igandea, apirila 29, 2012

te: finala eta destinatiboa (zertarako, norentzat)

egiteko = te(ko) egin

"-te" da atzizki nominalizatzailea, zeinekin sortzen diran aditz-izenak, eta "-teko" osatzeko, gehitu da "-ko" atzizki erlazionatzailea, zein ez dan beharrezkoa noiz derivatzen aukera prepositiboa. Hortaz,
...telebista ikusteko = ...te ikusi telebista
Hauxe da aparailua telebista ikusteko = Hauxe da aparailua te ikusi telebista
Atzizki bera erabil daiteke te eman destinatiboa:
Hauxe da euskaldunarentzat = Hauxe da te euskalduna
Hauxe da euskaldunentzat = Hauxe da te euskaldunak
Hona hemen beste adibide batzuk non preposizio final-destinatiboa dán konbinatzen kin beste elementu prepositibo batzuk:
  • Ez dago arrazoirik te esan ezetz ki posibilitate batzu zein dirne oso interesgarriak te denak.
  • Parisa joan zan afin saiatu aurkitzen bere aukera te lortu bere helburu artistikoak.
[]

Etiketak: ,

asteazkena, apirila 25, 2012

(k)i: adlativo eta dativoa (nora, nori)

Adlativoa eta dativoa dira bi kasu zein, hizkuntza batzuetan, diran adierazten kin baliabide sintaktiko berbera (kontzeptualki lotuta doaz). Euskaran ere, "(k)i" morfema erabil liteke bientzako:
daramakizu = darama ki zu
doakizu = doa ki zu
Hortik:
euskaldunari = ki euskalduna = i euskalduna
euskaldunei = ki euskaldunak = i euskaldunak

etxera = ki etxea = i etxea
etxeetara = ki etxeak = i etxeak
Hona hemen beste adibide batzuk non preposizio adlativo-dativoa dan konbinatzen kin beste elementu prepositivo batzuk:
  • Ikastaroa doa zuzendua ki personak zein diran dedikatzen ki artisautza egina kin material plastikoak.
  • Gero hurbildu egin zan ki kotxea hon pertsona zeinekin egona zan mintzatzen.
[]

igandea, apirila 22, 2012

hon: genitivoa (noren, nongo)

euskaldunaren etxea = etxea honena: euskaldunarena = etxea hon euskalduna
euskaldunen etxea = etxea horiena: euskaldunarena = etxea hon euskaldunak
euskaldunon etxea = etxea hon euskaldunak

Azken buruan da:
"ho(ri)(ek)" mugatzailea + "-n" genitivoa = hon genitivo orokorra
Bestalde, daukagu genitivo lekuzkoa ("mendiko zuhaitzak"), zein ahal dan ondo adierazi erabiliz ber partikula genitivoa:
mendiko zuhaitzak = zuhaitzak hon mendia
Genitivoaren "-n" hori da ber atzizkia hon kasu inesivoa (zein noizbait gehitu zitzaion ki ustezko genitivo zaharra "-e"). Eta genitivo lekuzkoaren azpian ere datza ber "-n" inesivoa: "-n + -ko" = "-ko" ("-ko" da erlazionatzaile orokor bat). Badirudi ze, munduan zehar, ez dela arraroa topatzea kasu inesivoa an sorrera hon kasu genitivoak (berdin nola ez dan arraroa ze hizkuntzak gramatikaliza ditzaten euren genitivoak abiatuz ti kasu elativoa).

Hona hemen beste adibide batzuk non preposizio genitivoak diran konbinatzen kin beste elementu prepositivo batzuk:
  • Hori da zati bat hon pelikula zein hasi ginan ikusten an hiria hon argia. 
  • Horrek ez du zerikusirik kin planteamenduak hon enpresa kooperativoak zein ari diran sortzen an herrialde pobreak.
  • Ez da arraroa topatzea atzizki inesivoak an oinarria hon baliabide genitivoak edo erlativoak.
[]

asteazkena, apirila 18, 2012

an: inesivoa (non)

etxean = an etxea
etxeetan = an etxeak
Badirudi ze jatorria hon "etxean" izan liteke "etxe + han" (ikus Julen Manterola, 2006), nondik ahal dan derivatu "an" preposizio analitiko-burulehena (ez doa kin "h" te desberdindu preposizioa ti adverbioa).

Bestalde, Bizkaian dira entzuten ondorengo erabilerak:
Bizkaian ETXE HONETAN, ETXE HORRETAN eta ETXE HARTAN esan beharrean HEMEN/HAMEN ETXEAN, HOR ETXEAN eta HAN ETXEAN esan ohi baita. [Johannes Leizarraga, 2005 (izengoitia)]
"han" preposizional hori doa kin
  1. azentu prosodikoa an "hán" (hán etxéan); eta doa kin
  2. "-n" atzizki inesivo redundantea an izena ("etxean").
Halakoa izaten da batzuetan lehenengo fasea an sorrera hon elementu prepositivoak, non adverbioa aurretik-lotzen da ki izena ("hán etxéan"). Zorioneko bigarren eta azken fase batean (zein ez dan inondik inora erraza) elementu prepositivoa bihurtuko litzake atono ("an etxéan"), eta "-n" redundantea desagertuko litzake, horrelaxe burutuz prozesua hon sorrera hon preposizioa "an":
an etxea
an etxea non bizi izan nintzen
Hona hemen beste adibide batzuk non "an" preposizioa dan konbinatzen kin beste elementu prepositivo batzuk:
  • Ez da arraroa topatzea atzizki inesivoak an oinarria hon valiabide preposizional hain zentralak nola genitivoak edo erlativoak.
  • Nago an eraikin altuena hon hiria non dan Wall street.
  • Nago an eraikin altuena zein dan existitzen an hiria non dan Wall street.
[]

igandea, apirila 15, 2012

Oinarrizko sei preposizio te askatu euskara

Euskarak (berdin nola munduko beste edozein hizkuntzak) behar ditu aukera sintaktiko-diskursivo burulehenak te handitu esanguratsuki bere fluitatea, jarraitutasuna eta azken buruan bere askatasun eta erosotasun expresivoa, zein baita komunikagarritasuna. Lanabes horiek, juntu lanabes buruazkenak (betiere aukeran), osatuko lukete aukera linguistiko bat zeinen potentzia eta kalitatea litzaken biziki altua (eta edozein kasutan homologagarria ki potentzia eta kalitatea hon edozein hizkuntza progresivo). Hurrengo sei lanabesak izan litezke oinarria hon proposamen sinple bat (orobat beharko zan erlativo prepositivo arin bat: zein edota (e)ze):
an = inesivoa
hon = genitivoak
ki = adlativo eta dativoa
te = finala eta destinativoa
kin = soziativoa
ti = elativoa
Behin ohitura (minimoki) hartuta, aukera burulehenekin nabarmenki hobetzen da norberaren diskursoa. []