ezen, baizen, arren, kide(n) > kin, bitarte(n), (t)arte(n)...

Sarrera honetan aipatzen genuén Azkue, mintzatuz buruz el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético, zeinen arabera izanen genuké, adibidez:

• "arte" > "bi(t)arte" > "tarte"

halatan ze, Azkuek berak dioenez:

Tartean artu se dice por artean artu coger en medio.  [Azkue, 1925:18-19]

Mekanismo horretatik aterako liraké "tarté" eta "bitarté" aukera prepositivoak ere:

Puntu hori dago (bi)tarté A eta B.
Zure jarrera dago tarté interes handia eta desinteres absolutua.

"-n" bukaera inesivoa jarriz, izanen genuké a-eredua hen "kide(n) > kin":

• "tartén" eta "bitartén"

eta orokorrean izango genituzké:

• "(t)arté(n)" eta "bitarté(n)"

Bádira halaber "ezen", "baizen" edo "arren", zein sortu zirén postpositivo, eta, nola edo hala, sortu zituztén euren versio prepositivoak ere (ikus sarrera hau edo beste hau). Eta, jakina, bádugu a-eredua hen "bitartean-eta..." prepositivoa, zein Joanes Urkijo idazleak erabili zuén hiru aldiz, nola genioen an:

• Mekanismo propioak: "bitartean eta..."

Ikus, azkenik, ondorengo sarrera ere:

Ibon Sarasola: "...orduan 'bitartean' aurrera bota behar da"

[⇶]

Dressler (1985): "often metathesis results in syllable structures better to pronounce and to perceive"

Mintzatu ginén atzo buruz metatesia, eta hona hemen aipu bat non Lourdes Oñederrak komentatzen digu zér den metatesia (an "Hizkuntzen fonologia", 1986):

- METATESIA. Hots bat lekuz aldatzen denean, hotsa gorde egiten da. Mogitu ez balitz, suntsitu, asimilatu edo urtu egingo bide zatekeen. Dressler-en (1985) ikuspuntutik, beraz, metatesia indartze edo disimilazio bilakabideetakoa da. Dena dela, berak esaten du "often metathesis results in syllable structures better to pronounce and to perceive". [Oñederra, 1986:327-328]

Ez da gutxi: askotan ahoskatzeko errazagoa dena, ulertzeko zailagoa izaten da, halatan ze, egoten da tirabira bat tartén bi helburu horiek. Kasu honetan, bi abantailok (errazago ahoskatzea, eta errazago ulertzea) batera etor litezke. [⇶]

Zér den metatesia

Aurreko sarrera batean aipatu dugu a-fenomeno fonetiko-fonologikoa deitzén metatesia, zein gertatzen den noiz soinu bat lekuz aldatzen den. Ikus, adibidez, ondorengo textu-zatia zein ateratzen da ti ahoa hen saraitzuar bat ("Poeta baten narrazio nagiak", Luis Mari Mujika):

—Xin tzen etxetra (etxetara) tiplak (tipulak) artruik (harturik).

non ikusten dugun nóla "artruik" horretan, "u" soinua (edo "r" soinua) lekuz aldatu den: metatesia. [⇶]

Eta ber gauza kin "kin" soltea

Genioen an atzoko sarrera ze, "ki" preposizioa hor dago, itxarotén bere garapen (edo birgarapen) osoa.

Beste alde batetik, daukagu "kin" zein, itxura denez, litzake kontrakzioa hen "kien" > "kiden" soltea, zein, berdin nola "kide" edo "ide" solteak, arazo gabe bihur liteké soltea eta prepositiboa (eginez, bide batez, antzeko bidea zein egin bide zuén "cum" latinoa).

Eta antzera nola genioen respektu "ki": "kin" ere guztiz eskura dago, hala nahiko balitz. [⇶] 

Eta "keta" askatu den bezala, antzera (berr)askatu daiteké "ki", gaur ere.

Atzoko sarreran planteatzen genuen a-hipotesia-ze "ki" preposizioa momenturen batean aska zitekén antzera nola "keta" postposizioa ere, bere momentuan.

Garai zaharretan ez bazen hala gertatu, gaur egun berdin aska liteke, emanez (edo bersortuz) "ki" preposizio soltea. Aukera hortxe dago. [⇶]

Akaso "ki" preposizioa sor zitekén tikan "-(k)i" sufijoa kin "-k-" epentetikoa (antzera nola "keta" ti "-(k)eta")

Aurreko sarreran planteatzen genuen galdera bat zeinen arabera "-ki" sufijo verbal dativoa akaso azaldu liteké (bere sorburuan) nola "-i" sufijo dativoa kin "k" epentetikoa. Hortaz, izanen genuke "-(k)i" berdin antzera nola genuén, adibidez,"-(k)eta", zein sortu zitekén tikan "-eta" sufijoa.

Eta gauza da ze, kontuan hartuz ze:

• Existitzen da euskaraz mekanimo propio eta berezi bat nondik halako atzizkiak (kin "k-" edo "t-" epentetikoa) askatu litezkén.
• Existitu zitekén "-ki" kin "k-" epentetikoa. 
• Existitu zitekén "ki" preposizio soltea ere (ikus Beatriz Fernández (2013): "...,-(k)i preposizio bat dela.").

Akaso plantea genezake hipotesia ezen "ki" preposizioa sor zitekén jarraituz euskararen mekanimo propio eta berezi hori, non elementu askatuak eramaten duté "k-" edo "t-" epentetikoa, justuki berdin nola "keta". [⇶]

Azaldu al liteke "-ki" (eta "-tsi") sufijo verbal datiboa tikan "-i" sufijo datiboa kin "k" (eta "t") epentetikoa?

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla euskaraz existitzen dén mekanismo linguistiko propio bat nondik askatu ohi dirén hitzen elementu atxikiak afin sortu hitz askeak ze-joka lezaketen paper gramatikal diferenteak. Gure oraingo galdera dá:

• ¿Akaso "-ki" (eta "-tsi") atzizki datiboak azaldu litezke nola "-i" atzizki datiboa kin "k" (edo "t") epentetikoa?

Eta gauza da ze "-i" atzizki hori ondo zaharra izanen litzake euskaraz, osatuz hainbat izen eta adjektibo ere, nola dioskun Mikel Martínez Aretak an bere "Adjektiboa aitzin-euskaraz" (2006):

Zaharra dirudien -i atzizkiaren morfologia historikoa aztertzen baldin badugu, nolabait partizipio-itxura duela ondorioztatuko dugu. Baina -i hau izenetan (harri, herri, iturri, orri, *arrani “arrain”) nahiz adjektiboetan (berri, gorri, zuri, hori, urri, ebili, ekusi) agertzen bide zaizkigu. [Martínez Areta, 2006:688]

Baina, akaso, momentu linguistikoren batean (ikus "Espekulatzen burúz euskara zaharra") nahi izanen zutén gehitu datiboa ki aditza, eta justuki datibo hori zén "-i" berbera zeinekin sortzen zirén partizipioak, halatan ze igual sentituko zén beharra ki bereiztu bukaera datiboa eta partizipioa, emanik bide ki epentesia. Horrela:

"*egoni" partizipioa (nola "*arrani") bereiztuko zén respektu "*egonki" > "egoki" datiboa, erabiliz "-k-" epentetikoa,

(eta, bere aldetik:

"ikasi" nondik "*irakasti" > "irakatsi" (metatesiz) non "-t-" akaso epentetiko horrek ondo bereiztuko zuén bukaera datibo hori.)

Esan nahi baita ze "-ki" (eta "-tsi") akaso azaldu liteke nola "-i" atzizkia kin "k" (eta "t") epentetikoa, zeinen jatorria izan zitekén ber jatorri epentetikoa zein aurkitzen dugu an, demagun, "-keta" ere. [⇶]

Azkue (1925): "...el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético"

Aurreko bi sarreretan (hau eta hau) aipatu dugú Azkue an bere "Morfología Vasca" (1925), non, ikusten genuenez, esaten zuén:

Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haría otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir. Esos cuatro elementos tasun, kari, koitz y kizun, empleados como vocablos independientes, son más bien asun (de ondasun, osasun, maitasun, erasun), ari, oitz (de esto solo tengo probabilidad) e izun; no siendo la t en el primero y la k en los tres últimos otra cosa que elemento epentético. Sin embargo, el valerse de tasun por cualidad, koitz por múltiplo, kari por causa ... y kizun por objeto final es muy conforme al genio de la lengua.  [Azkue, 1925:18-19]

Justuki horren jarraian, Azkue mintzo zaigu buruz mekanismoa bera, eta ematen dizkigu beste zenbait adibide: 

Los vocablos, que en su evolución llegan a sufijos, al recuperar algunos de ellos su primitiva categoría morfológica, sufren el curioso fenómeno de adhesión del elemento epentético y convirtiéndose este en prótesis tenemos a koi por oi significando «aficionado» en la frase suletina enüzü koi no me gusta; talde por alde «gente, muchedumbre» en varios dialectos; kondo por ondo residuo y tambien el chiquitín de casa en B y G; tegi por egi en varios dialectos «lugar cerrado» y aun «muchedumbre». Por ume restringiendo su significación de «niño» a la de «cría» decimos en B kuma, kume y aun kumak las crías. Erdiak significa «medias horas» en Gernika (B) dicen terdiak. Tartean artu se dice por artean artu coger en medio.  [Azkue, 1925:18-19]

Hau guztia (hala mekanismoa bera, nola Azkueren komentarioak) iruditzen zaigu beste harribitxi bat. [⇶]

Azkue (1925): "..., el valerse de 'tasun' por 'cualidad', 'koitz' por 'múltiplo', 'kari' por 'causa' ... y 'kizun' por 'objeto final' es muy conforme al genio de la lengua."

Atzoko sarreran azpimarratzen genuen nóla Azkue mintzatu zén buruz aukera hen erabilí kontzienteki euskararen mekanismo linguistiko bat zeinen arartez sortzen ziren elementu linguistiko askeak (normalean izenak, baina ez soilik izenak) abiatuz tikan elementu atxikiak (nola sufijoak edo hitz konposatuak kin soinu epentetikoak). Azkuek, justuki gerota esán atzoko hitzak, eusten dio ki ideia (mekanismo) hori bera, gaineratuz ondorengo hitzak ere (Morfología Vasca, 1925):

Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haria otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir. Esos cuatro elementos tasun, kari, koitz y kizun, empleados como vocablos independientes, son mas bien asun (de ondasun, osasun, maitasun, erasun), ari, oitz (de esto solo tengo probabilidad) e izun; no siendo la t en el primero y la k en los tres últimos otra cosa que elemento epentético. Sin embargo, el valerse de tasun por cualidad, koitz por múltiplo, kari por causa ... y kizun por objeto final es muy conforme al genio de la lengua.  [Azkue, 1925:18-19]

Hortaz, Azkuerentzat, mekanismo hori, nondik sortú elementu askeak tikan elementu atxikiak, dá muy conforme al genio de la lengua. Dá, duda gabe, euskararen mekanismo bat, euskararen mekanismo propio bat, zein erabil daiteke baldin ikusi egoki. [⇶]

Azkue (1925): "...servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir"

Azkuek dio an bere "Morfología Vasca" (1925):

Si alguien se valiera de keriak por vicios y gailu por aparato no haria otra cosa que servir de instrumento consciente a evoluciones inconscientes que se sienten venir.  [Azkue, 1925:18-19]

Aipu arras interesgarri horretan, Azkue mintzo da buruz aplikatú kontzienteki euskararen mekanismo bat nondik sortzen dira hitz askeak tikan atzizkiak, jarraituz honako ibilbidea:

• Azkue (1925): "ara" (izena) > "-kara" (sufijoa) > "kara" (izena)

Sarrera honetan azpimarratu nahi nuen nóla Azkue mintzo zaigu buruz aplikazio kontzientea hen mekanismo hori. Eta, egoki ikusten bada, zergátik ez? [⇶]

Azkue: "-Ide (...) es evidentemente el nombre IDE"

Atzoko sarreran genioen ze, Mitxelenarentzat, "-ide" etorriko litzake tikan "-kide":

... cuando se ha perdido una consonante en la inicial del segundo elemento: (...); Sauguis bidaide "compañero de viaje", gogaide "correligionario", de -kide, etc. [Mitxelena, FHV, 1990:116-117]

Bestalde, "ide" askea ere existitzen da (OEH):

ide.
Tr. Atestiguado en textos antiguos vizcaínos, y más tarde en Cardaberaz, CrIc (en la var. ida), Añibarro, Astarloa, J.J. Moguel y autores meridionales del siglo XX, principalmente vizcaínos.

1. (Vc... ap. A; Lar, Añ, H (+ h-)), ida.
"Coetáneo" , "contemporáneo" Lar. "Los que son de una edad" Ib. "Igual en edad y otras calidades" Añ. "Los que son de un tiempo" Ib. " Adinez, handitasunez, indarrez, gogoz, iakitatez ideak, égaux d'âge, de taille, de force [...]" H. "Égal, pareil. Iderik eztu, il n'a pas son pareil" Ib. "Igual" A. v. 1 idea, kide.
[Peru Garziak] egin dau andra Marina Arrazolako. / Ezkon bekio, bere idea dauko. (Milia de Lastur). TAV 3.1.5, 75. Larrea Burgos baño obea, Toledoren idea. RG A 50. Ire ideaz ezko adi ta axa ondo beti. RS 240. Edozein bere ideaz. Ib. 489. ... [OEH]

Eta gauza da ze Azkuek ez du dudarik ezen "-ide" atxikia dator tikan "ide" askea (DVEF):

-Ide (c),
sufijo que equivale al prefijo latino con-, co- = Es evidentemente el nombre IDE. [Azkue, DVEF, 1905-1906]

Ikus ere "-kide":

-Kide (c,...),
equivale al prefijo latino con- y es el mismo sustantivo IDE o su variante KIDE. [Azkue, DVEF, 1905-1906]

Hor kabituko litzaké pensatzea ze "ide" izena dá aurrenekoa, gero etorriko litzaké "-ide" atxikia, hala nola bere aldaera kin "k" epentetikoa: "-kide" (nola, adibidez, an "-(k)eta" edo "-(k)era"), gero "-kide" askatuko litzaké, emanez "kide" soltea, zein berriro ere atxiki liteke.

Horrela ikusita, "-kide" etorriko litzaké tikan "-ide", berdin nola "-keta" tikan "-eta", edo "-kera" tikan "-era".[⇶]

"-(k)eta" vs "-(k)ide": hain antzekoak, hain ezberdin (ustez)

Zehazten genuen hemen nóla "-(k)eta" atzizkiaren jatorria izan zitekén, jarraikiz Mitxelena, "-eta" latinoa, zeinek batzutan hartuko zuén "-k-" epentetikoa, zeinekin gero sortuko zén "keta" izena edo postposizioa.

Eta itxuraz behintzat pentsa genezake ze "-(k)ide" antzekoa izan litekela, zeren kasu honetan ere existitzen dirá hitzak nola "bidaide" edo gogaide" non "k" hori ez den agertzen, halan ze, trasladatuz analisia, pentsa genezake ze jatorrizko elementua izanen litzaké "-ide" [nondik etorriko litzaké "-(k)ide" kin "k" epentetikoa], berdin nola lehen zén "-eta" [nondik zetorren "-(k)eta" kin "k" epentetikoa].

Baina, beti ere jarraikiz Mitxelena, bi kasu horiek ondo ezberdinak izanen lirake, zeren "-ide" etorriko litzaké ti "-kide" arartez kontrakzioa, eta ez alderantziz: "-kide" ti "-ide" arartez epentesia:

La monoptongación no es, por el contrario, general y total cuando se ha perdido una consonante en la inicial del segundo elemento: anderauren "damoiselle" (Oih. Prov. 473), andrauren "mujer principal" (RS) de -guren; occid. begirune, begiraune "respeto, consideración"; Sauguis bidaide "compañero de viaje", gogaide "correligionario", de -kide, etc. [Mitxelena, FHV, 1990:116-117]

Esan nahi baita ze, hor, abiapuntua litzaké "kide" > "-kide" kin "k", eta kontrakzioz aterako litzaké "-ide". Alde horretatik (eta hori guztia horrela dela suposatuta), "-(k)eta" eta "-(k)ide" liraké ondo ezberdinak.

Azkenik, ondo interesarria iruditzen zait ze hala "-kide" (ustezko) jatorrizkoa (< "kide" ), nola "-ide" (ustezko) eratorria ("k" galduta), biek ere daukate euren hitz askea: "kide" eta "ide". [⇶]

"Barkole-ontzi" vs "Barkol-ontzi"

Zioen Erramun Gerrikagoitiak atzo:

Pensaquetan ari nintzela ethorri zait gogora ze an Munitibarco Barcolontzi toponymoa izan ahal da ere izaitea formatua kin barcol + ontzi, barcolontzi.
Eta aitzitic Aretchabaletaco barkole-iturri-n izaitea barkole hortan e hori epentheticoa, nola ere Pascual izeneco forma zaharrean da -Bascoare-. Halan, Munitibarco toponymoa dagoque gabe epenthesia eta ere gabe reductionea.

Halan, hypotheticoqui, lekua balego nonbait formatua kin oscol eta kin ontzi emango luque, gabe epenthesia eta gabe reductionea, justuqui justapositonez oscolontzi, Oscolontzi. Bada, izan da reflexione hau soilic hona ekarria occurritu zaidana uste ba du zembaiteco logica.

Hitzen konposizioa aztertzean, ez da arraroa ze kabitu daitezén interpretazio ezberdinak respektu konposagaiák zein ari dira osatzen konposizio zehatz bat, eta vistan denez, horrek baldintzatzen du analisi guztia. Ikus honetaz ondorengo aipua hen Euskaltzaindiaren Lexikologi Erizpideen Finkapenerako Batzordea (1991):

OSAGAIEN ARTEKO HOTS-ALDAKETAK
Hitz-elkartuen osagaiak banantzean datza aztergai honek duen zailtasunik handiena. [...] Hitz-junturako hots-aldaketak aztertzeko, lehenbizi hitz-elkartua nola eratuta dagoen, abioko atalak zein izan zitezkeen asmatu behar da. Hitz elkartu askok eta askok interpretazio bat baino gehiago onartzen duenez, hitz-junturako hots-aldaketei buruz aterako diren ondorioak ere arrunt desberdinak izan litezke onartzen den interpretazioaren arabera. Gauzak gehiegi ez konplikatzeagatik interpretazio bakarra hartuko dugu kasu bakoitzean. [Euskaltzaindia, LEF Batzordea, 1991:68]

Jarraian aipatzen dute (besteren artean) ondorengo arau fonologikoa:

-e + o- > -o-           [Euskaltzaindia, LEFB, 1991:69]

nondik:

Barkole + ontzi > Barkolontzi

edota beste hau ere:

-e + i- > -i-            [Euskaltzaindia, LEFB, 1991:69]

nondik:

Barkole + iturria > Barkoliturria

Kontuan hartuz ze bádugu "Barkole-iturria", printzipioz espero genuké "Barkole-ontzia". Baina kabitzen dira beste deskonposizio-azalpenak ere, nola hori zein Erramunek planteatzen zigún gorago: "Barkol-ontzia" nondik orobat aterako zitzaigun "Barkolontzia". Hortaz, galdera da:  

Zéin dago hobeki justifikatua? 

Eta gauza da ze "Barkol" izena edo izendapena ez da agertzen inon ere. Horrek, jakina, ez du ezeztatzen a hipotesia ezen Munitibarko toponimoa dator ti "Barkol-ontzi": akaso, demagun, izendapen hori Aretxabaletatik "Barkole" atera zen, eta Munitibarrera "Barkol" bihurtuta ailegatu zen, edo alderantziz, nola dioen Erramunek (edo bestela ere); baina ez dugu horren testigantzarik, eta bádugu testigantzá hen "Barkole", halatan ze azken hipotesi hori egongo litzaké, printzipioz, justifikatuagoa. [⇶]

Epentesia vs kontrazioa: "lore-ontzi" > "lorontzi", "Barkole-ontzi" > "Barkolontzi"

Atzoko sarreran Erramun Gerrikagoitiak planteatzen zuén ondorengo hau:

Munitibarco errecan non nagusiec -iguerian ondo zequitenec- eguiten guenuen igueri lekuari zeritzon barcolontzi.
Hor, seguru, sarthuric dago nola epenthesia l letrea zeren, dudagabequi, toponymoaren parteac dira barco + ontzi, barcolontzi.

Nire galdera da ze aspaldico urtheetan erabili dudala zergatic tartecatu den l letrea eta ez beste letraren bat. "Barcoontzi" hitzean tartecaturic sortu da "Barcolontzi" baina zergatic ez esateraco "barcosontzi" tartecatzen dela s letrea.

Ba al dago arrazoiric zergatic tartecatu den l eta ez beste letraren bat?

Hizkuntzen bilakabidean, printzipio inportante bat (zein ez den, halere, nagusia), dá ekonomia (printzipio nagusia dá efektivitate komunikativoa). Ekonomiak bilatzen dú erraztasuna, eta, kasu honetan, erraztasun fonetikoa, hau dá, hitza edo hitzen konposizioa izan dadín esateko erosoagoa.

Erosotasun fonetiko hori bilatzean (printzipioz, efektivitatea galdu gabe, edo irabazita), ekonomiak batzutan gaineratzen ditu soinuak zein, printzipioz, ez ziren agertu behar, nola an kasua hen epentesia edo protesia, baina hóri bidea salbuespenezkoa da. Normalean, esango nuke ze gehien-gehienetan, ekonomiak kentzen edo leuntzen ditu soinuak, eginez kontrazioak, lenizioak, edo bestelakoak, nola ikusten genuen an sarrera titulatzén "Kontrazioak, lenizioak, hitz laburtuak (clipping) edo elipsiak" noiz genioén:

Dio Trask hizkuntzalariak an bere A Dictionary of Phonetics and Phonology (1996:92)

contraction: Any phonological process in which a word or (more commonly) a sequence of words is reduced by the removal of some internal material, possibly with the application of some further phonological processes. Paradigm cases include the reduction of I am to I'm, of she would have to she'd've, and of ever to the "poetic" e'er. The label is often applied also to more complex cases such as the (obligatory) reduction of French de le to du. [R.L. Trask, 1996:92]

Eta gauza da ze akaso "Barkolontzi" toponimo horrek ez du zerikusirik kin "barko = ontzia", ezta ere kin "ontzi = barkua", halan ze ez da epentesia horko fonetismoa, baizik kontrazioa: Baina, zerén kontrazioa?

Existitzen da toponimo bat Aretxabaletan, zein dén "Barkole-iturria" (ikus hemen):

zein bihur liteké "Barkoliturri", non "barko" horrek ez luke zerikusirik kin barku = ontzi. Modu berean, bidezkoa iruditzen zaít "Barkole-ontzi", zeinek emanen zuén "Barkolontzi", non "ontzi" horrek ez zukeen zerikusirik kin ezein barku, baizik ze adieraziko zuén justuki putzu moduko bat, non, bestalde, posible izango zen igeri egitea, nola Erramunek zehazten digun.

Nóla pasatuko litzake tikan "Barkole-ontzi" ki "Barkolontzi"?  Ba, berdin nola pasatzen dén ti "lore-ontzi" ki "lorontzi": kontrazioa eginez. [⇶]

Epentesia: "librum" > "liburu", "-eta" > "-keta".

Azken sarreretan (adibidez, aurrekoan) behin baino gehiagotan erabili dugu adjektiboá "epentetiko", zein datorren ti izená "epentesi". Ikus dezagun zér dioskun Literatura Terminoen Hiztegia-k buruz terminu hori:

EPENTESI
(grek. epenthesis, tartekatzea)

Linguistikan, hitzaren barnean etimologiaz ez dagokion soinu bat sartzea da. Adibidez, latinezko librum ek euskaraz liburu eman du, kontsonante trabatuak (br) bereiziz, eta u bi aldiz emanez. Badira silabak jatorrizko hizkeran bi kontsonante eta bokal bat ahoskatzen direnak, baina, euskaratzerakoan, ahoskatzeko zailtasunagatik bi silaba egiten dira, kontsonanteak bereizita emanez eta bokala bi aldiz errepikatuz. Inglaterra > Ingalaterra egiten da. Latinez Cristianu(m ) > eusk. Giristino; cronica > goronika. Bokal epentetikoez gain, zenbait kontsonante ere badira, diptongo ez diren bokal elkarteen tarteetan agertzen direnak: seiak [seirak], mundua [munduba], suerte [suberte] eta idatziz ere aurki daitezke adierazirik fenomeno fonetiko horiek.

Bestalde, badira zenbait deklinabide kasu, etimologiari ez dagozkion hizkiak, leungarri-edo sartzen dituztenak. Epentesia lizentzia metriko gisa ere erabiltzen da, silaba kopurua bete ahal izateko. [LTH]

Fenomeno hori gaztelaniaz ere gertatzen da:

epéntesis
Del lat. tardío epenthĕsis, y este del gr. ἐπένθεσις epénthesis; propiamente 'intercalación'.
1. f. Fon. Adición de algún sonido en una palabra, especialmente en posición interior, como en tendré, del antiguo tenré. [RAE]

edo inglesez:

epenthesis
the insertion or development of a sound or letter in the body of a word (such as \ə\ in \ˈa-thə- lēt\ athlete) [Merriam-Webster]

Beraz, epentesian, hitzaren barnean gehitzen dá soinu bat ("-eta" > "-keta"). [⇶]

Azkue (1925): "ara" (izena) > "-kara" (sufijoa) > "kara" (izena)

Atzokoan aipatzen genuen, eta orain azpimarratu nahiko genuke, hóri joan-etorria arten izena > sufijoa > izena zein Azkuek deskribatu zuen an bere "Morfología Vasca" (1925) afin azaldu a existentzia on "ara" (edo "era") jatorrizko izena (bere ustez) eta "kara" (edo "kera") versio derivatua: 

EI sustantivo kara que en varios dialectos se usa como «aspecto, traza» fue sin duda originariamente ara «manera, modo», variante del occidental era; y al pasar a sufijo se le agregó la epentética k, llegando a tener, al retroceder a su puesto primitivo de tema nominal, la misma forma que tuvo como sufijo: kara. [Azkue, 1925:19]

Horrek ondo ilustratzen du hóri pasabide bidirekzionala zein existitu ahal dá arten izenak, sufijoak, eta bestelako partikulak ere. [⇶]

Zein izan zen lehenago: izena edo sufijoa?

Azken sarreran Erramun Gerrikagoitiak planteatzen du ondorengoa:

Guc hemen euscara occidentalean ba daucagu verba bat asqui zabaldua zein egun beharbada galtzen ari da an generatione gazteac zeren da gutiago entzuten orain ezi lehen eta da: era. Halan esan ahal duzu

"hori da era desegoquia aguertzeco publicoan".

Verba hori, era, sortua date ti kera, beharbada. Zeren hor ditugu ere pausukera, ibilkera, eguikera, verbakera, eskaera, esakera, doblakera (doblatzeco modua), ... [EG]

Galdetu izan bagenio ki Azkue, hauxe esango zigun (an bere MV):

Z) Era, kera. EI vocablo era «acto, ocasión, oportunidad" ha dado lugar a este sufijo en vocablos como egieran al hacer, etorreratik desde la venida, así como en la acepci6n de «manera» ha dado origen a azaiera (B) educaci6n.

Con la epentetica k nacen vocablos como edakera, acto de beber, yakera acto de corner, yoakera ida, acto de ir, y aunque algunos, como se dijo y cit6 en el Diccionario, dan a era la acepci6n de modo, hoy muchos tienden en el pueblo mismo a repartir semanticamente -era y su correspondiente -kera: egiera momento de ejecuci6n y egikera conducta, modo de ejecutar; ibilera andanza e ibilkera porte; egoera estancia y egokera postura ... y otros que se citaran en la Derivación. [Azkue, 1925:14]

eta honako bilakabidea izanen genuke: "ara" (izena) > "-kara" (sufijoa) > "kara" (izena): 

LL) EI sustantivo kara que en varios dialectos se usa como «aspecto, traza» fue sin duda originariamente ara «manera, modo», variante del occidental era; y al pasar a sufijo se le agregó la epentetica k, llegando a tener, al retroceder a su puesto primitivo de tema nominal, la misma forma que tuvo como sufijo: kara. [Azkue, 1925:19]

Azkuek, gainera, konsideratzen ditú "kara", "ara" edo "era" jatorriz euskarazkoak:

¿Quién sabe si las voces vascas, tenidas por de origen románico, no todas cuentan, para ostentar su filiación, con tanta probabilidad como tiene ese nuestro kara para creerle padre del griego kara «cabeza»? [Azkue, 1925:19]

edo mintzatuz buruz "manera" hitz romanikoa:

(1) Este mismo vocablo, que tiene por tema el latino manus, parece formado de este nuestro sufljo -era. [Azkue, 1925:112]

Hortaz, Azkuek esango zigun ze, duda gabe, "era" hitza izan zen lehenago, eta gero derivatuko zirén "-era", "-kera" sufijoak. Gainera, "era" ez zen izanen mailegatua, eta egon ziteken an jatorria hen "manera" romanikoa.

Mitxelenak, ordea, beste ikuskera bat dauka, nola ikusten genuen hemen (FHV 1990:247-248):

Por lo que respecta a k- , existe un sufijo vasco -(k)eria que unido a adjetivos denota cualidad con matiz peyorativo, que por las apariencias procede del románico -eria (cast. tontería, bellaquería, etc) y cuya oclusiva inicial se deberá a división equivocada de modelos romances. No es muy distinto lo que sucede con occid. -(k)era, otro préstamo al parecer, y con el com. -(k)eta, que es además muy frecuente en la toponimia (-keta está casi limitado a la posición tras sibilante) e importante en la conjugación vizcaína: desde Schuchardt se piensa, aunque quedan graves dificultades, que procede del lat. -eta, plural del colectivo -etum. [Mitxelena, FHV, 1990:247-248]

Esan nahi baita ze, jarraikiz Mitxelena, "-(k)era" izan liteké (al parecer) mailegua (nola aipatutako beste bi atzizkiak), nondik, hortaz, gero askatu beharko zén "kera" izena, eta, akaso, "era" izena ere, izanki aurrena sufijoa eta gero izena.

Zein izan zen lehenago: izena edo sufijoa? Ez dirudi hain argi, nahiz, bai Azkueren bidetik eta baita Mitxelenaren bidetik ere, argi dirudiena dá ze justuki "kera" eta "kara" izenak sortu beharko zirén tikan sufijoák "-(k)era" eta "-(k)ara".  [⇶]

"-(t)asun" ere izen bihurtu da, "t" epentetikoa hartuta: "tasun"

Hemengo adibide batean ikusten genuen nóla, "keri" izenaz gain, agertzen zitzaigun "tasun" izena ere, zein etorriko litzake tikan "-(t)asun" sufijoa, antzera nola "keri" zetorren ti "-(k)eria". Ikus zer dioskun OEH-k:

tasun.
Cualidad.

Gauza bakar-bakar bat dira Jesusen bi tasun oriek eta tasun bata dagoen tokian egon beharra da bestea. Mb OtGai III 156. [...]

Habilidad.

Mekanikarako tasun bereziak dituzte aiarrak. EgutAr 7-7-1958 (ap. DRA).

Interesgarria da ikustea nóla "-(t)asun" honek, berdin nola "-(k)eria", "-(k)eta" edo "-(t)ar" atzizkiek ere, euren "t-" edo "k-" epentetikoa konservatzen dute noiz askatzen diren. [⇶]

"-tar" atzizkia ere erabili da kin genitivoa: "...bere buruentár" (Leizarraga)

Sarrera honetan ikusi genuen nóla atzizki bat ("-keta") aska daiteke ti bere erroa, bilakatú postposizio eta, postposizio moduan, erabilí genitivoa afin bereiztu singularra eta plurala:

II. (Usado como adv. o posposición).

1. (AN-gip-5vill-araq, L, B, BN-baig, Sal ap. A; Dv, H). (Como segundo miembro de comp.).Buscando, en busca (de), a por. v. egurketa (3), etc. (...)
(Tras gen.).
Ardurenik itsasoaz haindirat baitoa [Eskualduna] onaren ala berriaren keta. JE Bur 204. [OEH]

Orobat aipatu genuén hemen ze "-tar" atzizkia askatua zela afin sortu "targo" izena. Orain aipatu behar dugu ze "-tar" atzizkia ere erabili da kin genitivoa:

...bere buruentár,... [Leizarraga, 1571]

afin sortu expresio bat zeinen esangura dén "egoista".  [⇶]

A alternantzia arten absolutiboa eta genitiboa noiz aglutinatzen "kin" soziatiboa

Ari garelarik mintzatzen buruz atzizkiak zein pasatzen diren ki izán beste zerbait solteagoa, hala nola adibidez izenak, adverbioak, aditzak, postposizio solteak edo preposizio solteak ere, gogoratu behar dugu ze, hainbat atzizkik erakutsi izan dute alternantziá arten kasu absolutiboa eta genitiboa noiz gauzatzen euren aglutinazioa ki izena. Esan nahi baita ze, nola genioen hemen, adibidez "kin" soziatiboa lotu izan dá kin absolutiboa ere:

"kin" soziatiboa, gainera, ager daiteke loturik ki absolutiboa, nola an Landuchioren hiztegia (1562):

Vere personeaquin
Oyñaquin çapaldu
Gozoquin
[adibideok atera dira tikan "Euskal morfologiaren historia": Azkarate-Altuna, 2001:105]

nahiz, orokorkiago, agertzen da loturik ki genitiboa, osatuz "...-re kin" = "...rekin"... [Balbula, 2019]

Larramendik, an bere "El imposible vencido" (1729) jasotzen du, pluralerako, ondorengo aglutinazioak, zein, antzera ere, joan bide litezke solterik (ikus an edizioa hen 1853):

acquin—con los, con las.
acgatic—por los, por las.
acgabe—sin los, sin las.
etan—en los, en las.

[Larramendi, 1729, tikan edizioa hen 1853:2]

nahiz sigularrean eramaten dú genitiboa:

aréquin—con el, con la;
agátic—por el, por la.
agábe—sin el, sin la.
án, eán, agán—en el, en la.

[Larramendi, 1729, tikan edizioa hen 1853:2]

Alternantzia absolutibo-genitibo horrek erakusten du "kin" atzizki aglutinatu bat, aski independentea, zein, nola genioen gorago, antzera idatz liteke solterik, printzipioz postpositiboki:

laguna kin, lagunak kin

baina, duda gabe, dena gelditzen da prest afin, nahi edo behar izanez gero, egín jauzi prepositiboa:

kin laguna, kin lagunak

Beti ere, aukeran. [⇶]

Gaurkoan tokatzen dirá txaloak

Atzoko komentario batean Gilenek ekartzen zigún atzoko bertako berri bat (Gara egunkariko berri hau) zeintan erabiltzen zén perpaus erlativo bat kin "zein" familiako galdetzaile bat. Hori, soilik hori, jada azpimarragarria da, eta ondo pozgarria: zoriondu behar dugu hóri kazetaria zein atrevitu den egitén erabilera landu aurrerazale hori, zein, bestalde, izan beharko litzake guztiz normala an euskara periodistikoa. Hauxe da berria:

Estruktura hori ez da baizik euskara hutsa (akaso esan beharko genuké euskara landu hutsa) non erabili den "zein" familiko galdetzaile plural ergativo bat ("zeintzuek") ki eratu perpaus erlativo bat (euskara hutsa), eta non, nola dioen Gilenek, aditz laguntzailea doa biluzik ("bat egin dute": euskara hutsa).

Horrela, esaldi erlativoa bihurtzen da inanbiguoa ("zeinek" hor erabiltzeak utziko liguke dudaren bat buruz bere pluraltasuna, zein, kasu horretan, dén klavea ki transmititu mezua klaruki eta ondo: erlativoa referitzen da ki bi erakunde), eta "dute" biluzi horrek eliminatzen du, hasieratik bertatik, ezein duda buruz aditz erlativoa, zein argiki izanen dén "bat egin dute". Gaurkoan tokatzen dirá txaloak. [⇶]

"keria": "Sustantivación del suf. '-keria' como 'cualidad negativa'" (OEH)

Atzokoan aipatzen genuen a atzizkia "keria" nola beste kasu bat non sufijo bat bilakatu dén beste zerbait askea (kasu honetan, izena). Honatx zér dakarkigun OEH-k buruz erabilera hori (ikus hemen):

keria.
keri.
Defecto.
(Sustantivación del suf. -keria como 'cualidad negativa'). Cf. A Morf 13 (K): "Si alguien se valiese de keriak por vicios".

Azketsidazu nire garbitasun au: aldi auetako gorputzalakeri zakarroan, ordea, garbitasunak berak keriari barkapena eskatu ta oiñetan aozpeztu bear zaio. "Vice" . Amez Hamlet 118. Tasun eder ori [adiurre egon-ezina] keri itsusi bilakaturik zegoen. Zait Plat 36.

Ohar ze, gainera, "-a" organikoa higatuta ere agertzen da. [⇶]

"-eta" > "-keta" > "keta", "-eria" > "-keria" > "keria", "-era" > "-kera" > "kera"

Atzoko sarreran mintzo ginen buruz "-keta" atzizkia, zeinen jatorria izanen litzaké "-eta" atzizkia, nola zehazten digu Mitxelenak an bere FHV (1990:247-248):

Por lo que respecta a k- , existe un sufijo vasco -(k)eria que unido a adjetivos denota cualidad con matiz peyorativo, que por las apariencias procede del románico -eria (cast. tontería, bellaquería, etc) y cuya oclusiva inicial se deberá a división equivocada de modelos romances. No es muy distinto lo que sucede con occid. -(k)era, otro préstamo al parecer, y con el com. -(k)eta, que es además muy frecuente en la toponimia (-keta está casi limitado a la posición tras sibilante) e importante en la conjugación vizcaína: desde Schuchardt se piensa, aunque quedan graves dificultades, que procede del lat. -eta, plural del colectivo -etum. [Mitxelena, FHV, 1990:247-248]

Eta gauza da ze, hala "-keta" atzizkia (ikus hemen), nola ere "-keria" edota "-kera", hirurak ere jalgi dira tikan erabilera atxikia. [⇶]

"keta" erabilia nola izena, postposizio askea osté genitivoa, edo adverbioa.

Atzoko sarreran aipatzen genuen "keta" atzizkia nola sufijo horietako bat ze-egin dun jauzia ki beste erabilera askeago batzuk. Jarraian doaz zenbait adibide zein irakurri ahal dira an OEH:

keta.
I. (Sust.). (...)

2. (Dv, H).
Número, cantidad. "Keta handia, ttikia, une grande, une petite quantité, grand, petit nombre" H.
Eta zer diozu Eskualherriko sortzeen ketaz? Eskual 26-11-1909, 4. Apez-geien keta berdin egonen zako. JE Bur 56. Ez du. ketak egiten nausigoa. Ib. 49. Ez da ondikotz nehun ageri nork zonbat saldu edo banakatu dituen, ez eta orotarat zer keta izan den irarkolak aterarik. Lf ELit 111.

Gran cantidad.
Arrantzari bakotxak hiru ehun mila libera inguru ditu irabaziak, gastu guziak pagatu ondoan. Ez da keta bat, irrisku eta sakrifizioari behatuz. Herr 26-5-1960, 1.

II. (Usado como adv. o posposición).

1. (AN-gip-5vill-araq, L, B, BN-baig, Sal ap. A; Dv, H). (Como segundo miembro de comp.).Buscando, en busca (de), a por. v. egurketa (3), etc. (...)
(Tras gen.).
Ardurenik itsasoaz haindirat baitoa [Eskualduna] onaren ala berriaren keta. JE Bur 204.

2. "Keta goatea, aller chercher. Keta ibiltzea, chercher" Dv.

Hortxe daukagu nóla "keta" atzizkia askatu egin den tikan bere erabilera itsatsia, evoluzionatúz ki beste paper gramatikal solteagoak, eta hala, bilakatu dá izena, postposizio askea osté genitivoa, edo adverbioa. Dá beste adibide bat hen posibilitate evolutivoak hen hizkuntzak. [⇶]

Peillen (1991): "..., ez orain ez lehen atzizki erabileratik kanpo -geuk dakigunez- jalgi ez direnak:..."

Duela gutxi (ikus hemen) aipatzen genuen nóla "-tar" atzizikia izan dén oinarria ki sortu "targo(a)" izena, eta nóla, alderantziz, "kide" izena izan dén oinarria ki sortu, adibidez, "-kin" atzizkia, zein izango litzaké sinonimoa hen "-kide" (ikus hemen). Hala ere, Txomin Peillenek, an bere artikulua titulatzén "Atzizkiak izen kente bilakatzen direnean zubereraz" (1991), sartzen ditu "-tar" eta "-kin" artén sufijoak zein ez diren jalgi tikan erabilera itsatsia:

Badirudi, halere, ez orain ez lehen atzizki erabileratik kanpo -geuk dakigunez- jalgi ez direnak: -ada, -di (ik. doi, toki?), -gin (?) -kal, -keta, -kin, -gaz, -tar, zu/tsu, -koitz, -kor, -gailu, -men, -xka eta beste. [Peillen, 1991:833]

Esan behar da ze, zerrenda horretako "-keta" eta "-gailu" atzizkiek ere egin dute jauzi hori. [⇶]

Txomin Peillen (1991): "Edukitasunaren alor horretan, '-kide', '-kin', '-kidin' ikusi behar dira."

Genioen atzo zélan "-kin" atzizkia derivatu bide da tikan "kide" hitz askea, eta nóla, bide beretik, genitún ere beste aldaera posible batzuk nola "-kiden", "-kien", "-kide" "-ki" edo "-kila", denak ere soziativo. Sarrera honetan aipatu nahi dugu ze Txomin Peillenek, an bere artikulu jada aipatua titulatzén "Atzizkiak izen kente bilakatzen direnean zubereraz" (1991), ematen digu beste aldaera soziativo bat noiz, oinohar batean, zehazten digu hau:   

Edukitasunaren alor horretan, "-kide", "-kin", "-kidin" ikusi behar dira. [Peillen, 1991, 831]

Hortxe agertzen zaigu "-kidin" aldaera, zein, beste guztiak bezala, erabil liteke prepositivoki ere: "kidin...".  [⇶]

"-kide" > "-ki" > "-kila" ("-la" modala hartuta)

Zioen atzo Erramun Gerrikagoitiak:

Kide hitza ere hor daucagu,
sortua ti escolaquide nondic atera ahal da escolaco kideac (quideac).

Baina. esan behar da ze, kasu horretan, "kide" izen soltea izan dela abiapuntua nondik sortuko zirén "-kide", "-kiden" eta "-kin" atzizkiak, eta ez alderantziz. Ikus:

• Aglutinazioak du errazten a-isolamendua e-postposizioak: adibidez, "kin" soziativoa

• Postposizio erantsiak derivatu ohi dirá tikan postposizio solteak

Han, Azkaratek eta Altunak (2001) esaten ziguten ze:

"-(r)e" atzizkia aztertzean esan bezala, Schuchardtek (1923:57)  argitu zuen -kin < kide + -n (inesiboa) zela, aurretik genitiboa zuena; beraz, erdal itzulpena 'en compañía de' izango litzateke. Mitxelenak (1972, 1977) eta gainerako gramatikariek ere (Irigoien 1978, Trask 1997) ontzat eman dute azalpen hau. Hala dio Mitxelenak:

"Com. -kin, -ki 'con' < -kien, que en d'Urte alterna con el más frecuente -kiñ < * -kide-n 'en compañía de'

D'Urte ez da, ordea, -kien erabiltzen duen bakarra, Tartasen ondorengo adibidean ere horixe baitugu, azken bokal sudurkariak salatzen duenez:

Iencoarequie Ceruco gloriara baitoa (Onsa..., 62)

Atzizkiaren aldagaiei gagozkiela, Mitxelenak (1977:308) dioen bezala, kide batzuetan inesiboko -n gabe ageriko zaigu, -ki forman, edo -la harturik, -kila forman. [Azkarate-Altuna, Euskal morfologiaren historia, 2001:106]

Hortaz, "kide" hitz soltea egongo litzake an jatorria hen "-kide" atzizkia, hala nola hen "kin", "-ki" eta "-kila" soziativoak ere, non:

• "-kide" > "-ki" (ge "-n" inesiboa an bere sorrera)

• "-kide" > "-ki" > "-kila" ("-la" modala hartuta)

Beraz, kasu honetan, "kide" hitza litzaké sorburua eta, adibidez, "-kide" derivatutako atzizkia, halatan ze berriro gelditzen dirá argi a erlazioak arten sufijo atxikiak eta postposizio solteak edo hitz askeak, zein bihur litezké prepositivo. [⇶]

Leizarraga: "Ezen inbidia eta gudu eta targoa zuen artean denean,... "

Dio Josu Lavinek an atzoko komentario bat:

Leiçarragac dakarren targoa da berce bat.

non "-tar" atzizkia izango litzaké erroa zeinen gainean eraiki den "targo(a)" izena. Ikus zer dioen Orotariko Euskal Hiztegiak:

targo
(Lar), targoa (H, A (que cita a Lç)).
Cisma, división, disputa. "Dissension, différend, dispute, division, séparation, schisme" H.

Ezen inbidia eta gudu eta targoa zuen artean denean, etzarete karnal eta etzabiltzate gizonaren araura? "Partialités" . Lç 1 Cor 3, 3 (He targoa; Ker, Bibl, BiblE eztaba(i)da, IBe bereizkeria). Eztén zuen artean targoarik. Ib. 1,10. Zer atsekabe ez? bekaizkeri, targo, lipizta, guda ta erioak. 'Querellas' . Zait Sof 141. Yaurerrian berak sortu zitun targo eta elkaitzengatik, yaurerriko zergak ertu zirala oarturik. Ol 1 Mach 3, 29 (Dv makhur, Ker matraka, BiblE istilu).

Bando, grupo.

Errekan egozan guztiak talde bi egin zituen, geienbat, targo bitan banandu ziran. Erkiag Arran 140.

Secta.

Amaika targo (secta) elkarren aurka iardunak ziran orduko. Zait Plat 26.

Oso interesgarria. [⇶]

Txomin Peillen (1991): "Atzizkitik aditzera igaro da, agian, khoitü, koitü sortuz..."

Jarraituz kin atzizkiak zein bihurtu diren beste zerbait, ikus dezagun ondorengo adibidea zein Txomin Peillen-ek eskaintzen digu an bere artikulua titulatzén "Atzizkiak izen kente bilakatzen direnean zubereraz" (1991):

1.a. -khoi,-koi,-oi
Atzizki gisa ez da Zubereraren berezitasuna, nahiz eratorrizko hitz ainitz eman dezakeen, euskalki horretan.

ardo + koi: ardanoi ('ardozale porrokatua')
aragi + koi: ark(h) oi ('aragiari hiziatua')
gatz + gatzkoi ('gatzari emana')
lürkoi ('haur lur jalea') .

Gaitzespen nabardura du atzizki horrek.
Atzizkitik aditzera igaro da, agian, khoitü, koitü sortuz eta izan-ekin erabiltzen dena:

koi zira? Bai, koi nüzu (niz, nün, nük)

[Peillen, 1991:827-833]

Hortxe dugu beste adibide bat non atzizkiek erakutsi duté halako flexibilitatea afin bilakatu beste klase bateko elementuak. [⇶]

"dako" postpositivoa solterik ere idatzi ohi da

Genioen atzoko sarreran nóla "tako" partikula agertzen dén, izen bihurtuta, an bi esaera zahar zein irakur daitezke an "Refranes y Sentencias" (1596). Eta gauza da ze "daco" partikula postpositivoa ("tako" bera baita) ez gutxitan erabili izan da solterik, nola ikusi ahal dugu an ondorengo adibidea (Eskualduna, 5. zkia., 1887-5-15:2-3):

Gezurra duzu M. Joanthoc etchezain-bordariak countre zitiala, ezic oroc nausiaren daco eman titzie botzac. [Eskualduna, 5. zkia., 1887-5-15:2-3]

eta aurrerago:

Muthico gazte bat E, ibilarazi dizie eleczione antzineco gaian etchez etche Vignancourren daco botz bitzen. [Eskualduna, 5. zkia., 1887-5-15:2-3]

eta aurrerago:

Eleczioneco egunean Réveil basque cazetak ziozun Arubeko botzak CASIC GUZIAC Vignancourren daco izanen zirela. [Eskualduna, 5. zkia., 1887-5-15:2-3]

Hor daukagu, adibidez, "daco" postpositivo soltea. [⇶]

Azkue (1925): "... dos ejemplos del sufijo -tako 'para', ennoblecido en su categoría gramatical."

Aurreko sarreran, mintzatuz buruz "tako" nominalizatu askea, aipatzen genuén Orotariko Euskal Hiztegia, non, bere aldetik, aipatzen zutén Azkueren hiztegi hirueleduna ("Diccionario Vasco-Español-Francés"). Orain hona dakargu zer dioen Azkuek berak an bere "Morfología vasca" (1925) buruz "tako" hori:

A) En el precioso libro de Refranes y Sentencias hay dos ejemplos del sufijo -tako "para", ennoblecido en su categoría gramatical. Takok deroat dodana neure etxerean zeyara el fin (el para, literalmenle) me lleva lo que tengo desde mi casa al mercado. Orok dogu ardura bat ta guztia takoentzat todos tenemos un cuidado y todo ello para los fines. (Refr. 82 y .555). [Azkue, 1925:16]

Hor dugu, beraz, "tako" askea, soltea, izen bihurtuta, edo Akuek dioenez, nobletua an bere kategoria gramatikala. [⇶]