multzo jakin batez ez eta ardo kantitate jakin batez hizketan aritu beharrik.

(8a) Amaiak goxoki-ak jan ditu.
(8b) Izarok ardo-a edan du.

Ohar gaitezen (8)-ko adibideetan DS objektuek ez dezaketela espezie irakurketa deitua lortu. Halere, irakurketa espezifiko definitua bai da posible (8)-ko adibideetako DS objektuentzat, hau da, espainoleko glosak eskeiniko bagenitu (8a) eta (8b) bi modutara interpreta genitzake: (8a) ‘Amaia ha comido caramelos’ edo ‘Amaia ha comido los caramelos’ bezala; eta (8b) ‘Aritz ha bebido vino’ edo ‘Aritz ha bebido el vino’ bezala.

Kasu hauetaz aparte, DS definitu singular batzuek ere jaso dezakete interpretazio esistentzial deitzen duguna, (9)-ko adibidean erakusten dugunez; ikus Rodriguez (2003), Etxeberria (2005, prestatzen) edo Eguren (2006) analisi posibleetarako; ikus Manterola (2006) analisi diakroniko baterako.

(9) Julenek auto-a erosi zuen.

Esaldi hau ere, (8)-eko adibideak bezala, bi modutara interpreta daiteke: irakurketa posible batean, Jonek auto jakin bat erosi du; adibidez, aurreko egunean aipatu zuen autoa: Citroën Bi Zaldiko bat; bigarren irakurketa berriz ‘Julenek auto bat erosi du’ perpausaren gutxi gora beherako pareko bat litzateke non ez dakigun ze autoz ari garen (auto bat-en irakurketa ez-espezifikoaren pareko litzateke, beraz). [Sareko Euskal Gramatika]

Bai, goragoko (8a) eta (8b) bi modutara interpreta genitzake, edota (9) ere (8)-eko adibideak bezala, bi modutara interpreta daiteke, eta justuki anbiguotasun horrek ez luke batere lagunduko afin galdu daitezén, noiz nahi, erakusle korrelatiboak. [⇶]

EGLU-V (1999:200): "...zenbaitetan perpaus erlatiboek ardatzaren erreferentzia murrizten dute,..."

Galdetzen zuén Josu Lavin-ek hemen:

Çatozte, ikussaçue guiçon-bat ceinec erran baitrauzquit eguin ditudan gauça guciac: ezta haur Christ? [JOAN 4:29 BHNT]

Goico versetean murrizgarria da, ezta?

eta beherago:

Venid, ved a un hombre que me ha dicho todo cuanto he hecho. ¿No es este Cristo?

Euscarazcoa beçala hau ere murrizgarria, nire uste aphalean.

Ados. Izan ere, honela dio Euskaltzaindiak an bere EGLU-V (1999:200):

2.2.9.3. Perpaus erlatibo arrunten balioa

Oso ezaguna da ondoko hizkuntzetan perpaus erlatiboetan egiten den bereizkuntza: erlatibo murrizgarriak ditugu aide batetik, eta erlatibo ez-murrizgarriak beste aldetik; bestalde erlatibo murrizgarrietan zenbait mugagarri dira, eta besteak ez.

Bereizketa hauen oinarrian ideia hau da: zenbaitetan perpaus erlatiboek ardatzaren erreferentzia murrizten dute, besteetan ez; lehen kasuan, batzuetan erreferentzia hori, murriztu ez ezik, mugatu edo bereizi ere egiten dute, eta beste batzuetan, ez: edo sintagmaren erreferentzia ez delako mugatua, edo mugaketa hori berezkoa delako, esan nahi baita ez erlatiboaren bidez lortua. [EGLU-V, 1999:200]

Goragoko adibide hori dá murrizgarri, murriztaile, restriktibo edo espezifikatiboa, zeren dú espezifikatzen, eta hala murrizten, referentzia erlatiboa: ikusi behar dena ez da edozein gizon, baizik gizon espezifikoago bat:

"...guiçon-bat ceinec erran baitrauzquit eguin ditudan gauça guciac"

edo

"...un hombre que me ha dicho todo cuanto he hecho"

Restriktiboa, beraz. [⇶]

"murriztu" eta "murriztaile" dirá hitz ederrak, eta funtzionalak

Ez da dudarik ezen hitz internazionalak izan behar dirá zutabe inportante bat an euskal lexikoa. Horrela, orri hauetatik behin baino gehiagotan defenditu ditugu hitz internazionalak, zein iruditzen zaizkigu pilare kultural eta komunikatiboak, oso kontuan hartu beharrekoak. Baina, horrek ez digu ahanzterazi behar ze báda beste zutabe sendo bat an euskal lexikogintza, zein den euskararen lexiko historikoa, nondik hartu edota garatu litezke hainbat aportazio eder eta funtzional.

Horixe izan zen kasua an "garatu" hitza bera (gorago erabili duguna), zein garatu baitzen erabiliz erro historiko bat ("gara") eta mekanismo propio eta universal bat (zabalkuntza semantikoa), amaitu zelarik nagusitzen gain "desarroilatu" edo "developatu" internazionalagoak. Eta gu, kasu horretan, argiki posizionatzen gara aldé hitz garatu hori (zehazki "garatu") respektu hitz internazionalago horiek, zein dirén ondo luzeagoak: 3 aurká 5 silaba: kontuan har bedi ze estruktura sintaktiko buruazkenetan bereziki komeni dirá hitz labur edota laburtuak.

Eta antzera gertatzen zait kin "murriztu" respektu "(er)restringitu" [3 aurká 4 (edo 5) silaba]. Ikus nóla hasten den OEHren sarrera:

murriztu.

Tr. Documentado al Norte desde Etcheberri de Ziburu, tbn. se encuentra en autores meridionales desde aprox. 1930. La forma más usual es murriztu ; hay morrotxtu en Etcheberri de Ziburu, morroiztu en Olabide y morroztu en Urkidi (in Onaind MEOE 746), Orixe, Goenaga e Ibiñagabeitia (Virgil 62; en los tres últimos, sólo con el significado de 'ramonear'). En DFrec hay 21 ejs. de murriztu, meridionales.

1. (V-gip; H), murristu (V-gip), morroztu, morroxtu (H, que cita EZ Eliç ). Ref.: Iz ArOñ (murrístu); Elexp Berg.
Disminuir, reducir; restringir. " Saria, neurria murriztea " H. " Murrístu da, se ha disminuido (el pienso). Murrísketan baxuasak bedarrak " Iz ArOñ. " Tabernarien irabazixak pe dezente murriztu die aspaldixan " Elexp Berg. " Asko murriztu jako illia " Ib. v. 1 murritu.

nondik, bistan denez, "murriztaile" ez litzaké baizik ondorio ederki ekarri bat afin kalifikatu erlatibo murriztaileak, zeintzuk justuki egiten dute hori: murriztu, edo nahigo bada restringitu. Ez da esan beharrik ze "restriktibo" ere iruditzen zaigú aukera egokia: kasu honetan, gainera, 4 aurká 4 silaba (ikus atzoko sarrera).

Esan nahi baita ze hitz horiek guztiak ez dira inkonpatibleak, eta ondo erabil litezke, eurak edo euren derivatu edo erroak, an ber pasarte edo esaldia. Halaxe egiten du adibidez Amurizak noiz, justuki kritikatúz Euskaltzaindiaren hiztegia, dioen ondorengoa an elkarrizketá titulatzen "Euskara batuko hiztegiak zirriborro rustikoak besterik ez dira":

“Oraintsu, Euskaltzaindiaren Hiztegia kaleratu du Euskaltzaindiak berak. Egia esan behar badizut, dezepzio handia hartu dut. Hobeto esanda, beste dezepzio bat. Lehendik sarean zegoen Hiztegi Batuatik milaka hitz kendu dituzte. Hurrengo bertsioan sartuak izango direla agintzen dute, baina orain… falta dira! Niretzat, Hiztegi Batua bera ere oso murritza eta irizpidez restriktiboa zen. [Amuriza, 2012]

eta, salbatuz distantziak noski, hala egin genuen guk ere noiz, sarrera honetan, idazten genuen ondokoa referitua ki, justuki, erlatibo restriktiboak eta explikatiboak:

Juan Garziak ere aski opako ditu bere betaurreko teorikoak, zeren soilik halako betaurreko itsutzaileak izanki esan daiteke ezen "-n" erlatibo esplikatiboa da kalko okerra eta, beraz, zuzentzekoa. Eta, ez gaitezen ahaztu: Garziaren lege berri horren azken helburua da ager dadin ongi zerrendatua an kodea on gure zuzentzaileak (hezkuntzakoak edo ez) afinda azken hauek aplikatu ahal dezaten nola bailiran kode penala.

Kurioski, Juan Garziaren estilo-liburuak badu oniritzia ganik Euskaltzaindia (han esaten da: Juan Garzia Garmendiak prestatu du eta Euskaltzaindiak egokitzat jo du). Horrela, nola edo hala, Euskaltzaindia ari da onartzen ikuspegi berri bezain murriztaile hori, zein ez doan norabide onean (izan ere, bai Euskatzaindiak eta baita EHUko estilo-liburuak, biek ere eta hitz berberekin gainera, dute onartzen nóla "-n" atzizki erlatiboa izan ahal den bai restriktibo eta bai esplikatibo).

Kode zaharrak ez, Euskaltzaindiak bai, eta zuzentzaileek. [Balbula, 2005]

Eta kontua da ze "murriztu" eta "murriztaile" dirá hitz ederrak, eta funtzionalak. Ikus ondorengo sarrerak ere:

• Behar da jarrera irekia, behar dira aukerak

• "erradiografia" vs "radiografia"

• Behar dira aukerak

Lexikogintzak ere landu behar ditu aukera eta mekanismo guztiak. [⇶]