osteguna, martxoa 17, 2016

Altube (1951) vs. Altube (1929): BAIZIK-ETA (evoluzioa)

Post honetan nahi dut azpimarratu Altubek (1951) erakutsitako ikuspegi dinamikoa respektu euskararen hitz-ordena, zeinetan zenbait baliabide jatorriz pospositibo joanen ziren bihurtzen baliabide prepositibo egokiak ere: BERAZ, AGIAN, ORDEA, BA[edo BADA], BAIÑA -N- ... eta abar.
4n. BAIZIK-ETA - Badira, euskeraz, «conjuntivo« direlako itz batzu, jatorriz atze-ezarkintiar diruditenak, baiña gaur, aurre-ezarkintzat erabiltzea egoki derizkigunak: BERAZ, AGIAN, ORDEA, BA[edo BADA], BAIÑA -N- ... eta abar. BAIZIK itza ere, jokera orixe artzen ári zaigula dirudi, ... [Altubek (1951)]
Beraz, estruktura linguistikoak ahal dira evoluzionatu, bádaude bideak (edo mekanismoak) nondik, antza, ibiliak baitira hainbat estruktura linguistiko, eta bide horretatixe arituko zen "BAIZIK" pospositiboa ere garai hartan bertan (jokera orixe artzen ári baitzen).

1929ko Altubek gaitzestua zuen "BAIZIK" prepositiboa, ez baitzen sartzen an bere eredu teoriko-formala (non simetria formala gailentzen den gain asimetria funtzionala), baina 1951ko Altubek birplanteatuko du arazoa, eta aztertu egingo ditu "BAIZIK" prepositiboaren aukera ezberdin batzuk, euren alde onak eta txarrak, eta pentsatuz an hiztunak, aldeztuko du "BAIZIK-ETA" (ikus hurrengo posta).

Báda zer ikasi ti Altube. []
_______________________
Irakur ere:

Etiketak: , ,

asteartea, martxoa 15, 2016

Altube (1951) vs. Altube (1929): ZERREN-ETA (arrazoi funtzionalak)

Altubek (1951) desberdintzen du, alde batetik, "errikoi-izkera", non esaldiak dirén tipikoki "labur zamarrak", eta bestetik, "errikoi-hizkeraz kanpoko" esparrua, non esaldiak izaten dirén "askozaz luzeagoak" eta "inguru-mari askokoak", eta bigarren esparru horretan agertuko liraké behar estruktural berriak:
Euskaldunok izketan ari geranean, esakun labur zamarrak baizik eztitugu erabiltzen (au, errikoi-izkera guzietan gertatzen da).(...)
Baiña errikoi-izkeraz kanpo (au da, ikas-gai gaitzetan, sermoi aundikoietan eta abar) orrako oik baiño esakun askozaz luzeagoak erabili bearra izán oi degu, eta orduan sortzen zaigu (maiz, geu konturatzeke) euskerazko «atze-ezarkin» oik «aurre-ezarkin» biurtzeko jokera, lehia. [Altube, 1951]
Esaldi luzeago eta konplexuagoek eskertuko dituzté beste modu bateko erraminta estrukturalak, "aurre ezarkinak" (erraminta prepositivoak), zeinen arrazoia ez litzaken soilik gaztelaniaren influentzia, baizik ere euskararen dinamika diskursiboa bera:
¿Zerk gaitu ortaratzen?

Lenengo ta bein, jakiña, erdal-joskerak, joskera onek gure belarri ta zentzua, gitxi-asko, kutsatuta idukitzeak.

Baiña bádá beste motibu bat ere, auxe: ideia bat itzez agertzeko, esakun luxe ta inguru-mari askokoa irun bearra degunean' ideia orren «semantika» zentzuna (ots, -BAIZIK, -ERE, -LAKO ta abar gramatikakiek ezagut-arazten duten zentzuna) al-bait lasterren agertu bearra séntitzen degu; gramatikaki oik beranduegi ezartea, kaltegarri ésten degu, zerren-eta berandutze orrek, delako esakun luzearen semantika zentzun ura, illunpetan iraun-arazten baitu azkenerarte. Ordea, gramatikaki oik, esakun luzearen asieran jarri ezkero' esakun oien «aurre-argilari» tzako opizioa egiten dute. [Altube, 1951]
Adibidez, Altubek (1951) honela argudiatzen du erabilera ti "zerren-eta":
3n. ZERREN-ETA. - Zergaitikako esakunak -dicciones causativas-, euskeraz, urrengo atze-ezarkin oiezaz márkatzen ditugu: -LAKO «leiala daLAKO»-, BAIt- «leiala BAIta»-, eta «leiala dá-TA»-... Baiña esakun luzeetan, «aurre-argilari» itzen bat ezarri ói degu maiz, erri-izkeraz ere: sartzaldeko euskaldunok «ZE» edo «ZEGAITI-ZE»...; sortzaldekoek «ZEREN» «ZEREN-ETA» -2- «ZERREN-ETA»... Jatorriz, erdera kutsua dute zergaitikako aurre-argilariok, baiña, nere ustez, bear-bearreko ditugu, direlako esakun luzeetan, ola: «-Kontuz ibili-, ZERREN-ETA, gaurko gezurtzakoak biar egi, eta gaurko egitzakoak biar gezur biurtu BAIlitezke». [Altube, 1951]
Baliabide prepositiboak akaso hasiko ziren garatzen afin aiseago eman esaldi luze edota konplexuagoak, baina kuestioa da ze, oro har, behin baliabide horiek hizkuntzan eroso instalatutakoan, euren erabilera zabalduko da ki esaldi (edota sintagma) laburrak ere, hala idatzian nola mintzatuan. Eta, jakina, hiztunak izanen dira lehenengo irabazleak noiz gertatzen hori. 
En algunas regiones hasta en el euskera hablado se comete esa falta y se recurre en su sustitución (también claro está, en frases de alguna extensión) al uso de morfemas causales prepositivos y ello debido a la necesidad, impuesta por la influencia del castellano, de expresar por adelantado, sin esperara al final de la oración causativa, el morfema que imprime a esta ese carácter. [Altube, 1929:180 (Erderismos)]
Edonola ere, 1929ko Altubek ez dio erreparatzen ki funtzionaltasun komunikatiboa zein eskaintzen baliabide prepositiboek, eta biziki gaitzesten ditu:
Otro erderismo, aun más generalizado entre los escritores, obstruye y dificulta también el uso correcto del conjuntivo -eta: nos referimos al empleo abusivo del morfema consecutivo ba (o bada) que muchas plumas lo estampan (en forma prepositiva) en sustitución de dicho causativo -eta, a pesar de la significación abiertamente contraria de ambos [...]. El origen de este otro erderismo radica también en la necesidad, impuesta por el castellano, de señalar el carácter gramatical de la locución por medio de un morfema prepositivo, sin esperar hasta el final de la frase tal como lo requiere la práctica del verdadero y legítimo causal -eta. [Altube, 1929:210 (Erderismos)]
Báda diferentzia handi bat arten 1929ko Altube, non arrazoi funtzionalak dirén marginalak, eta 1951ko Altube, non arrazoi funtzionalek irabaziko dutén leku ondo azpimarragarria. []
_______________________
Irakur ere:

Etiketak:

igandea, martxoa 13, 2016

Gehiago buruz BAITA ERE

Aurreko postean irakurri dugu hurrengo aipua ti Jesus Mari Makatzaga (Euskaltzaindiko Gramatika batzordekoa, 2002)
Batzuetan, ordea, lokailua perpaus guztiari dagokionean eta ez sintagma bati, perpausaren hasieratik eman nahi izaten da emendio kutsua, eta hortik dator perpaus hasieran "Baita ere" erabiltzeko nolabaiteko beharra. Hori dela eta, gogoan izan hor ditugula zeregin horretarako arruntagoak eta egokiagoak diren beste lokailu batzuk: "halaber", "orobat", "era berean" eta abar. [Jesus Mari Makatzaga, Euskaltzaindiko Gramatika batzordekoa, 2002]
Beraz, "halaber", "orobat", "era berean" eta abar lirateké arruntagoak eta egokiagoak ezez "BAITA ERE". Nik uste ze horretaz zerbait gehiago esan behar da.

Zeren, alde batetik, "BAITA ERE" dá ondo arrunta, eta areago, Euskaltzaindiaren hitzetan, guztiz arrunta (EGLU III, 46. or.)
Itzuli hau idazIe klasikoetan ere agertzen den arren, ez da dudarik batere xx. mendean ezagutu duela hedadurarik handiena. Horrela, Axularrek hiru aldiz erabiltzen du, Belapeirek behin bakarrik, Larramendik bi aldiz, e.a. XIX. mendetik hasten dira adibideak ugaltzen eta xx. mendean erabilera guztiz arrunta da, denok dakigun moduan. [EGLU III, 46. or.]
Nire ikuspegitik, registro linguistiko kolokialagoan "BAITA ERE" edo "BAITARE" litzateké ondo arruntagoa ezi "halaber", "orobat" edo "era berean", bitartean-ze registro landuagoetan nagusitasuna legokieke ki "halaber", "orobat" edo "era berean", nahiz registro horietan ere arrúnta da "BAITA ERE" . Eta askoz ere maizago ikus-entzungo dugu "BAITA ERE" an registro landuagoa ezez "halaber" edo "orobat" edo "era berean" an registro kolokialagoa.

Hortaz, eta sartzen gara orain an egokiagotasuna, esango nuke ze "BAITA ERE" egoki erabil daiteke gaur egun an edozein registro linguistiko (has landuagotik eta buka kolokialagoan) bitartean-ze registro kolokialagoetan ez ditut ikusten, gaur gaurkoz bederen, ez "halaber", ez "orobat", ezta ere "era berean". Esango nuke "BAITA ERE" espektro linguistiko zabaleko baliabidea dela.

Hortaz, "BAITA ERE" besoak zabalik eta  pozarren hartu beharko litzake, eta ez gutxiestu (eta are gutxiago, gaitzestu). Gainera, ez gaitezen ahantzi, Axularrek berak ere erabili zuen "BAITA ERE". []
_______________________
Irakur ere:

Altube (1951) vs. Altube (1929): BAITA

Zentratu gaitezen an arrazoiak zein Altubek emán afin gaitzestu "BAITA ERE..." nahiz-ta ez gaitzestu "BAITA ... ERE" (azken "BAITA" hori dá elementu gehigarriaberdin nola zen "BALDIN", utziz bere horretan lehengo estruktura).

1929an, Altuberen arrazoia zergátik gaitzestu "BAITA ERE" zén gaztelaniaren influentzia:
En locuciones cortas, tales como las precedentes, nadie hace uso de esas fórmulas incorrectas [esan nahi baitu "BAITA ERE" edo "BAITA" besterik ez], pero en las frases largas (que constituyen el opio que adormece el sentido sintáctico de muchos escritores euskaldunes) no son pocos los que recurren a ellas; es el influjo del castellano el que les arrastra a colocar el conjuntivo en cuestión [esan nahi baitu "ERE"] exclusivamente antes del término conjuncionado, tal como se practica generalmente en español,... [Erderismos, 196. or.]
Horren arabera, esaldi luzeak izanen lirake bidea nondik sartuko zirén arazo sintaktiko horiek (esaldi luzeak liraké opioa zeinek loerazikó zentzu sintaktikoa ti anitz idazle euskaldun), eta hor inplizituki doa arrazoi funtzional bat (zergatik esaldi luzeak?), gáin-eta kontaktu linguistikoa. 

1951an, Altubek jarraituko du gaitzesten "BAITA ERE", baina ez "BAITA" prepositivoa an "BAITA ... ERE", zeintzako explizituki emanen dú honako arrazoi funtzionala: "BAITA" dá «aurre-argilari» ederra:
Onelako esakunak, BAITA itza gabe ere, maiz eta maiz esán oi ditugu, ola: «Nai nuke ori ERE» «Irabazi ERE egin det» eta abar. Baiña BAITA itz ori, «aurre-argilari» ederra degu, batez ere esakun luzeentzat, ola: «BAITA gaurko gezurrak biar egi, eta gaurko egiak biar gezur biurtu litezkala norbaitek esan baleza ERE»...
Eta, bide beretik, egongo da arrazoi funtzionalik ki justifikatu "BAITA ERE" gaitzetsi hori? Ikus zer dioen Jesus Mari Makatzagak (Euskaltzaindiko Gramatika-batzordekoa baita) buruz erabilera ti "BAITA ERE": 
... Arruntena, zalantzarik gabe, "Baita (...) ere" egitura da, EGLU, III, Lokailuak liburukiko 50. orrialdeko eskeman ikus dezakezunez.
Batzuetan, ordea, lokailua perpaus guztiari dagokionean eta ez sintagma bati, perpausaren hasieratik eman nahi izaten da emendio kutsua, eta hortik dator perpaus hasieran "Baita ere" erabiltzeko nolabaiteko beharra. Hori dela eta, gogoan izan hor ditugula zeregin horretarako arruntagoak eta egokiagoak diren beste lokailu batzuk: "halaber", "orobat", "era berean" eta abar. [Jesus Mari Makatzaga, Euskaltzaindiko Gramatika batzordekoa, 2002]
Hor Makatzaga ari da sugeritzen arrazoi funtzional bat ki erabili "BAITA ERE", zeini, bestalde, ez dion ematen erabateko ongietorria zeren, bere hitzetan, bádaude beste baliabide batzuk arruntagoak eta egokiagoak. Edonola den ere, esan behar da ze "BAITA ERE" ez da soilik erabiltzen kin esaldiak, eta erabiltzen dela an edozein registro linguistiko (honetaz mintzatukó an hurrengo posta).

Mezu honetan nahi nituzke azpimarratu arrazoi funtzionalák zein diren aurkitzen azpi sorrera ti "BAITA ERE", zeinek "erraz"evoluzionatu ahal izan du ti BAI-ETA gehi ERE postposizio aurreratua (EZ-ETA gehi ERE). Gehienetan, ordea, ez da izaten batere erraza aurkitzea material linguistikoa nondik abiatu evoluzioa, eta hori, oro har, dá arazo edo restrikzio handia zeini bilatu behar zaio soluzioa. []
_______________________
Irakur ere:

asteazkena, martxoa 09, 2016

Altube (1951) vs. Altube (1929): BALDIN (argitzailea + expresivoa)

Aurreko mezu batean irakurri ahal izan dugu Altuberen artikulu gogoangarria titulatzen "Erderakadarik txarrenak IV" (1951), non autoreak aztertu explizituki lau valiabide prepositivo: 1. BALDIN, 2. BAITA, 3. ZERREN-ETA eta 4. BAIZIK-ETA. Har dezagun orain horietariko lehenengoa (BALDIN) eta azter dezagun nola ikusten zuen Altubek valiabide hori 22 urte lehenago, 1929an, noiz berak argitaratu bere liburu enblematikoa deitzen "Erderismos".

Hasteko esan ze, BALDIN (berdin nola BAITA) dá valiabide prepositivo gehigarri bat, zeinek, beraz, ez duen ezer ordezkatzen, baizik osatzen (kontrara-ze ZERREN-ETA eta BAIZIK-ETA, zeinek bai ordezkatzen euren kide postpositivoak). Akaso horregatik, bi valiabide horiek (BALDIN eta BAITA) ez dira aurkitzen arten gaitzestuak an "Erderismos" (ZERREN-ETA eta BAIZIK-ETA bai izan ziren gaitzestuak an 1929 nola ikusiko an beste posten bat).

Baina, zentratuz gure begirada gain BALDIN, ikus Altubek zer zioen buruz valiabide hori an 1929 (Altube, 1929, 193. or.):
Resultan particularmente expresivas las flexiones hipotéticas precedidas del morfema baldin (o balin), véase:

          - Hauta ez balin badukezue

Aún se acentúa más el caracter hipotético de las oraciones colocando al principio de ellas el morfema precitado:

          - Baldin aguro ez bazatoze
          - Baldin euskera bizitzen ezpada [Altube, Erderismos, 1929, 193. or.]
Beraz, Altubek aipatzen du valio expresivo berezia an BALDIN BA, zein areagotzen baita noiz erabiltzen BALDIN isolatua an hasiera ti perpausa. Nolabait esan, erabilera horiek indartuko lukete valio expresivoa ti perpaus kondizionala (BALDIN erabiliko litzake nola indartzaile expresivo).

1951an, ordea, Altubek beste ikuspuntutik eginen du bere analisia: argudiatuko du BALDINen valio iragarlea, zeinek berekin ekarri argitasun eta erraztasun komunikativoa:
1o. BALDIN. - Erderaz «SI» (condicional) aurre-ezarkiñaz asitako esakun luzerik-luzeenak ere' euskeraztu génitzake, argi ta aitze-errez, aurre-argilari, BALDIN itza jarrita. Azkenengo nere idatz-atalean (E.G. 11-12, 48) lapurtar idazleen erderakada itxusi batzu aztertzen ari giñalarik' urrengo esakunau agértu nuan, zuzentze-ejenplutzat: «BALDIN gaurko gezurrak biar egi, eta gaurko egiak biar gezur biurtu litezkeala norbaitek esan Ba-leza»... [Altube, 1951]
Diferenteak dira 1951ko enfoke argitzaile-erraztailea eta 1929ko enfoke expresivoa, nahiz-ta biak ondo loturik egon. Gauza da ze, perpausaren zentzu kondizionala iragartzeak aportatzen du koherentzia (sintaktiko-interpretazionala), nondik derivatu bai 1951ko argitasun-erraztasuna (oro har) nola-ere aukera perfektua ki enfatizatu, hasieratik bertatik, perpausaren izaera kondizionala.

Gainera, koherentzia sintaktiko-interpretazionalak ematen du aukera ki egin, adibidez, pausa (koherente) bat atze BALDIN (zeinen valio expresivoa izan daiteke oso interesgarria), hala nola ere aukera ki intonatu askeago perpaus kondizionala bera. Azken efektu hori dá efektu berbera zein agertu noiz kokatu aditza (edo beste edozein sintagma-buru) aurre bere osagarria: osagarria gelditzen da informativoki liberatua, ondo thematizatua (nolabait esan, sintagma-burua da sintagmaren thema, eta osagarria da rhema) eta prest afin jaso intonazio neutralago edo enfatikoa nahierara.

Oro har, koherentzia sintaktiko eta interpretativoak berekin dakar bai erraztasun komunikativoa, bai aukera expresivo moldagarriagoa (aukera neutralagoak eta enfatikoagoak). Baina horretarako behar dira valiabide ondo egokituak eta ondo normalizatuak. []
_______________________
Irakur ere:

larunbata, martxoa 05, 2016

Altube (1951): oinarrizko referentzia bat

Altuberi dagokio ohorea te izán lehenego autorea argudiatzén baliabide pospositiboen muga diskursiboak, zein geldituko lirake kunplituki (erraz eta efektiboki) gaindituak baldin erabilí baliabide pospositibo horien versio prepositiboak (ikus "Harribitxi bat: Seber Altube, defendituz eta erabiliz "aurre-ezarkinak" (baliabide prepositivoak)", non agertzén Altuberen oinarrizko artikulua titulatzén "Erderakadarik txarrenak IV", 1951).

Altuberen 1951ko artikulua dá oinarrizko referentzia bat an euskal sintaxi funtzionala, hain oinarrizkoa nola ezezaguna. Eta gauza da ze artikulu hori beharko litzaké ezagutarazi, zeren handia baita bere balio zientifikoa, historikoa eta ikonikoa. []
_______________________
Irakur ere:

Etiketak: ,

asteartea, martxoa 01, 2016

Harribitxi bat: Seber Altube, defendituz eta erabiliz tresna prepositiboak

Seber Altubek, 1951an, zúen idatzi beheragoko artikulua, defendituz eta erabiliz tresna prepositiboak ("aurre-ezarkinak"). Artikulu hori (deitzén "Erderakadarik txarrenak IV"), dá, gure ustez, harribitxi bat eta, esango genuke, ondo ezezaguna.

Jarraian duzu, irakurle, oso-osorik ("Erderakadarik txarrenak IV" Euzko Gogoa (II'garren urtea. 1951 gko.Azilla-Gabonilla. 11-12 garren zenbakiak):
__________________________________________________________

Erderakadarik Txarrenak
Altube-k
IV.
Nere azkenengo idatz-atala, zer onezaz bukatzen nuan: euskerazko «atze-ezarkin» asko (BAIZIK, ERE, BAlitz, dediN...), erdaldunen «aurre-ezarkin» bailirean erabiltzeko jokera dégula idazleok. ¿Zergaitik ori? Erantzun dizaiogun gaur itaun orreri.

Euskaldunok izketan ari geranean, esakun labur zamarrak baizik eztitugu erabiltzen (au, errikoi-izkera guzietan gertatzen da). Eta aitatu ditudan «atze-ezarkin» oik eta oien antzeko guziak, beti jator erábili oi ditugu, naiz-eta, erderaz, itxulitara entzun eta ésan. Ona emen olako esakunak bi izkuntza oietan:

                        Euskeraz

        (Igandean ez) «astelenean BAIZIK»
        (Ioango naiz) «astelenean ERE»
        «Biak eskola lagun izan ziraLAKO»
        «Ori guziori egia BA-litz»....
        «Lagun txarrekin ibili eztedi-N»
        «Ori ola izan-ARREN»

                         Erderaz
        (No el domingo) «SINO el lunes»
        (Iré) «TAMBIEN el lunes»
        «POR QUE los dos fueron condiscípulos»
        «SI fuera verdad todo eso»....
        «PARA QUE no ande con malos compañeros»
        «AUNQUE eso sea así»

Eta abar eta abar....

Baiña errikoi-izkeraz kanpo (au da, ikas-gai gaitzetan, sermoi aundikoietan eta abar) orrako oik baiño esakun askozaz luzeagoak erabili bearra izán oi degu, eta orduan sortzen zaigu (maiz, geu konturatzeke) euskerazko «atze-ezarkin» oik «aurre-ezarkin» biurtzeko jokera, lehia.

¿Zerk gaitu ortaratzen?

Lenengo ta bein, jakiña, erdal-joskerak, joskera onek gure belarri ta zentzua, gitxi-asko, kutsatuta idukitzeak.

Baiña bádá beste motibu bat ere, auxe: ideia bat itzez agertzeko, esakun luxe ta inguru-mari askokoa irun bearra degunean' ideia orren «semantika» zentzuna (ots, -BAIZIK, -ERE, -LAKO ta abar gramatikakiek ezagut-arazten duten zentzuna) al-bait lasterren agertu bearra séntitzen degu; gramatikaki oik beranduegi ezartea, kaltegarri ésten degu, zerren-eta berandutze orrek, delako esakun luzearen semantika zentzun ura, illunpetan iraun-arazten baitu azkenerarte. Ordea, gramatikaki oik, esakun luzearen asieran jarri ezkero' esakun oien «aurre-argilari» tzako opizioa egiten dute.

Prantzezena bezelako idatz-izkuntza zeatz eta ongi landuek, arduraz záintzen dituzte olako gramatika-legeak. Ona emen ejenplu bat:

«Le mal réside tout entier EN CECI, que la personne me rend pas 'a la personne ce que selon sa prope conscience elle le doit» (1). Esakun onetan, «aurre-argilari» opizioa, mayuzkulaz idatzi dedan gramatikakiak egiten du; jarri dezagun or «EN CECI» ordez «EN» utsik (gazteleraz oi dan bezela), eta esakun ori asko illunpetzen da.

Ona beste ejenplu bat: «L'autre observation concerne CE FAIT qu'á l'heure actuelle l'idée laíque est notre meilleur mogen d'influence á l'étranger» (1). Emen ere CE FAIT itzak áurre-argitzen du geroko guzia.

Euskeraz, erri-izkeraz, diardugunean máizen erabili oi ditugu oien antzeko «aurre-argilari» itzak; geien-geienez, «ZER» suztraiezkoak: «ZERA» «ZERTU» «ZERAGAITIK» «ZEREKO-ZERA» ta abar eta abar. Idatz-euskeraz ordea, eztegu apróbetxatzen «aurre-argilari» jator, ugari ta balio aundiko oiek eskeintzen diguten aberastasuna.

Baiña «ZER» orrezaz-kanpo ere, baditugu «aurre-argilari» oietako itz banaka batzu; ikus dítzagun:

        1o. BALDIN. - Erderaz «SI» (condicional) aurre-ezarkiñaz asitako esakun luzerik-luzeenak ere' euskeraztu génitzake, argi ta aitze-errez, aurre-argilari, BALDIN itza jarrita. Azkenengo nere idatz-atalean (E.G. 11-12, 48) lapurtar idazleen erderakada itxusi batzu aztertzen ari giñalarik' urrengo esakunau agértu nuan, zuzentze-ejenplutzat: «BALDIN gaurko gezurrak biar egi, eta gaurko egiak biar gezur biurtu litezkeala norbaitek esan Ba-leza»...

        2n. BAITA. - Baldin 1o. lege orren kontra, sortzaldeko euskal-idazleek utsik geien egin oi badute' 2n. onen kontra sartzaldekook géra pekatari bakar. Azken-aurreko idatz-atalean (E.G.9-10) ikusi génituan BAITA itz ori gaizki erabilizko erderakadak, ola: «BAITA kanpotarrak» (gaizki); «BAITA-ERE kanpotarrak» (au ere gaizki); «BAITA kanpotarrak ERE» (ongi).

Onelako esakunak, BAITA itza gabe ere, maiz eta maiz esán oi ditugu, ola: «Nai nuke ori ERE» «Irabazi ERE egin det» eta abar. Baiña BAITA itz ori, «aurre-argilari» ederra degu, batez ere esakun luzeentzat, ola: «BAITA gaurko gezurrak biar egi, eta gaurko egiak biar gezur biurtu litezkala norbaitek esan baleza ERE»...

       3n. ZERREN-ETA. - Zergaitikako esakunak -dicciones causativas-, euskeraz, urrengo atze-ezarkin oiezaz márkatzen ditugu: -LAKO «leiala daLAKO»-, BAIt- «leiala BAIta»-, eta «leiala dá-TA»-... Baiña esakun luzeetan, «aurre-argilari» itzen bat ezarri ói degu maiz, erri-izkeraz ere: sartzaldeko euskaldunok «ZE» edo «ZEGAITI-ZE»...; sortzaldekoek «ZEREN» «ZEREN-ETA» -2- «ZERREN-ETA»... Jatorriz, erdera kutsua dute zergaitikako aurre-argilariok, baiña, nere ustez, bear-bearreko ditugu, direlako esakun luzeetan, ola: «-Kontuz ibili-, ZERREN-ETA, gaurko gezurtzakoak biar egi, eta gaurko egitzakoak biar gezur biurtu BAIlitezke». [Altube, 1951]

        4n. BAIZIK-ETA - Badira, euskeraz, «conjuntivo« direlako itz batzu, jatorriz atze-ezarkintiar diruditenak, baiña gaur, aurre-ezarkintzat erabiltzea egoki derizkigunak: BERAZ, AGIAN, ORDEA, BA[edo BADA], BAIÑA -N- ... eta abar. BAIZIK itza ere, jokera orixe artzen ári zaigula dirudi, baiña nere belarriek beintzat, eztute ain gozo-esten toki-aldatze au. Orraitio, esakun luzeetan, itz orreri -ETA ezarrita' pasagarri dirudi, ola: «-Eztu ori esan-, BAIZIK-ETA, gaurko gezurtzakoak biar egi, eta gaurko egitzakoak biar gezur, biurtu lítezkeala».

Esakun ori, ola bukatuta, ¿ezta motx-zamar gelditzen? Neri ala iruditurik' olako esakun luze bi, urrengo oik bezela asi ta bukatu izan ditut:

        a) «(Eztu ori esan), EZPEREN, au...ori...ta bestea BAIZIK» [E-G.1-12,47]

        b]»(Estu ori esan), BAIZIK-ETA, au...ori ...ta bestea BAIZIK» [E:G, 8:10,19.

Baiña bi esate moduok (batez-ere bigarren au) ezin onetsi genitzake. Egokiago génituke, beraz, urrengo oik:

        c- «(Eztu ori esan), ZERA BAIZIK, au...ori...ta bestea».

        d) «(Eztu ori esan), BAIZIK-ETA, au....ori...ta bestea»
        
        e) «(Eztu ori esan), au....ori...ta bestea BAIZIK»

Guzietatik, azkenengo au degu jatorrena; baiña or, gorago esan degunez, berandu iríxten zaigu «BAIZIK» gramatikakia, eta ola, esakun ori, illun zamar agértzen zaigu azkenera eldu arte.

        5n. Erdel-izkuntzek, badituzte, bi ta iru «aurre-argilari» itzez asi esakunak, ola berbarako: «(No me enfermé por eso), SINO, PORQUE, APESAR de haberme recomendado el médico un ayuno riguroso, comí y bebí más de de lo debido».

Orra or, erderaz, iru «aurre-ezarkin»; eta eraberean' iru «aurre-argilari». ¿Nola oik, eta esakun oso ori, argi eta edo-norentzaco aitre-errez euskeraztu?

Euskera jator-jatorrez, erderazko iru «aurre-ezarkiñok,» euskerasko iru «atze-ezarkiñez» beár genituke ordeaztu, eta iru oik ere' erderazkoen itxulitara (atzekoz-aurrea) elkar jarraitzen dutelarik (1); ikus:

        A) «(Enintzan orregatik gaixotu), medikuak baru-gogor egiteko agindu-ARREN, bear baiño geiago jan-ta-edan egin nuaLAKO BAIZIK».

Au génukeala, esan det, euskal-joskera jator-jatorra; baiña, nere ustez, argiago ta aitze-errezago beste joskera au:

        B) «(Enintzan orregaitik gaixotu), BAIZIK-ETA, medikuak baru-gogor egiteko agindu-ARREN' bear baiño geiago jan-ta-edan eign nuaLAKO».

Edo-ta, B) orren asiera, ola aldatuta:

        C) «(Enintzan orregaitik gaixotu), ZERAGAITIK BAIZIK, medikuak...

Errepetitu degunez, lenbiziko joskera (A) degu jator-jatorren, baiña ez argien eta ulertze-errezen. Baiña akatz ori gora-bera, txukun-zale purrukatuek' orixe aukeratuko dute dudatzeke. Berdin egíngo dute goragoko esakunetzaz ere: nere ustez bear-bearreko diran «aurre-argilari» aietatik, bat-edon-bat beintzat (3ngo «ZERREN-ETA» noski), eztute beingo-beingoz ontzat artuko.

Ni neroni, barka-zaleago naiz olako erabagietan: beti beldur, euskaldun xeeak, eskola gutxikoak, uxatu eztitzagun; eta oietariko ditugu euskaldunik begikoenak, maitagarrienak, ots, euskaldun utsak, betieuskeraz diardutenak, euskera beste izkuntzarik eztakitenak...

Eta oiei laguntzea degu egitekorik bearrekoena, premiñazkoena, zerren-eta, euskerak biotzekoen dituan seme oik galdu ezkero' gure izkuntza maitearenak egin du.

Baditu, bai, euskerak beste premiña bear-bearrekorik asko ere: landutzea, txukuntzea, aberastutzea...; baiña, nik neronek, au ere, euskaldun-uts aien mintzatze modua, al-bait geien errespetatuz egin bear dedala uste izaten det: aiek egunero darabilzkiten itzak geiegi baztertu gabe; aiek errezen ulertu litzaketen itzak eta esakunak geiegi gaitz-etsi gabe; sarri, garbiago edo jatorrago dirudizkidan beste batzuez, ordeztu gabe.

Erremedigorik txukunenak, gozoenak... eztira beti osansungarrien izaten; eta iñoiz ere ez gurea bezela aurki litezken izkuntzeendako, au da, ERRI-IZKERA BERA ERE gureak baizen iltzeko arrisku aundian duten izkuntzeendako.

(1) Les Sources et les Courants de la Philosophie Contemporine en France, par F.BEnrubi, Paris 1933.
(2) M. Edouard Herriot-ek politika-itzaldi batean.
(3) Itz oietzaz garbi ta zeatz 'ari zaigu, P.Lafitte apiza, beronen «Grammaire Basque» irakasgarrian (paragraphe 775-776).
(4) A. tar S, «Erderismos» S 161.

Horrá originala:



[]

Etiketak: , ,

Zuek valoratu

Gauza da ze, Laka eta Erdoziaren experimentuetan:

1: Noiz konparatu SOV, OSV, SVO eta OVS (ikus "Soilik horrela" eta "Erdozia (2006) edo zelan desitxuratu ondorio enpiriko batzuk"), daukagu ze:
  • Errore-portzentajeetan: SVOk atera du emaitza esanguratsuki hobea ezi beste hiru ordenak (SOV, OVS, eta OSV), bitartean-ze OVSk eta SOVk soilik atera dute emaitza esanguratsuki hobea ezi OSVk.
  • Reakzio-denboretan: SVOk eta SOVk atera dute emaitza esanguratuski hobea ezi OSV.
  • Irakurketa-denboretan: SVOk, OVSk eta SOVk atera dute emaitza esanguratsuki hobea ezi OVSk.
Beraz: SVO > SOV ≈ OVS > OSV

2: Noiz konparatu SOV eta OSV (ikus "Mesedez, hartu minutu bat eta irakurri hau" eta  "Nahi duenak, ikus beza"), daukagu ze:
  • Singularretan: Errore, erreakzio eta irakurketa neurrietan SOVk atera du emaitza esanguratsuki hobea ezi OSVk. 
  • Pluraletan: Errore-portzentajeetan ez da nabari diferentzia esanguratsurik (azpi efektu berdintzailea ti pluralak, zein dira morfologikoki konplexuagoak eta nahasgarriagoak (ikus "Esaldi pluralen efektu berdintzailea"), reakzio-denboretan autoreek ez dute ematen daturik (eta ez dute azaltzen zergatik), eta irakurketa-denboretan SOVk atera du emaitza esanguratsuki hobea ezi OSVk.
Beraz: SOV > OSV (Emaitza hori bat dator kin goragoko emaitza).

3: Noiz konparatu SVO eta OVS (ikus " Laka: norbaitek explikatuko al dit?" eta  "Prozesamendu-kostua ez da soilik neurtzen an irakurketa-denborak"), daukagu ze:
  • Singularretan: hala errore-portzentajeetan nola-ere reakzio-denboretan SVOk atera du emaitza esanguratsuki hobea ezi OVSk; eta irakurketa-denboretan ez da aurkitu diferentzia esanguratsurik.
  • Pluraletan: Ez da diferentzia esanguratsurik aurkitu (azpi efektu berdintzailea ti pluralak, zein dira morfologikoki konplexuagoak eta nahasgarriagoak [ikus "Esaldi pluralen efektu berdintzailea"]).
Beraz: SVO > OVS (Emaitza hori bat dator kin goragoko lehen emaitza).

Konparazio horiek ikusita, nekez saihestuko da ondorioa eze SVO dá ordenamendua ze-ditun emaitza esanguratsuki hobeak edo berdinak respektu bere konparagaiak (beste hiru ordenak: OVS, SOV eta OSV), eta hala ulermen-portzentajeetan edo reakzio-denboretan (non emaitzak dirén hobeak) nola-ere irakurketa-denboretan (non emaitzak dirén berdinak). Eta horixe da emaitza nagusia, zein, bistan denez, ez doa aldé SOV, baizik aldé SVO. Gainera, ez da inondik inora berdinatsunik arten SVO eta OVS.

 Zuek valoratu. []
___________________________________________________
Irakur serie guztia: