igandea, uztaila 07, 2013

Gain paper zentrala hon aditza an estruktura informatiboa

Dio Koldo Bigurik (an artikulua deitzen Inpertsonalak eta abstraktuak, jada aipatua an aurreko sarrera) :
Esango nuke, orain arteko euskaran behintzat, eta, seguru aski, hizkuntza guztien halako fasean, mintzagaia biziduna izateko joera dagoela.
Hor, aparte utzita hori-referentzia interesgarria (urdinez) zein Koldo Bigurik dun egiten respektu existentzia hon fase linguistiko komunak an bilakaera hon munduko hizkuntza guztiak, aipatu nahi nuke nóla Tomlin hizkuntzalari famatuak zun proposatu an 1986 bere printzipio deskriptibo orokorra deitzen "bizidunak aurretik":
The Animated First Principle: in simple basic transitive clauses, the NP [izen-sintagma] wich is most animated will precede NPs wich are less animated. (Tomlin 1986:102, Basic Word Order: Functional Principles)
Jakina, bizidunen lehentasun hori estuki erlazionatua dago kin euren mintzagaitasuna (esaldi transitiboetan, mintzagaiak dira izaten agente, eta agenteak bizidun).

Beste maila batean, báda kategoria sintaktiko bat zein dan oso ondo egokitzen ki mintzagaia: subjektutasuna. Ikuspuntu sintaktikotik, subjektua da hori zeintaz dan predikatzen zerbait (izan ere, subjektua ahal da ulertu nola "mintzagai sintaktikoa", bizidun edo gabe), eta nahiz-ta izan kategoria sintaktikoa, argi ikus daiteke zéin hurbil dagoen kategoria sintaktiko hori ti kategoria informatiboa deitzen mintzagaia.

Subjektua ere joan ohi da esaldian aurrena, mintzagai. Gero, esaldi transitiboetan komunikatiboki egokia izaten da subjektu-mintzagai horren ostean koka dadin aditza, zein dun mugatzen mintzagaia, bai eta aldiberean ematen informazio rhematiko transizionala (aditza baita transizioá hon esaldi transitiboa: izan ere, aditza izaten dá informazio rhematikoa, baina gutxiago rhematikoa ezi osagarria, zein dan izaten parte rhematikoena: bukaeran hobe).

Horrela, aditzak markatzen du nóiz dan bukatzen mintzagaia, eta aldiberean, nóiz dan hasten rhema [hori da oso paper zentrala (zentzu guztietan) an estruktura informatiboa]. Hortaz, SVO estrukturak aski efizienteki mugatzen du estruktura informatiboa [gehien-gehienetan: MINTZAGAIA (Subjektua) - RHEMA (Verbua-Objektua)], eta hain zuzen askoz hobeki ezi SOV estruktura, non ez dan agertzen oinarrizko referentzia estrukturalik respektu non bukatú mintzagaia eta non hasí parte rhematikoa; eta non, gainera, aditzaren informazio transizionala dan ematen an bukaera hon esaldia (hots, esaldi transitiboa dá gelditzen ken transiziorik), an modu ez-progresiboa.

Kontua gehiago ere okertzen da noiz esaldiak ez dun subjekturik (maiz): kasu horretan SOV bilakatzen dá OV, eta horrek dakar aski inseguritate respektu zéin dan izaera sintaktiko-informatiboa hon esaldi-hasiera (izan ere, hantxe non espero baita subjektu thematikoa, topatuko dugu objektu rhematikoa). SVO estrukturak, ordea, ez du arazorik afin omititu subjektua: aditzarekin hasita ere, rhema da gelditzen berdin ondo mugatua. Eta progresibitate informatiboak argi uzten du non dan esaldiaren parte rhematikoena: bukaeran. []

Etiketak:

asteazkena, uztaila 03, 2013

Aukerako inpertsonalizazioa, ifrentzua?

Atentzioa deitu dit nola ondorengo aipuan Koldo Bigurik dun egiten valorazio negatiboa respektu inpertsonalitatea on expresioak nola "istripu hilgarri":
Izan ere, alde batera utzita “istripu hilgarri” batean derrigor jendea hiltzen den ala ez, era honetako esamoldeen erabilerak ifrentzuan duen inpertsonalizazioaz (edo despertsonalizazioaz) nahi nuke mintzatu... (Koldo Biguri, 2013: Inpertsonalak eta abstraktuak)
Eta atentzioa deitu dit zeren hori inpertsonalizazioa (edo bestela esanda, hori ariketa hon abstrakzioa respektu elementu pertsonal-partikularrak) dá ezaugarri nagusiá on kontzeptualizazioa (sorkuntza kontzeptuala): izan ere, konzeptu bat sortzen dugunean, adibidez etxe, egiten dugu abstraitu ezaugarri batzuk eta horiekin sortu kontzeptu linguistiko berria.

Horrek guziak badu loturarik kin nominalizazio-prozesuak, non halaber galduko baitira xehetasunak afin sortu zerbait orokorragoa, abstraktuagoa. Adibidez eta konkretuki, ahal dugu kontatu zerbait gain "ume bat zein ari dan jokatzen partidu bat" edo sinpleki gain "jokalari bat", zein luken berdin balioko baldin jokalaria heldua balitz, atzo aritua edo bihar aritzekoa. "Jokalari" kontzeptu hori da abstraitzen respektu ezaugarri pertsonalak on jokalaria, edo bestelakoak (nola denbora), afin sortu ideia orokorragoa, esateko laburragoa, hainbat kasutan funtzionalagoa, eta ... aukeran!

"Istripu" ere da kontzeptu orokorra, non ez dan zehazten batere partikularitaterik respektu ezein "istripu" konkretu (kasu honetan izen edo kontzeptualizazio hori ez da derivatzen ti aditz bat). Gainera, kontzeptualizazio sinpleetatik sor daitezke kontzeptualizazio konplexuagoak, nola "istripu mortala", hots, "accidente con resultado de muerte", zein ez dan berdin nola "istripu hilgarria": istripu hilgarria da potentzialki hilgarria, baina istripu mortalak du efektiboki eragin heriotza.

Ibon Sarasolak, Zehazki hiztegian, du ematen: "accidente mortal, hildakoak izan diren istripua", baina euskarazko hori ez da benetako izendapen bat, ez da izen moduko bat, ez da denominazio bat, baizik gehiago definizio bat. Ikus:
   Uste dugu ze bihar gertatuko dira hiru "hildakoak izan diren istripu".
Aparte izan expresio regresibo eta atzerakargatua, horko aditzak ez datoz bat (bata etorkizun, bestea iragan), istripuetan ez dira zertan gertatu "hildakoak" pluralean, eta "hiru" zenbaki hori ez da ondo ulertzen aurre ustezko denominazio hori (ez da berdin nola izena bailitzan). 

Ikus, ordea, beste hauek:
   Uste dugu ze bihar gertatuko dira hiru istripu mortal
edo:
   Creemos que mañana aocurrirán tres accidentes con resultado de muerte
Horiek bai dira denominazioak: abstraktuak, erabilgarriak, aberasgarriak, eta aukeran. []

Etiketak: