"irudi ezi..."

Behin aurreko batean aipatú "iduri-eta..." baliabide burulehena, eta horrekin guztiz loturik, gaur nahi genuke gogoratú bere aldaera kin "-ezi ...", esan nahi baitá "iduri-ezi..." edo, laburrago, "iduri-ze...". Ikustagun an OEH:

Halako testigantza explizitoak egon ez balira ere, aukera hortxe egonen zen, eskura. [⇶]

"gehi" baliabide burulehena an erabilera textuala, naturaltasun osoz

Herenegun Gilenek ekartzen zigún textu bat zein Joseba Lakarrak eta Julen Manterolak idatzi berri dute aurkéztuz euren "Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa" (2. edizioa, online), eta non aurki daikegun pasarte ondo desegokiak zatio euren buruazkentasuna. Jakina, desegokitasun horiek guztiak joan ahal dira lantzén, leuntzén eta erabat gainditzen bidéz estruktura sintaktiko teknologikoki potenteagoak (hau guztia dá kontu teknologiko huts bat) zein, gehien-gehienetan, derivatu daitezke guztiz naturalki erábiliz euskararen beraren mekanismo eta baliabide sintaktiko-morfologiko jada erabiliak. 

Eta behin sortuak, behar da sostengua (edo bederen, gutxieneko flexibilitatea) finéz euskara-erabiltzaileek erabili ahal izan daitén aukera horiek kin normalitate minimo bat, egókituz euren erabilerak ki kontextu konkretuak bai (gerota zabalagoak), eta nahi-bezain-gradualki bai, baina era berean, emánez aurrerapausu metagarriak buruzki erabilera teknologiko mesedegarriagoak (errepikatzen dut: honek ez dauka zerikusirik kin eduki kulturala hen hizkuntza, zein bere horretan gelditzen da). 

Horren guztiaren adibide argi bat dá "gehi" baliabide burulehena zein Lakarrak eta Manterolak erabilí an euren sarrera, pixkat beherago zein atzoko textua:   

Meillet eta alorreko langile hoberenen jarraitzaile bati dagokionez, berariaz hiztegi historiko-etimologikorik egin ez arren, teoria linguistiko hoberena eta filologia eguneratuena batu zituen Koldo Mitxelenak bere metodoarekiko gogoeta eta jardun bikain bezain erraldoian: gogora, hurrenez hurren, haren Lenguas y protolenguas eta Fonética histórica vasca gehi Sobre el pasado de la lengua vasca.

Eta gauza da ze "gehi" forma hori agertzen zaigu nola adverbioa an hiztegiak ganik Larramendi edo Azkue:

baina soilik azken urteotan hasi da erabiltzen adierázteko operazio matematikoak,  orobat nola "ken", "zati", "bider", "ber" edo "gain" (besteak beste), denak ere derivatuak ti aditzak, izenak edo postposizioak. Erabilera horiek izan duté sostengu osoa ganik autoritate linguistikoak, eta horrela, erabili dirá normaltasunez tikan lehenengo eguna bera. 

Baina, goragoko erabilera ganik Lakarra eta Manterola ez da jada matematikoa, baizik textuala, esan nahi baita ze erabili da barné textu normal bat berdin nola beste edozein lanabes prepositibo ("eta", "edo", .... "gehi"...). Ikus OEH-k ekarritako ondorengo erabilera ga Mitxelena (MEIG):

Jauzi hori ere naturaltasunez eman ahal da, eta ez da horretan ezer berezirik, ezpada garapen linguistikoa. Behar da sostengua, ber sostengua zein beharko litzake esáteko:

Atzo mintzatu ginén gain "Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa", 2. edizioa, online.

Edo, antzera, beste aukera batzuk nola "buruz...", "barne...", "ordezta...", "arten..."... [⇶]

Gilen: "..., oso urrun gaude ulertzetik sikiera baliabide progresiborik sinple eta funtsezkoenen premia."

Zioén Gilenek atzo:

Jesus, oso urrun gaude ulertzetik sikiera baliabide progresiborik sinple eta funtsezkoenen premia.

"Hots, diakronia eta filologiaren inguruko ikerketa-tradizio garatuenetan asmatu eta etengabe garatu dute —nahiz neurri batean zeinek bere erara antolaturik eta egokiturik—, testu-kritikan nahiz filologian, fonologia eta morfosintaxi diakronikoan, lexikografia zein lexikologian, dialektologia historikoan eta beste hainbat alor eta alderditan erdietsitakoa hitzen eta hizkuntzaren beraren bilakabidea azaltzeko tresna sail ezagun hau".

https://www.euskaltzaindia.eus/component/ehhe/?task=home&Itemid=1193

--Gilen

Ezin egon adosago. [⇶]

"iduri-eta + konpletiboa" edo "iduri + konpletiboa"

Atzokoan ikusten genuen nóla perpaus konpletibo konparatibo-kondizional batzuk kin "+ -(e)la" edo + "-(e)n" (esan nahíz "como si...") aurkez litezké bidez "irudi-eta..." baliabide burulehen desdoblatua. Eta gaur, jarraituz kin posibilitateak zein "-eta" desdoblamenduek eskaini, ikusi behar dugú aurreko horren versio soildua, esan nahi baita ken "-eta":

Finean, "-eta" aukerakoa da (erabiliko litzake noiz nahi den, bereziki nola indartzailea). [⇶]

"iduri-eta + konpletiboa"

Atzoko sarreran aipatzen genuén "iduri..." konparatibo burulehena, eta gaur hona ekarriko dugú familia bereko "iduri-eta + konpletiboa" (hau da "+ -(e)la" edo + "-(e)n"), zeinen zentzua dén "como si...":

Bai, espero geinkenez, hortxe daukagu a versioa kin "-eta" e gure baliabidea ("irudi-eta..."), zein kasu honetan erabiltzen da aurkézteko perpaus subordinatu konpletiboak (kin "+ -(e)la" edo + "-(e)n"). [⇶]

"iduri..." konparatibo burulehena

Atzokoan aipatzen genuén "iduri/irudi izan" aditza, eta gaur ordea aipatuko dugú "irudi..." baliabide burulehena, zein honela deskribatzen da an Orotariko Euskal Hiztegia:

                     iduri

                     ...

Ikusten dugunez, abiatuz ti hitz sinple bat, nola dén "iduri", sortu da aditz bat, "iduri izan", eta baita baliabide burulehen bat, "iduri...", zeinen zentzua dén "como, como si fuera..." konparatiboa. Da adibide bat ti posibilitate sortzaileak nondik sortu litezké nahi beste aukera bululehen. [⇶]

A. Zinkunegi (1995): "... irudi naiz luma ..."

Herenegun aipatzen genuén ondoko erabilera ganik Duvoisin idazle zaharra:

Eta atzo genioén ze:

Hortaz esán ze, alde batetik, báda "iduri/irudi izan" aditza, eta bestetik báda "iduri" konparatiboa ere, hala prepositiboki emana ("iduri...") nola postpositiboki emana ("...iduri").

Ikustagun zenbait adibide hen "irudi izan" an Orotariko Euskal Hiztegia:

                    irudi izan

                    ...

Hortxe da: "... irudi naiz luma ..." ganik Zinkunegi (1995). [⇶]

"iduri/irudi izan" aditza vs "iduri/irudi" konparatibo pre edo postpositiboa ("iduri..." edo "...iduri")

Atzokoan ikusten genuén ondoko estruktura zein Duvoisin-ek erabilí an bere Bible Saindua (1859-1865):

 

Antzeko kontextuetan, Duvoisinek askotan erabiltzen du beste estruktura hau, zein suposa daikegú baliokide:

Ondorengo adibidean, bestalde, daukagu beste "iduri" hau:

Bide beretik interpreta daiteke lehenengo adibidea ere ("... da iduri etxeko jaun bat"): "iduri" = "bezala" preposatua = "nola ..."; esan nahi baita:

Zeruetako erresuma da nola etxeko jaun bat, zeina ...

Hortaz esán ze, alde batetik, báda "iduri/irudi izan" aditza, eta bestetik báda "iduri" konparatiboa ere, hala prepositiboki emana ("iduri...") nola postpositiboki emana ("...iduri"). [⇶]

Duvoisin (1859-1865): "Zeruetako erresuma da iduri etxeko jaun bat, zeina..."

Jean Pierre Duvoisin-ek idatzi zuén an bere "Bible Saindua" (1859-1865):

Duvoisinek, lan berean, askotan erabiltzen dú antzeko estruktura ergatibo hau:

Zeruetako erresunak irudi du etxeko jaun bat, zeina ... (nire esaldia)

baina goragoko kasu horretan erabili dú forma absolutiboa ("... da iduri ..."). Aukeran. [⇶]

Aukera intonatibo-expresiboa hagitz zabaltzen da noiz informazioa agertu an modu koherente-irekia (buruak lehenago ze euren osagarriak), halan-ze diskursoa zuzentzen da progresiboki ki elementu sakonenak, xehetuenak, zein agertuko dirá an bukaera

Genioen atzo ze "Unitate intonatiboak dirá nagusiki unitate expresiboak, zein, hori bai, daudén guztiz baldintzaturik zatio faktore estruktural-kognitiboak". Eta gauza da ze aukera intonatibo-expresiboa hagitz zabaltzen da (intonazio egokituagoa eta efektiboagoa) noiz informazioa agertu an modu sintaktikoki koherente-irekia (buruak lehenago ze euren osagarriak), halan-ze diskursoa zuzentzen da progresiboki ki elementu sakonenak, xehetuenak, zein agertuko dirá an bukaera (zenbat-eta aukera burulehen gehiago, hobe).

Esan nahi baita ze, horrela, askoz efektibokiago aukeratu ahal izanen da noláko luze edo laburrak nahiago diren intonazio-unitate horiek, euren barneko estruktura intonatiboa (hala luzeetan nola laburretan), euren arteko loturak (zein izan litezké, aukeran, ia inexistenteak barné estruktura intonatibo zabalago bat, edo beste aldean, pausa koherente nabarmenak, akaso reflexiboak, bilátuz bukaerarik onena), ...  beti kontuan hartúz egokiera komunikatibo bakoitza, aukératuz pragmatikoki (eta efektiboki).

Lan informatibo horretan sintaxi buruazkenak ez du laguntzen (sintaxi antiinformatiboak ez du laguntzen). Horretaz mintzo ginén an zuzendubako idatzia hen "Sintaxi buruazkenaren etengabeko efektu sotil eta ezkutuak" (2019) (klikatu gain irudia finéz ikusi hobeki):

zein gero, EHUko zuzentzaileen manuz, geldituko zén honela (publikazioan):

Hor, soilik azpimarratú ze originaleko "alegia" hori:

... da referentziala; alegia, oinarrizkoa afin ondo kontestualizatu euren osagarriak ....

referitzen da ki "oinarrizkoa afin ondo kontestualizatu euren osagarriak ..." eta ez soilik ki "oinarrizkoa", nola gelditu da an publikazioa:

... da referentziala; alegia, oinarrizkoa, ondo kontestualiza ditzagun euren osagarriak ....

non, gainera, gehitu duté beste pausa (koma) bat (hala ere, eskerrak eman behar dizkiet ki zuzentzaileak zeren "afin" batzuk gelditu ziren an publikazioa).

Edonola ere, gauza da ze, nola diogun an artikulua, konjunzioak, pre edo postposizioak edo aditzak ez dira izaten elementuák zeini eman nahiko genioken indar handiena, halan-ze aukera intonatibo-expresiboa hagitz zabalduko da baldin, orohar, elementu horiek kateatu ahal badira an modu koherente-irekia afin joan prestatzen bukaera, non eman ahal izanen den abantailatsuki (efektiboki) informazio prosodikoki markatuena, rhematikoena. [⇶]

Unitate intonatiboak dirá nagusiki unitate expresiboak, zein, hori bai, daudén guztiz baldintzaturik zatio faktore estruktural-kognitiboak

Atzokoan eta hernegungoan ikusten genuen noláko unitate intonatibo-foniko laburretan eman ohi den informazioa an japoniera mintzatua. Isawaki eta Tao-k (1993) dioskue ze diferentzia estruktural interlinguistikoek partzialki azaldu ahal duté zenbait diferentzia estatistiko, nola diferentzia arten portzentajea e IUak kin aditza eta bere argumentu nagusiak (Full Clause) respektu IUak kin aditza baina bage bere argumentu nagusiak nola adibidez sujetua (Semi Clause):

edo portzentajea e IUak non soilik agertú izen-sintagma bat (NP):

 Baina, Iwasaki eta Tao-k diotenez, ...

... there are others, perhaps more interesting, factors, which contribute to the differences ... [Iwasaki eta Tao, 1993]

hala nola ...

... the impact of human's limited capacity in activating thoughts on the production of the intonational unit. [Iwasaki eta Tao, 1993]

edota ...

... we would like to draw attention to other areas which have been largely ignored in the study of the intonation unit: interpersonal interaction and ... [Iwasaki eta Tao, 1993]

Azken buruan, faktore interaktibo horietan, autore horiek mintzatzen ari dira gain faktore expresiboak, zein, gure ustez, daudén an oinarria bera e izaera e unitate intonatiboak. Zeren, gure ikuspuntutik, unitate intonatiboak ez dira nagusiki unitate informatiboak, baizik direla nagusiki unitate expresiboak (zeinen barruan, jakina, doán informazioa), zein, hori bai, daudén guztiz baldintzatuak zatio faktore sintaktiko-estruktural eta kognitiboak. 

Baina, errepikatzen dut, unitate intonatiboak nagusiki dirá unitate expresiboak: aukera daitezke estruktura intonatibo diferenteak afin eman ber informazioa kin interpretazio expresibo oso diferentea. [⇶]

9 intonazio-unitate eta 9 multzo foniko (azpimarratu nahi dugú intonazio final bat an leku zentral bat)

Atzoko sarreran ikusten genuén nóla zatitu ohi den japonierazko diskurso mintzatua an unitate intonatibo laburrak (ikus beherago atzoko adibidea ganik Iwasaki eta Tao, 1993). Gaur azpimarratu nahiko genuke ze atzoko (beheko) unitate intonatibo horiek ez ziren soilik unitate intonatibo, baizik-ere unitate foniko, zeren, atzoko notazioan ...

...; commas and periods indicate non-final and final intonations respectively.

Izan ere, ulertu behar dugu ze intonazio final batek eskatzen dú bere ostean pausatxo bat, antzera nola "nee, ..." partikula interakzionalak ere (berez partikula hori bera dá pausa moduko bat), halan-ze atzoko esaldian izanen genuké 9 intonazio-unitate eta 9 multzo foniko:

Bereziki deigarria irudi zaigu hóri intonazio finala zein den gertatzen arten 5. eta 6. IUak, non, printzipioz, ez genuen esperoko inolako bukaerarik. Bereziki azpimarragarria zeren adierazten digu noláko zatikatua izan ahal den japonierazko diskurso mintzatua. [⇶]

Iwasaki eta Tao-k ematen duté adibide ilustratibo bat gain nóla zatitzen diren intonazio-unitateak an japonierazko diskurso mintzatua

Eskerrik asko, Gilen, zatio zabaldu informazioá gain hitzaldia buruz «Japonia eta euskara» zein Hiromi Yoshida-k eskainiko du biharkoan: idatzi diot ki Karlos Cid nahizik entzún eta ikusí hitzaldia, zein, seguru izanen dela oso interesantea.

Hori dela-ta, itzuli gaitezen ki japoniera eta, orokorkiago, ki azterketa e intonazio-unitateak eta euren papera an komunikazio humanoa. Ikustagun ondorengo adibidea ga Iwasaki eta Tao (A Comparative Study of the Structure of the Intonation Unit in English, Japanese, and Mandarin Chinese, 1993):

Hor ikusten denez, japoniera mintzatuan informazioa eman eta jasotzen da an unitate intonatibo laburrak zein eman eta jasotzen dirá an modu oso ezjarraitua (tartean askotan agertzen zaigú "nee" partikula). Adibide hori izanen litzaké ilustratiboa gain nóla zatitzen diren intonazio-unitateak an diskurso mintzatua (Iwasaki-Tao, 1993). [⇶]

Artiagoitia eta Elordieta: "... konplementagailurik gabeko erlatiboak zuzentzea, "afin" bezalako erdarakadak kentzea, konpletiba erratuak saihestea, eta abar."

Sarrera honetan aipatzen genuen lan bat (barné masterra deitzén "Euskal Hizkuntzalaritza eta Filologia") zeintan, textuinguru oso tekniko batean, erabili ahal izan genituen zenbait estruktura sintaktiko aurrerazale, batzutan lórtuz, nola genioen, zenbait konkateazio interesgarri. Hurrengo astetan entregatu behar izan nizkion ariketa batzuk ki Arantzazu Elordieta eta Xabier Artiagoitia, eta hau izan zén nire emaitza:

• "Euskal fokuaren hiru azterbide sintaktiko"
  

• "Determinatzaile-sintagmari buruzko ariketak"
  

Gero, trukatu genituen e-mail batzuk noiz Artiagoitiak eta Elordietak eskatu zidaten...

... konplementagailurik gabeko  erlatiboak zuzentzea, "afin" bezalako erdarakadak kentzea,  konpletiba erratuak saihestea, eta abar. [Artiagoitia eta Elordieta]

Kasu horretan, evidenteki erratua nintzen gain erabilgarritasuná e zenbait estruktura sintaktiko zein agertzen zirén an OEH, eta kendu nituen. Horra hor nóla gelditu zén Arantzazurentzako lana, zeinen gainean egin zituén are "zuzenketa" sintaktiko gehiago ere:

• "Euskal fokuaren hiru azterbide sintaktiko" (2. versioa)
  

Gero, Arantzazu izan zen nire master-lanaren supervisorea, eta Xabierri tokatu zitzaion egotea an tribunala e nire master-lana. Nik, master-lanean, Arantzazu Elordietari eskertzen diot bere supervisio teknikoa gain edukia (bereziki noiz nik erabilí marko chomskyarra), nahiz, evidenteki, guztiz gehiegizkoa iruditu zitzaidan bere supervisio linguistikoa gain forma, oso-oso estuki interpretatua (gogoratu ze estruktura aurrerazaleek elkarrekin aurkitzen duté euren zentzu plenoa, alegia noiz kateatzen diren).

Amaitzeko, soilik azpimarratú ze Xabierrek eta Arantzazuk aipatutako:

• konplementagailurik gabeko erlatiboak,

• "afin" erdarakada, eta

• konpletiba erratuak (nóla erra liteke konpletiba bat?, akaso kasurik "larriena" izan liteke ez jartzeá "-la" konplementatzailea),

hirurak ere agertzen dirá an Orotariko Euskal Hiztegia, eta zén master bat gain hizkuntzalaritza. [⇶]

Lardizabal (1855): "Ikusi dituztela aingeruak zeñak esan diete bizi dala. Lard. 472."

Zioén atzo Erramun Gerrikagoitiak:

Possible balitz gustura iracurrico nituzque exemplu batzuc esateraco ganik Lardizabal edo Beovide edo beste edozeinenac. 

Horrá lau adibidé ganik Añibarro, Lardizabal eta Beobide (atereak ti Orotariko Euskal Hiztegia):

• Añibarro: Egiten daben legez lora-tegi baten sartzen danak, zeñek beti ateretan dau loratxo bat, betibere usaiñ egiteko. Añ LoraS 95. (OEH)
  

• Lardizabal: Zu zerala Pedro, zeñak arria esan nai du. Lard. 405. (OEH)

• Lardizabal: Ikusi dituztela aingeruak zeñak esan diete bizi dala. Lard. 472. (OEH)

• Beobide: Zergatik bada uzten dezu Jaungoikoa [...] gizon batengatik, zeña da morroia ta morroi pobre bat? Bv AsL 32. 
  (OEH)

Aukeran. [⇶]

Orotariko Euskal Hiztegia: "Lardizabal y Beovide lo emplean ['zein' erlatiboa] siempre sin marca alguna de subordinación."

Atzoko sarreran aipatzen genuén...

... euskararen mekanismo orokor arintzaile bat (alegia, laguntzailea eliditzea), zeinen interes handia irudi zaigu oso-oso argia. 

Esan nahi baita ze, aditz laguntzaileak eliditzea izan daiteké aukera arintzaile interesgarri bat noiz, horrela eginez, ez den oztopatzen argitasuna. Beste batzutan, akaso, euskara-erabiltzaileak nahiago izango du emateá laguntzaile hori, baina ez emánez konplementagailua, esan nahi baita: ez emánez -(e)n" edo "bait-" subordinatzaileak. Horretaz mintzo ginen an sarrera titulatzén "Aukerako "-(e)n" edo "bait-" an aditz subordinatuak", zein gogoratu nahiko genuké jarraian:

Irakurleak ikusiko zuen, adibidez atzo, nóla, perpaus subordinatuetan, askotan ez diogun itsasten "-(e)n" edo "bait-" ki aditz sintetiko edo laguntzailea (noiz erabili laguntzailea). Hori ez da baizik beste bide bat ki arindu sintaxia hen euskara batu estandarra, evitatuz gainera anbiguitate diskursiboak zein sor litezken ti bukaerako -n horiek (nahastu bailitezke kin erlatibo pospositiboa).

Gainera, paper zaharretan ez dira arraroak adibideak non ez diren erabiltzen halako subordinazio-markak, eta bádira idazleak ezé, adibidez perpaus erlatiboetan, soilik erabiltzen zituzten forma sinplifikatuak. Ikus an Orotariko Euskal Hiztegia:

zein (pronombre relativo): De uso general en todos los dialectos hasta el s. XIX. Es muy frec. en catecismos y textos similares. Su uso disminuye radicalmente en el s. XX. Azkue tacha de barbarismo el empleo de zein como relativo (ya no se emplea en catecismos como KIkV, KIkG, ArgiD o ArgiDL). El auxiliar de la subordinada lleva bait- en los textos orientales (y en Lasa) y -(e)n en los occidentales y en Zubiri (82). Hay ambas formas en el catecismo alto-navarro de Añibarro y en el catecismo de Ulzama (22 -(e)n, 22 bait; tiene además ejs. sin marca alguna, v. infra). Lardizabal y Beovide lo emplean siempre sin marca alguna de subordinación. En Añibarro, CatB, Iturriaga, Arana (SIgn 76 sin marca; SIgn 36 con -n), Legaz y Zubiri (82 con -n, 79 sin marca) hay ejs. con y sin marca de subordinación. [Orotariko Euskal Hiztegia]

Zergátik ez dugu jarraitu behar bide hori? Zergátik lotu behar gara, derrigor, ki erabilera astunena noiz aukeran izán erabilera arinagoa eta batzuetan argiagoa? Zertára itxaroten ari gara ki erabili, beti ere aukeran, aditz sintetiko edo laguntzaile soilak an perpaus subordinatuak?

Diot ze eman behar da aukera, eta gero bakoitzak ikus dezala nón zér erabiltzen duen, baina baldin bagoaz, nola nire ustez joan beharko ginaken, ki erabilera askoz maizagoa hen, adibidez, erlatibo anaforikoak, ez legoke batere txarto gogora dezagun ze aukera arinago hori bádela hor (ez erabiltzea"-(e)n" eta "bait-") justuki zeren idazle batzuk landu bide zuten.

Bai, gaurkoan azpimarratu nahiko genuke ze... 

Lardizabal y Beovide lo emplean siempre sin marca alguna de subordinación.

Betiko moduan, aukeran. [⇶]

Arabako Aldizkari Ofiziala (2020): "..., afin-eta nomina-agiria sinplifikatu eta egokitu Vidarala SA sozietatearen ezaugarrietara,..."

Herenegun komentatzen genuen ze, behin rekurso linguistiko bat eskura egonez gero, bere erabilera joan liteké ...

...zabaltzen ki beste esparru komunikatiboak ere baldin euskara-erabiltzaileek (erabiltzaile bakoitzak an erabilera bakoitza) ikusí egoki.

eta atzo ikusten genuen 2014ko adibide bat non euskara-erabiltzaile batek aukeratzen zuén "afin eta" estruktura an ondorengo erabilera:

Xabi-ren erabilera hau ez da XVII. mendekoa, baizik atzo bertakoa, 2014koa, eta aurkitzen baita an ipuina titulatzén "Erraldoi itsusia eta ortzadarra":

Haurrek, Erraldoiaren oinaze eta tristeziaz errukiturik, deliberatu zuten lagundu egin behar zitzaiola. Horrela anai-arrebetarik hamar bere inguruan saltoka eta dantzaka eta txorakeriaka hasi ziren afin eta Erraldoia, instant batez behintzat, bere ezinegonaz eten zedin. [Xabi, 2014]

Eskerrik asko Xabi. Holaxe, justuki holaxe, garatzen dira sintaxiak.

Orain, ikus daigun beste erabilera bat zein agertzen zaigu an 2020ko Arabako Lurralde Historikoaren Aldizkari Ofiziala (hemen):

non daukagún erabilera hau kin aditz laguntzaile jokatua:

eta, aurrerago, beste erabilera hau kin aditz laguntzaile ez-jokatua:

Hala erabiliz, itzultzaileak erabili du euskararen mekanismo orokor arintzaile bat (alegia, laguntzailea eliditzea), zeinen interes handia irudi zaigu oso-oso argia. Hortaz, emán nahi genioke eskerrik asko ki gure itzultzailea, nork jakin duen, gure ustez, egoki interpretatzen ez soilik euskararen aukera sintaktikoak baizik ere euskararen mekanismo sintaktiko sortzaileak. Bai, holaxe, justuki holaxe, garatzen dira sintaxiak. [⇶]

Xabi (2014): "... afin eta Erraldoia, instant batez behintzat, bere ezinegonaz eten zedin"

Atzo genioenez:

Gero, behin erabiltzen hasitakoan [estruktura sintaktikoak nola "amorez eta..." edo beste edozein] estruktura horiek joan litezke zabaltzen ki beste esparru komunikatiboak ere baldin euskara-erabiltzaileek (erabiltzaile bakoitzak an erabilera bakoitza) ikusí egoki.

Bai, eta hola gertatu zén adibidez kin "afin-eta..." zein, jada aurkitzen zelarik sartuta an Orotariko Euskal Hiztegia, erabat estruktura erabilgarria baitzén noiz Xabi izeneko euskara-erabiltzaileak erabaki zuen ze, bere kontakizun batean, ondo eta egoki zitzaiola erabiltzeá "afin-eta..." finala, hola erakutsiz bere ezagutza e euskal tradizioa, eta bide batez eginez omenaldi eder bat ki gure idazle zaharrak, izan ere halakoxe omenaldiak egiten baitira noiz saiatzen garen erabiltzen euskararen mekanismo eta baliabide guztiak (lehenago erabilitakoak eta ez erailitakoak ere) afin joan osatzen aukera komunikatibo potenteago bat. 

Xabi-ren erabilera hau ez da XVII. mendekoa, baizik atzo bertakoa, 2014koa, eta aurkitzen baita an ipuina titulatzén "Erraldoi itsusia eta ortzadarra":

Haurrek, Erraldoiaren oinaze eta tristeziaz errukiturik, deliberatu zuten lagundu egin behar zitzaiola. Horrelaanai-arrebetarik hamar bere inguruan saltoka eta dantzaka eta txorakeriaka hasi ziren afin eta Erraldoia, instant batez behintzat, bere ezinegonaz eten zedin. [Xabi, 2014]

Eskerrik asko Xabi. Holaxe, justuki holaxe, garatzen dira sintaxiak. [⇶]

J.M. Agirre (2012): "... 'amorez eta' proposatuko nuke, 'amoreagatik' zaharretik abiatuta."

Atzo aipatzen genituen zenbait bide ki garatu baliabide propioak (lórtuz "afin(-eta)..." edo "finéz(-eta)..."), hala nola ere beste aukera batzuk nola "amoreagatik(-eta)..." edo "arren(-eta)...". Baina bádaude bide gehiago baldin hala nahi bada, nola ondorengoa, zeintan J.M. Agirre abiatzen zen ti aipatutako "amoreagatik(-eta)..." finéz lortu beste baliabide hau:

• "amorez(-eta)..." 
  

Hónela zioén J.M. Agirrek hemen:

Tradizio literarioan hasitako bidea, ez eten, baizik eta osatu eta aberastu egin beharko genuke, hizkera juridiko kultu eta funtzional bat sortzeko. Ildo horretan, helburuzko esapide prepositibo bat falta zaigularik, ETAren sailean “amorez eta” proposatuko nuke, “amoreagatik” zaharretik abiatuta. [J.M. Agirre]

Pasarte hori entresakatu dugu ti ondorengo artikulua, zein publikatu zen an 31 eskutik, maleruski desagertua:

Gero, behin erabiltzen hasitakoan, estruktura horiek joan litezke zabaltzen ki beste esparru komunikatiboak ere baldin euskara-erabiltzaileek (erabiltzaile bakoitzak an erabilera bakoitza) ikusí egoki. [⇶]

Ereduak (mekanismoak) ere aukeran

 Atzo ikusten genituen bi eredu ezberdin ki garatu baliabide propioak:

• "afin(-eta...)", jarráikiz eredua hen "salbu(-eta)...",
  

• "finéz(-eta)...", jarráikiz eredua hen "esperantzaz(-eta)...".
  

Antzera sortu zirén adibidez "amoreagatik(-eta)..." edota "arren(-eta)...", biak ere berdin finalak nola "finéz(eta)...", nahiz gauza da ze "finéz(eta)..." dá laburrago ze "amoreagatik(-eta)..." eta akaso gutxiago anbiguoa zein "arren(-eta)". Ikus daigun zér esaten ganuen hemen gain "arren(-eta)":

Hortxe daukagu, beheko iragarkian, "arren..." estruktura finala bi alditan erabilia an esaldi berbera. Izatez, "arren(-eta)..." prepositibo hori ez da baizik produktua ti desdoblatú prepositiboki bere baliokide pospositiboa ("... arren"). Esan nahi baita, "...egin dezagun arren" =   "arren ... egin dezagun":

Soilik nahi nuke azpimarratu ze mekanismo hori dá propiala e euskara. 

Ereduak (mekanismoak) ere aukeran. [⇶]

Baliabide burulehenak + aditz ez-jokatuak (euskararen mekanismo propio bat, hain propioa nola erabiltzeá aditz jokatuak)

Atzo aipatzen genuen lan xume bat zeintan, textuinguru oso tekniko batean, erabili ahal izan genituen zenbait estruktura sintaktiko aurrerazale, batzutan lortuz zenbait konkateazio interesgarri (zenbat eta baliabide gehiago, bakoitzaren potentzia kateatzailea handitzen da). Ikus hau:

Esan behar da ze, lan horretan erabilitako estruktura gehien-gehienak jada erabiliak zirén noizbait euskaraz (hóri zen nire asmoa), nahiz horien gainean batzuetan erabili nituén euskararen beraren mekanismo sintaktikoak afin-eta eman aurrerapusu txiki baina ustez interesgarriak an garapen diskursiboa (an desdoblamendua) hen teknologia sintaktikoa barné euskara. Horren adibide bat dá aipuko "noiz ezberdintzen" hori, non eliditu baitá aditz laguntzailea.

Beste halako erabilera bat aurkitzen dugu an egiturá "afin(-eta) + aditz ez jokatua", non erabiltzen dén beste baliabide bat, "afin" finala, zeintaz mintzo ginen an gure "Euskararen garabideak" (2002):

Bai, Tartasek hor erakusten zigún bidea. Seguruena hari esker, gaur aurkitu ahal dugu estruktura hori an Orotariko Euskal Hiztegia. Eta baita seguruena hari esker, antzeko bide batetik (eta baita erábiliz euskararen mekanismo sortzaileak), gaur derivatu ahal dugú "finéz-eta" edo "finéz" finala ere, hain propioa nola "esperantzaz-eta", adibidez. Aukeran. [⇶]

..., ahal delarik, saio horiek zabaldu beharko lirake ki esparru gerota orokorragoak, zeintan, momentu bakoitzean, neurtu beharko litzake euren egokitasuna edo desegokitasuna.

Estruktura sintaktikoak aztertzean, behinda ondorioztatú ze estruktura konkretu bat izan liteké esanguratsuki interesgarria finéz gauzatu expresio diskursiboagoa edo irekiagoa, gero saiatu beharko ginake lantzen estruktura hori an kontextu dikursibo diferenteak (adibidez "ze" konpletiboa: ikus atzoko sarrera). Horixe egiten dugu aski intensiboki an blog hau, baina, ahal delarik, saio horiek joan beharko lirake zabaltzén ki esparru gerota orokorragoak, zeintan, momentu bakoitzean, neurtu beharko litzake euren egokitasuna edo desegokitasuna.

Horrela, noiz hasi nintzen egitén hóri master jada aipatua deitzén "Euskal Hizkuntzalaritza eta Filologia", iruditu zitzaidan ze akaso master hori izan liteké leku egokia afinda praktikan jarrí zenbait (neurrizko) erabilera sintaktiko aurrerazale. Hala ailegatu zen momentua noiz entregatu behar nuen aurreneko lana, titulatzén "Aditz osteko subjektu fokalizatuak" (ikus osorik beherago), ki Myriam Uribe-Etxebarria, zeini, lanarekin, bidali nion ondorengo ohar linguistiko hau, iragarriz ze ariketa horretan aurkituko zituén "zenbait estruktura berezi", hala nola ze "espero nuela horrek ez sortzea arazo berezirik": 

...

Atxikia bidaltzen dizut lana.

Euskararen aldetik, zenbait estruktura berezi erabili ditut: espero dut horrek ez sortzea arazo berezirik.

...

Lanean adibidez irakur daiteke esaldi hau:

non agertzen zaigun "ze" konpletibo bat (kin "-(e)la") eta "bitartean-eta" kontrastibo bat (hasieratik ondo indartuz kontrastea). Hemen dago lan hori osorik:

• "Aditz osteko subjektu fokalizatuak" (2008)

Arazorik egonez gero, komenta ziteken eta kenduko nituen, baina ez zen beharrezkoa izan. Ederki. Hóri da bidea, nahizta, jakina, diskutitu daiteke kritikoki edozer, eta saiatu hobetzen. Esan nahi dut ze estruktura horiek hor berariaz erabilita zeuden kin intentzio diskursibo, aurrerazale, potentziatzaile bat (salbu-eta, jakina, erroreak). [⇶]

Sopelako Juana Basarte (1992). "..., eta kasu da se eskondu san, ..."

Atzoko sarreran azpimarratzen genuén nóla "ze" partikula adibidez konpletiboa ez den derivatu ti "zer" galdetzailea (hala balitz ederki egongo litzake, noski), baizik jarráituz bide ondo konplexu-distiratsua, zeinen abiapuntuan dá "ez" partikula negatiboa. Eta gauza da ze, nola zioén Mitxelenak, "ezen" hori, edo bere ahaideá "ze", erabili dá kolokialki ere: 

Mitxelenak esaten digu ze:

"No hay duda posible, contra lo que piensan algunos, sobre el carácter popular, no culto, de esta partícula. [mintzo da gain "ezen"]" Mitxelena, 1964]

Izan ere, "ezen" edo "ze" dirá ikaragarrizko emaitza ti evoluzio sintaktiko propio bezain universal bat (dudagabe, beste harribitxi bat), zein gainera diversifikatu da an erabilera funtzional diferenteak: konpletiboa, konparatiboa, konsekutiboa, erlatiboa,..., eta zeinen erabilera konpletiboa den hain kolokiala nola landua: ...

Horretaz, ikustagun an liburua titulatzén "Urduliz ingeru" (Gaminde, 1992) nóla Sopelako Juana Basartek, 72 urtekoa, zioén:

..., eta kasu da se eskondu san, ... (..., eta kasua da ze ezkondu zen,...)

Hortxe dugu kasu bat non erabiltzen da "ze" konpletibo soila. Halako erabilerak gerota nekezago topatuko dira. [⇶]

Hala baliabidea nola mekanismoa dirá hain propioak nola ederrak, distiratsuak, ... harribitxiak.

Atzoko sarreran genioen nóla:

Izan ere, "ezen" edo "ze" dirá ikaragarrizko emaitza ti evoluzio sintaktiko propio bezain universal bat (dudagabe, beste harribitxi bat), zein gainera diversifikatu da an erabilera funtzional diferenteak: konpletiboa, konparatiboa, konsekutiboa, erlatiboa,...

Eta gaurkoan justuki azpimarratu nahiko genuke nóla "ze" hori datorrén ti "ez" partikula negatiboa, zeini gehitu zaion "-en" kasu inesiboa:

"ez + en" > "ezen> "ze"

ez baitu zerikusirik (haratago ti forma) kin beste "ze" hori zein datorrén ti "zer":

"zer" > "ze"

Baina gaur gauza da ze lehenengo "ze" hori dá, nola genioen, produktu ezin propialagoa hen mekanismo sintaktiko berdin propio bat (guztiz propioa an detaileak eta guztz universala an bere norabide orrokorra aldé posizio burulehenagoak, nahiz zirkunstantzia partikular askok influitu ahal duté gain abiadura eta inkluso norabidea e tendentzia orokor hori). Eta gauza da ze mekanismo propio hori orobat dá euskara, izanki mekanismo bat zein erabil liteke noiz-ere beharko litzaken (hori edo antzekorik ere, adaptatua ki kasu bakoitza). 

Saiatu ginen ematén evoluzio horren intuizio tentatibo bat an sarrera titulatzén ""ezik" edo "ezen": ezezkotasuna > salbuespena > konpletiboa", zein irakurri ahal dugú jarraian:

Aurreko sarreran genioen ze saiatuko ginen ematen intuizio tentatiboren bat nahizik antzeman dezagún konexio evolutiboa arten "ez" partikula negatiboa eta "ezen" konjunzioa, zein dún ematen aski sorpresiboa. Eta gauza da ze, batzuetan, aski kapritxosoak izan ahal dira bideak nondik evoluzionatzen diren hitzak edota baliabide sintaktikoak.

Kasu honetan, argi dirudi ze adibidez "ezik" edo "ezen" baliabideak, euren sorreran, guztiz loturik zihoaztén ki ideia e ezezkotasuna, adibidez an esaldiak nola:

Hori egin ezik, ez naiz joango.

Hor agerikoa da ezezko jatorria e baliabidea.  Edo:

Zugatik eze, ez nintzen joango.

non orobat agerikoa da ezezkotasuna. Baina, baliabide hori emeki joanen zen zabaltzen ki beste erabilera batzuk, non ezezkotasunaz gain, salbuespenezko ideia ere emanen zen:

Joanen gara denak lanera, aita ezik.

eta baita an bere versio prepositiboa, zein gogoratzen dugun:

Ilurdozko ezik, ordea, "izan ezik"en pare-edo dugu: yodín gerá dénak lanéra, ezík áite, aitéa "iremos todos a trabajar menos el padre". [Koldo Artola, 59. orr.]

Eta bide horretatik jarraiki, ikus ondorengo esaldia ganik Duvoisin:

Zaragarra, ezkabia eta bertze asko eritasun ez dira bertzerik ezen harrak.

non "bertzerik ezen = baizik":

Zaragarra, ezkabia eta bertze asko eritasun ez dira baizik harrak.

Edo:

Ez dute esan besterik ezen hori.
Ez dute esan besterik ezen bihar etorriko direla.

non dén nagusitzen salbuespenezko zentzua. Eta afirmatiboan:

Esan dute ezen bihar etorriko direla.

non desagertu da zentzu negatiboa edota salbuespenezkoa afin utzi bidea ki zentzu konpletibo hutsa, nondik aski hurbil aurki daitezke beste erabilera batzuk, nola erlatiboa. 

Jakina, hau guztiau ez da baizik intuizio orokor bat gain nóla pasa liteke tikan ezezko partikula bat ki nexu subordinatzaile bat.

Esan nahi baita ze hala baliabidea nola mekanismoa dirá hain propioak nola ederrak, distiratsuak, ... harribitxiak. [⇶]

Mujika (1981): "-(e)la gabeko [ezen] egituraren adibideak ugariak dira; ez behintzat bakanak."

Atzo mintzo ginen gain "ze" konpletibo soila (h.d., gabéz "-(e)la") nola alternatiba bat ki "ezen + -(e)la". Esan nahi baita ze euskara-erabiltzaileak hor izanen du beste aukera bat zein batzutan edo askotan (edo beti edo inoiz ez) izan ahal zaio interesgarria finéz akaso hobeki beté bere helburu komunikatiboak. Jose Antonio Mujikak diosku an bere artikulua titulatzén "-(e)la eta beste konpletibatzaileak" (1981):

Ezin da, bestalde, isilean gorde badirela han eta hemen ezen hutsaz eginiko konpletiboak edo konpletiboen antzekoak.  [Mujika, 1981]

Mujikak aipatzen duenez, Mitxelenak esaten digu ze:

"No hay duda posible, contra lo que piensan algunos, sobre el carácter popular, no culto, de esta partícula. [mintzo da gain "ezen"]" Mitxelena, 1964]

Izan ere, "ezen" edo "ze" dirá ikaragarrizko emaitza ti evoluzio sintaktiko propio bezain universal bat (dudagabe, beste harribitxi bat), zein gainera diversifikatu da an erabilera funtzional diferenteak: konpletiboa, konparatiboa, konsekutiboa, erlatiboa,..., eta zeinen erabilera konpletiboa den hain kolokiala nola landua: 

Konkretuki daukagu ze:

... -(e)la gabeko [ezen] egituraren adibideak ugariak dira; ez behintzat bakanak. [Mujika, 1981]

Berriro diogu: aukeran. [⇶]

"ezen + -(e)la" edo "ze" soila, aukeran

Atzoko sarrerako lanean erabiltzen genuén, adibidez, "ezen" konpletiboa kin "-(e)la" konplementatzailea, baina, OEHn, báda beste aukera bat zein izan ahal den ondo laburragoa: "ze" soila: 

Aukeran. [⇶]

Dudagabe, aurrerapausu errazak eman daitezke, gradualki, pixkanaka... eta aurrerapausu horiek metatzen doaz, hola sórtuz egoera berriák ze errazten dituztén beste aurrerapausu batzuk...

Euskararen garabideak dirá bideak nondik euskararen sintaxiak (eta beste edozein sintaxik) aterako luké (eta zinez espero dugu aterako duela) bere (eta edozein sintaxitan ere) potentzia diskursibo guztia, zein den potentzia komunikatiboa ere, eta ondo aberasgarria ki euskara-erabiltzaileak. Baina, nóla joan daiteke egiten? 

Ba, gure ikusmoldetik (eta euskararen kasuan), prozesuaren parte printzipala etorri beharko litzake ti euskara landua, idatzia, non geldintzen den konstantziá on erabilera horiek, zein, zentzu batean, bihurtzen dirén antzeko zerbait nola jurisprudentzia linguistikoa, hola eskainiz ereduak eta bereziki sostengua ki ondorengo erabiltzaileak. Gero, eredu horiek, emeki-emeki joanen dira bustitzen hizkera guztiak areanda erabat blaitu.

Adibidez, Joanes Urkixo idazleak erabili zituen hiru "bitartean eta..." an artikulu txiki bat zein publikatu zen an aldizkari literario txiki bat ("Ttu ttua", 1985), eta erabilera horrek ematen digu guri gaur egun sostengua ki erabili estruktura hori. Hain sinple nola hori. Hóri da bidea.

Ikus gure ondorengo textua titulatzén:

• Analisi ekonomikotik hurbilpena (Rubio, 2005)
  

zein hasten den honela:

Artikulu horretan (zeintaz esan behar dugu ze publikatu baitzen batere arazorik gabe, normalitate osoz), erabili nituén, baita normaltasun osoz, hainbat SVO ordena, hainbat estruktura erlatibo (espezifikatiboak edo explikatiboak), "ezen" konpletiboak, "ezi" edo "nola" konparatiboak, "noiz" edo "harik eta" denborakoak, "afin" finalak, "bitartean eta" batzuk ere, eta lehenengo paragrafo horretan ikusten dugu "respektu" bat. Bai, argiki, hori da bidea ki bultzatu aldé aukerako sintaxi potenteagoa, progresiboagoa eta, denaz gain, eraginkorragoa.

Jakina, saioak joan behar izaten dira lantzen eta fintzen, eta gure saioak ez dira salbuespena, baina orain azpimarratu nahi duguna dá ze, dudagabe, aurrerapausu errazak eman daitezke, gradualki, pixkanaka... eta aurrerapausu horiek metatzen doaz, hola sórtuz egoera berriák ze errazten dituzten beste aurrerapausu batzuk... [⇶]

Georgakopoulos et al. (2006) gain grekera: "The statistically dominant order in corpora and the prefered order in "all new" contexts is SVO."

Eskerrik asko Luis zatio bidali artikulu hori (atzo), non irakurtzen dugun:

Según Fernández Soriano (1993: 121), SVO es el orden más normal en español, mientras que VSO y VOS constituyen «órdenes alternativos». Con respecto al griego, SVO es el orden transitivo activo más común en oraciones principales y subordinadas (Lascaratou y Georgiafentis 2004: 6), pero se ha demostrado que la secuencia básica es VSO y que SVO resulta del proceso de tematización del sujeto (Philippaki-Warburton 1985).

Grekeran, irakurtzen dugunez, SVO dá ordena transitibo aktibo komunena an perpaus nagusi eta subordinatuak, nahiz, linguista generatibista batzuen ustez, oinarrizko ordena teorikoa litzaké VSO. Izan ere, gramatika generatiboan, oinarrizko ordena da hóri nondik eginen liraken geroko derivazio sintaktiko guztiak, halan-ze "se ha demostrado" hori referitzen da ki ustezko derivazio mental batzuk zein gertatuko liraken an gure burmuinak, eta zeinen arabera SVO izanen litzaké pixkat nekezagoa zein VSO (gainera, gogora daigun ze, adibidez aráuz Kayne, existituko litzaké oinarrizko ordena universal bakar bat, SVO, nondik derivatuko lirake beste ordena guztiak, zein, hortaz, izanen lirake guztiak ere nekezagoak zein SVO). Gaztelaniaz ere proposatu da VSO oinarrizko ordena, eta euskaraz SVO, baina, diogunez, oinarrizko ordena hori dá ordena teoriko generatibista bat.

Bila daigun beste iturri bat, kasu honetan enpirikoa ("Information structure in Modern Greek", 2006):

Bádirudi ze grekeran existitzen dira bi ordena neutro, SVO eta VSO, baina kin tendentzia bat aldé ordena gerota SVOagoa. [⇶]