Ber mekanismoa: "amorez-eta..."

Aurreko sarreran aipatu dugularik a-estruktura "amoreagatik-eta...", nahi nuke orain gogoratu ondorengo proposamena-e itzultzaile J.M. Agirre (ikus hemen eta hemen):

Tradizio literarioan hasitako bidea, ez eten, baizik eta osatu eta aberastu egin beharko genuke, hizkera juridiko kultu eta funtzional bat sortzeko. Ildo horretan, helburuzko esapide prepositibo bat falta zaigularik, ETAren sailean “amorez eta” proposatuko nuke, “amoreagatik” zaharretik abiatuta. [J.M. Agirre, 2012]

Eta gauza da ze "amorez-eta..." berez sortzen da, erabiliz ber mekanismoa nondik sortú "nahiz-eta..." edo "nahizik-eta...", eta areago baldin kontuan hartu ze, segun Euskaltzindiaren Hiztegia (EH): 

amorez 1 Zah. Amoreagatik. [EH]

eta are areago baldin kontuan hartu ze "amorez" bera ere erabili da an zentzu final pospositiboa:

Jangoikuak, pasino txarrak kendu daiguzan amorez, opa edo eskiniten deuskuz Zeruko sari andi ta ederrak. Mg CO 37. [OEH]

Berriro diot: ez da baizik ber mekanismoa nondik sortu "nahiz-eta..." edo "nahizik-eta...".

Zergatik ez genuke erabili behar? [⇶]

"amoreagatik-eta..." = "...amoreagatik"

Nola dioen Lafon gramatikariak (Lf Gram 748) an ondorengo aipua-e OEH, existitzen da beste baliabide sintaktiko burulehen bat zeinekin iragarri perpaus finalak: "amoreagatik-eta...", zein sortzen da ti desdoblamendua-e bere kide buruazkená "...amoreagatik":

AMOREAGATIK ETA (amorekatik eta S ap. Lh y Lrq; amoreak gatik H). "Amoreak gatik eta iratzar dadin, afin qu'il se réveille, [...] iratzar dadintzat, pour qu'il se réveille" H. "Afin que..." Lh. "Parfois ce subjontif final est annoncé par arren-eta, nahizik-eta, nahiz eta, afin que, ou encore amorea-gatik-eta, pour l'amour de ce que, [...] Amorea-gatik-eta jin dadin, afin qu'il arrive" Lf Gram 748. [OEH]

Ohartu ze Lafonek emandako zerrenda horretan falta da "afin-eta...", finala ere, zeintaz jada mintzatuak gara.

Ikus ere ondorengo esaldia, non "amoreagatik" agertzen zaigu an posizio buruazkena:

Heda ezak gure gainera eure Spiritu saindua, [...] nehork gure instruitzen harturen duen pená galdua ezten amorekatik. Lç ABC B 2r. [OEH]

edo beste hau non hala aditza nola haren ondoko "amurekatik" aurreratu diren:

Emadazü enthelegia, jakin ditzadan amurekatik zure manü saintiak. Mst. 2, 1. [OEH]

edo azken hau non "amoregatik" agertuko zaigu iragarriz zentzu finala-e perpausa zein datorren:

Amoregatik Isaia profetaren hitz hau izan zadin konplitia. SalabBN Mt 4, 14 [OEH]

Ez da agertzen adibide ez-jokaturik, baina berdin nola antzeko estrukturetan, erabil litezke aditz-forma ez-jokatu laburtuak noiz komeni:

Hala egin dut amoreagatik zu hobeto bizi (zaitezen)

[⇶]

"...egin dezagun arren" = "arren-eta ... egin dezagun" = "arren ... egin dezagun" = "arren egin dezagun..." = "arren egin..."

Jada hemen aipatua genuen desdoblamendu optatiboa-e "... arren ..." partikula final buruazkena afin eman "arren-eta ..." edo laburrago, "arren ..." partikula burulehena. Esan nahi baita:

"...egin dezagun arren" = "arren-eta ... egin dezagun" = "arren ... egin dezagun" = "arren egin dezagun..." = "arren egin..."

Ikus "arren-eta" an hiztegi historikoa deitzen Orotariko Euskal Hiztegia (OEH):

ARREN ETA a) (Encabezando una oración desiderativa). Ojalá. Ta miñ arturik / biraoka / asi zan, asi [...]: "Arren eta nillak [?] / orain, beti / erôngo al abe / ar ta guzti". Zav Fab RIEV 1907, 96.

b) (Dv). Para que. Cf. Lf Gram 748: "Parfois ce subjonctif final est annoncé par arren-eta [...], 'afin que'". Bidali zion mezua arren-eta hurbil zadin. J. Etcheb. [ES?] ap. Dv. Eskola nausi yarri, arren eta haurrak, / Orotan gehienik arthatu beharrak, / Etziten itsu geldi, eskeko bidean. Hb Esk 134.

c) "(L), desde entonces a..." A.

eta ikus ere bere versio final burulehen soildua, "arren ...":

ARREN 5. (Dv). (Con oración subordinada final, normalmente al comienzo de frase). Para que, a fin de que. v. ARREN ETA; cf. infra (II). Tr. Exclusivamente septentrional; no hay testimonios del s. XX. Othoiztuko duzu Iainkoaren maiestatea, arren agrada dakion zure eginza hau. Harb 45. Hargatik erne egon behar da eta othoitz egin arren denbora eztoan alferrik. SP Imit I 10, 2 (Ch denbora alferrik ez doazuntzat). Itzulgaitzatzu zure gana arren eskerdun, humil eta debozionetsu gerta gaitezin zure aldera. "Convertenos ad te, ut simus grati, humiles & devoti". SP Imit III 8, 3. Egiozu ofrenda zure bihotzaz, arren iar dadin haren gainean iaun, iabe eta nausi. SP Phil 523. Gure salbatzailleak utzi dio bere Elizari Penitenziazko eta Konfesioneko Sakramendua, arren hartan garbi gaitezin gure bekhatu guziez. Ib. 154 (He 156 garbitzeko). Egin dezatela horrentzat othoitz [...], arren [...] merezi dezan sartzea Zeruko glorian. Brtc 271. Tiranoek gatiboak gatez eta burdinez / Kargatzen ohi dituzte, arren hekin ordenez / Trufaturik ez daitezen bere gisa goberna! Monho 48. Beilla bat egina nuen, / Arren zu senda ziñtezen. Gy 76. Aiphatu lekhura bera da gan nahi, / Ez dadintzat arren trunpatua geldi. Ib. 96. Eskaldun guzia da egun gonbidatzen / Has dadin izpirituz zerbeiten moldatzen, / Yakin dezaten arren gure ondokoek / Nolako gaiak zuzten hekin arbasoek. Hb Esk 6. Nik dakidan bezala guziek arren / Yakin dezaten. Elzb Po 190.

Eta, antzeko kasuetan bezala, eskura egon beharko litzake aditz-aukera ez-jokatua ere: "arren egin...".

Edonola ere, estruktura burulehen final honek bádu arazoa-ezen "arren" partikula bera orobat interpretatzen da nola konzesiboa an estrukturak nola "hori egin arren,...", eta horrek nahastu eta, hortaz, zaildu lezake bere erabilera. Hala ere, hor dago mekanismo desdoblatzailea. [⇶]

Aukerako aditz-konkordantzia datiboa: "Afin eta ihesi egin dezazun haier, ...."

Aurreko sarreran aipatzen genuen ondorengo perpaus finala:

Afin eta ihesi egin dezazun haier [= haiei], .... Tt Arima XV. [OEH]

zein, nola genioen, aisa bihur liteke ondoko aukera ez-jokatua:

Afin ihesi egin haier, ...

non aditz ez-jokatuak ("ihesi egin") ez dun eskatzen konkordantziarik kin ezein objektu, delarik direktu edo indirektua.

Eta gauza da ze, aldaera jokatuetan ere, euskaraz existitzen da aukera ki ez egin konkordantziarik arten aditz jokatua eta objektu indirektua, nola ahal dugun konprobatu an goiko adibidea:

Afin ihesi egin dezagun haier,...

zein, modu konkordatuan, litzake:

Afin ihesi egin diezaiegun haier,...

Da beste aukera bat zein ez den zertan galdu, areago noiz nahi dugun sinplifikatu aditza. [⇶]

Ikus ere:

• Aukerako "-(e)n" edo "bait-" an aditz laguntzaile subordinatuak
• Ez genuke eginen baizik segitu bidea ezé zabaldu zuten zenbait idazle zaharrek  
• Modu guztietako nexu subordinatzaile burulehenak + partizipioa
• Erlativoak (eta beste) + aditz jokatugabea
• Nola simplificatu aditza, aldiberean birsortuz baliabide prepositivo zahar bat

"afin-eta egin dezagun ..." > "afin egin..."

Aurreko sarreran, noiz ikusi "nahizik-eta", konprobatu ahal izan dugu nóla azaldu den bere esangura arartez estruktura final frantsesá: "afin que" (OEH). Eta justuki expresio hori da etorkia nondik sortu-garatu da euskaraz a-estruktura "afin-eta", zein berdin-ere izan ziteken "afin-ze". Ikus OEH:

AFIN. (Seguido de eta). A fin de que, con objeto de que. Giten othoi, onsa bizi Ienkoarekila batian haren grazia saindian, afiñ eta ohoiñ tronpur hura, herioa jin dadinian, edo egunaz edo gauaz gure kontre, guk hura trunpa dezagun eta, ez hark, gu. Tt Onsa 61. Afin eta ihesi egin dezazun haier, ebita ditzazun. Tt Arima XV. [OEH]

Nabarmentzekoa iruditzen zait nóla "-eta" indartzailea kasu honetan atxiki zaio ki oinarri mailegatuá "afin", erakutsiz bere versatilitatea.

Eta, jarraituz ber bidea edo mekanismoa nola an antzeko estrukturak, hor ere erabil litezke aditz-forma ez-jokatuak, nola aditz-erroa edo partizipioa, ordezta aditz-forma subjuntibo jokatuak:

Afin eta ihesi egin dezazun haier, .... Tt Arima XV. [OEH]
Afin ihesi egin haier, ...

non, ohi bezala, "-eta" ere aukeran liteke. [⇶]

"nahizik-eta gorde..." = "...gorde nahizik"

Aurreko sarrera batean aipatu dugú "nahiz-eta..." estruktura, zein, esaten genuenez, amaituko zen bihurtzen kontzesiboa, eta orain aipatu behar dugu haren estruktura ahaideá "nahizik-eta...", zein jada aipatu genuen hemen, eta zeintaz OEH-k dioskún hau:

NAHIZIK ETA. "Nahizik-eta, nahiz eta, afin que" Lf Gram 748. v. NAHIZ ETA. Emaztekiak, nahizik eta gorde, ihardesten dio: [...]. "Elle veut dissimuler et répond". Barb Leg 23.

Bertan agerian gelditzen da erlazio estuá arten "nahizik-eta..." eta "nahiz-eta", nahiz orain asignatzen zaio esangura finala: "afin que".

Azken buruan,

"nahizik-eta... + partizipioa" 

ez da baizik desdoblamendu burulehena on estrukturá

"partizipioa + nahizik"

non "nahizik" horrek signifikatzen du "queriendo" (berdin nola hasieran "nahiz" berak ere):

NAHIZIK. Queriendo. v. NAHIRIK. "Zerbait ere nahizik dabille ori (AN-5vill)" Gte Erd 288. Gure inguruan dabil gu galdu naizik deabru gaiztoa. Mb IArg I 227 (v. tbn. 162 y ss.). Gero bere lanerat itzultzen da xixtuetan, bazkaria tenoreko nahizik moldatu. Barb Leg 131. Orai etorri naizik / zabiltza nigana. Yanzi 93. Neskak ondotikan, / denak i naizikan [...] / señorita guziyak / ire atzetikan. Ib. 123.

Horko adibide batean ("...bazkaria tenoreko nahizik moldatu"), "nahizik" agertzen da aurren bere aditz osagarriá "moldatu", erakutsiz berriro ere hóri flexibilitatea zeinekin mugitzen diren estruktura guzti hauek. [⇶]

"beldurrez(-eta) gal(du) beren dirua" = "beren dirua galdu beldurrez"

Antzera nola "ustez-eta" edo "nahiz-eta", bádaukagu "beldurrez-eta" ere, zein lotu ohi da kin aditz-forma subjuntiboak, bide emanez ki ondorengo estruktura burulehena:

Ez diote deusere aintzinatu nahi, beldurrez gal beren dirua. Dv [OEH]

baina kontuan hartuz ze subjuntiboa bera ere eraiki liteke kin partizipioa, ez dugu ikusten batere arazorik afin esaldi hori eman honela ere:

Ez diote deusere aintzinatu nahi, beldurrez galdu beren dirua.

Gainera, noiz erabili postpositiboki ( "...beldurrez"), báda agertzen partizipiorik, gutxitan bada ere:

Saiatzen da egiñalez / bere nekian meserez, / gizaixua bere kargua / galdu bildurrez. Xe 238. [OEH]

nondik-eta, jarraituz estruktura hauen ohiko mekanismoa, aterako zitzaigun honako hau ere:

...bildurrez galdu bere kargua.

Horrela, tituluko estruktura zabaldu genezake honela:

"beldurrez (-eta) + aditz-erroa / partizipioa + objektua"

Gainera, "beldurrez..." estruktura honetan ere, berdin nola an "ustez..." edo "nahiz...", bádaude aldaerak kin "-(e)la" edo "-(e)n" [OEH]. [⇶]

"nahiz + partizipioa + objektua" sortu da tikan mekanismo berbera zein "ustez + partizipioa + objektua"

Aurreko sarreretan genioen ze "ustez + partizipioa + objektua" estruktura sortu dá aurreratuz edo dislokatuz aurrerantza hala nexu estrukturala ("ustez") nola-ere aditza (partizipioa) respektu euren osagarriak. Hori da justuki ber sorrera zein suposatu behar zaion ki estrukturá "nahiz + partizipioa + objektua", non pentsatzekoa da ze "nahiz" hori hasiko zen signifikatzen "nahi izanez" an kokaera buruazkena, nola gaur ere den:

Hori egin nahiz, bestea eragin zuen. = Hori egin nahi zuelarik, bestea eragin zuen.

eta amaituko zen hartuz esanahi konzesiboa an kokaera burulehena, behin dislokazioa eginda:

Nahiz hori egin, bestea eragin zuen. = Hori egin nahi zuelarik ere, bestea eragin zuen.

edo:

Nahiz-eta egin hori, eragin zuen bestea.
Nahiz egin hori, eragin zuen bestea.

Hemen ere, berdin nola an "ustez...", bádaude aldaerak kin "-(e)la" edo "-(e)n", nola ikusi ahal dugun an OEH:

Tr. Documentado al Norte desde Dechepare; al Sur aparece en Refranes y Sentencias, en Mendiburu y en autores de los ss. XIX y XX. El vb. de la subordinada introducida por nahiz es generalmente un participio en textos meridionales (tbn. algún ej. aislado en Duvoisin, J.B. Elissamburu, Mattin y Xalbador), y una forma vbal. con suf. -(e)n en los septentrionales (tbn. en algunos ejs. de F. Irigaray (141), Orixe o Albeniz). Hay tbn. ejs. de formas de indicativo o subjuntivo con suf. -(e)la en Etcheberri de Ziburu, Axular, Argaignarats, Mendiburu, Iturriaga, Aguirre de Asteasu, Arrese Beitia, JanEd y Orixe (in Gazt MusIx 46). Se documentan además cinco ejs. de imperativo en Refranes y Sentencias, Etcheberri de Ziburu, Oihenart, Iturriaga y Orixe respectivamente; de vb. precedido de ba-, en Etcheberri de Sara, Bilintx y Noe; de radical verbal, en Lizarraga de Elcano y Orixe, y de sust. vbal. con suf. ines., en Lizardi. En DFrec hay 646 ejs. [OEH]

Baina, finean, a-mekanismoa nondik sortu da "nahiz + partizipioa" dá ber mekanismoa nondik sortu da "ustez + partizipioa", izanki oso mekanismo interesgarria. [⇶]

Ez soilik estruktura sintaktiko bat, baizik-ere mekanismo sintaktiko bat

Aurreko sarreretan ikusi ditugu zenbait aukera sintaktiko ezberdin zeinekin eman ideia bera. Ikus ondorengo zerrenda, non, abiatuz tikan aukera guztiz buruazkenak, helduko gara ki aukera guztiz burulehena:

Jangoikoa engañatzen duelako ustes
Jangoikoa engañatzen duela ustes
Jangoikoa engañatu ustes
Ustes-ezen Jangoikoa engañatzen duela
Ustes-eta Jangoikoa engañatzen duela
Ustes-ezen Jangoikoa engañatzen duen
Ustes-eta Jangoikoa engañatzen duen
Ustes Jangoikoa engañatzen duela
Ustes Jangoikoa engañatzen duen
Ustes Jangoikoa engañatu
Ustes engañatu Jangoikoa (224). LE-Ir. [OEH]

Hor ez dugu soilik estruktura sintaktiko bat ("Ustes engañatu Jangoikoa"), baizik-ere mekanismo sintaktiko bat. [⇶]

"Ustes engañatu Jangoikoa" = "Jangoikoa engañatu ustes"

Aurreko mezuan hitz egin dugu buruz desdoblamendua-e estrukturá "ustez" an "... atsegin egin uztez",  nondik sortu da alternatiba burulehená "uztez ... atsegin egin", non "uztez" mugitu edo dislokatu da ki hasiera-e perpausa. 

Adibide horretan, baina, aditz-partizipioa ("atsegin egin") ez da mugitu, eta hala, agertzen zaigu an bukaera-e perpausa ("uztez ... atsegin egin"). Ikus, ordea, ondorengo adibidea non partizipioa ere mugitu da ki posizio burulehena (respektu bere osagarria):

Ustes engañatu Jangoikoa.  (224). LE-Ir. [OEH]

zein, aurreko sarrerako ereduan, izanen litzake hau:

Ustes Jangoikoa engañatu.

non partizipioak itxiko luke perpausa; eta zein, eredu buruazken betean, izanen litzake hau:

Jangoikoa engañatu ustes.

Goragoko versioa ordea (esan nahi baita "Ustes engañatu Jangoikoa") dá guztiz burulehena, aurrena doalarik nexu estrukturala ("Ustes"), gero aditza, zein kasu honetan den aditz-partizipioa ("engañatu"), eta azkenik aditz-osagarria ("Jangoikoa").

Hor, aparte erabili "ustes" desdoblamendua, orobat erabili da VO estruktura, zein ez den baizik desdoblamendu burulehena-e OV, halatan ze, emaitza agertzen dá guztiz burulehendua. [⇶]

"hari atsegin egin ustez " = " ustez hari atsegin egin"

Jarraituz kin "ustez..." tresna, ikus ondorengo adibidea an betiko OEH:

Eraman zuten haren burua Dabit gana, uztez hari atsegin egin. Lg I 299. [OEH]

non "ustez" (esan nahi baita "uste(aga)z" edo "ustearekin") osatzen da kin aditz-partizipioa. Eta gauza da ze hori bera adieraz liteké honela ere:

Eraman zuten haren burua Dabit gana, hari atsegin egin uztez.

non, orain, "uste + z" estruktura nominala jarraikitzen zaio ki aditz-partizipioá "atsegin egin".

Gainera, pentsatzekoa da ze azken egitura buruazken hori ("... atsegin egin uztez") sortuko zén lehenago zein aurreneko estruktura burulehena ("uztez ... atsegin egin"), eta hor gertatu dela desdoblamendu bat, halatan ze, orain, dauzkagú bi aukera, bata buruazkena, eta bestea burulehena. [⇶]

"ustez (ezen)" edo "ustez (eta)" + "-(e)n"

Aurreko sarreran azpimarratu dugu nóla "ezen" eta "eta" partikulak izan ahal dira ordezkagarriak an estrukturá "ustez ezen" edo "ustez eta" + "-(e)la". Orain berriz, aipatu nahi dugu nóla, estruktura horietan, orobat ordezka daitezke "-(e)la" eta "-(e)n" marka subordinatzaileak, halatan ze topatu ahal dugu:

"ustez (ezen) + -(e)la" = "ustez (eta) + -(e)la"

edo

"ustez (ezen) + -(e)n" = "ustez (eta) + -(e)n"

non trukagarri diren "-(e)la" eta "-(e)n". Hor doaz adibide pare bat respektu azken erabilera hori:

Hasi zen [...] bere leheneko zamaren [...] handitzen, ustez ezen halatan arinduko zeikan. Ax 85 (V 58). [OEH]

eta

Eta harek, ustez-eta baratzezaina zen, ihardetsi. Leon Io 20, 15 [OEH]

Gauza da ze berdin ere jar genitzake hor "zeikala" eta "zela". [⇶] 

"ustez (ezen)" edo "ustez (eta)" + "-(e)la"

Aurreko sarreran genioen ze

"ustez + -(e)la = uste-ze + -(e)la" 

nahastu liteke kin

"ustez + -(e)la = uste+z (ezen) + -(e)la",

zeinen esanahia ez den "ematen du...", nola aurrenekoan, baizik-eta "uste izanez ezen...".

Orain nabarmendu nahi dut nóla "ezen" eta "eta" partikulak, zeintaz gatozen mintzatzen esaterako hemen, izan daitezke baliokideak ere:

"ustez (ezen) + -(e)la" = "ustez (eta) + -(e)la" 

hala nola an:

Hark ustez ezen baratzezaina zela, diotsa. Lç Io 20, 15 [OEH]

eta:

Ustez eta zerbeit parada atzemanen nuela. StPierre 18. [OEH]

Hor, "ezen" eta "eta" ordezkagarri bihurtu dira, hala nabarmenduago geratzen delarik zéin hurbil egon daitezke bi partikula horiek funtzionalki. [⇶]

OEHn falta da "uste eze" edo "uste-ze" sarrera

Aurreko sarreran ikusi dugu nóla:

uste eze  >  uste-ze  > ustez e  >  ustez

zein ez litzaken nahastu behar kin:

uste + z  >  ustez

zeinen etorki ezberdinak iragartzen digu bere esanahi ezberdina.

Baina gauza da ze OEHan ez da existitzen sarrera berezituá "uste eze" edo "uste-ze", halatan ze estruktura (eta erabilera) hori soilik agertuko zaigu barnen sarrera orokorrá "ustez", non gelditzen baita galduta eta nahastuta, hala nola bere erabilera zaildua zatio bere koinzidentzia formala kin "uste + z".

Hortaz, egokia litzake baldin "uste eze", edo akaso hobeki "uste-ze", edo are hobekiago biak, propioki sartuko balira an hiztegi referentzial nagusia ne euskara: Orotariko Euskal Hiztegia, non agertu beharko litzake. [⇶] 

"uste eze" fusionatu liteke an "ustez"

Aurreko sarrera batean ikusi dugu "ustez eze" edo "uste-ze" estruktura sintaktikoa, eta nóla horren aldaera bat zén "ustez-e" (Eibar aldeko hiztegia), zeinen adibide bat topa dezakegu an weborriá Bergarako euskara:

2. ustez. (c). izena. Ematen du. Beti artzekuekin dago, ustez e bere kontura bizi gala./ Liñuak loria ederra eukitzen dau, anillan kolorekua, dana berdiñ-berdiñ, ustez itxasua dala. Aniz. [Bergarako euskara]

Bi adibide horiek bádatoz an OEH ere, eta bigarren horrek, non erabili "ustez" soila, bádakar bere sarrera propioa an terminu hauek:

USTEZ: Como si. "Liñuak loria ederra eukitzen dau, anillan kolorekua, dana berdiñ-berdiñ, ustez itxasua dala" Elexp Berg. [OEH]

Eta interesgarria iruditu zait ikustea nóla "eze" partikula, hasieran independentea, joan den atxikitzen ki bere aurreko aditza harik-eta heldu ki bere fusio totala an formá "ustez" (zeintaz esan behar da ze nahastu liteke kin "uste + z", zeinen esanahia den ezberdina). [⇶]

"ezen" eta "eta" batera ere

Aurreko bi sarreretan mintzatu gara buruz "ezen" eta "eta" explikatiboak, eta orain aipatu nahi nuke nóla bi partikula horiek batera ere joan daitezke. Ikus ondorengo adibideak an OEH: 

ZE: (Reforzado con eta). Ire semiari berbetarako edukaziño pixkat emon biar detsak; ze, ikan tratatzen najok eta. SM Zirik 78. Nunbaitx leku biarrian izango gaituk, ze, [...] mundu au ixa gaiñezka ein biarrian jaukagu-ta. Ib. 23. [OEH]

non bukaerako "eta" edo "-ta" horiek balia litezke ki enfatizatu (edo akaso gogoratu) perpausaren zentzu explikatiboa noiz eman aditz buruazkena.

Báda, bestalde, beste erabilera bat non "eta" partikula ez den klitikotzen ki bukaerako aditza e-perpaus explikatiboa (nola gorago), ezpada-ze klitikotuko zaio ki "ezen" bera, sortuz halako aukera konjuntibo burulehen nabariago eta indartuago bat, "ezen-eta":

EZEN ETA: Porque, ya que. Deusik ez dezake, ezen eta da estekatua. Othoizlari n.º 19, 226. [OEH]

Hortxe dauzkagu "ezen" konjunzio burulehena eta "eta" partikula, indartzaile bihurtua. [⇶]

"ze" explikatiboa an posizio ez-burulehena, edo, horixe bai dela flexibilitate sintaktikoa!

Atzoko sarreran aipatzen genuen a-posibilitatea ki erabili "-ze" klitiko kausal bat an posizio ez-burulehena, eta orain ikusiko ditugu beste antzeko "ze" edo "ezen" explikatibo batzuk atereak tikan Orotariko Euskal Hiztegia [OEH]:

ZE: Baleuko ondasunik ze, laister kenduko leuskio. msOch 3. [OEH]

esan nahi baita: "Ze, baleuko ondasunik, laister kenduko leuskio.", non "ze" hori dá explikatiboa. Ikus beste adibide kausal-explikatibo batzuk kin "ezen" aldaera:

EZEN: (No situado al comienzo de la oración). Guztiarekin alferrik / hanbat penatzen dire: / hirugarren egunean / ezen biztuko zaie. EZ Noel 99. Iragan behar duzu ezen uretik eta sutik, freskaduran sarthu baiño lehenago. Ch I 22, 5. Dohatsu ezti direnak, gozatuko dire ezen Lurraz. Jaur 378. Gorthea ezen, hemen klarki errateko, / Herri bat da. Gy 212. Kanporat ilkhi gabe ere, Jainkoa geroni baithan kausituko dugu. Badugu ezen arima, badugu gorphutza. Arb Igand 149. v. tbn. JesBih 396. MarIl X. Dv Lab 225. Xa Odol 91. [OEH]

Nahizta posizio sintaktiko ez-burulehen hori ez da, oro har, hain interesgarria tikan ikuspuntu komunikatiboa, ondo da ze errepara dezagun ki flexibilitate sintaktikoa ze-islatzen da hor, zein, izanki oso gauza ona, aise aplika liteke ki beste partikulak nola adibidez "buruz" edo "arten", zein, horrela, kokatu litezke an posizio burulehena ere noiz nahi edo behar den. Eta hori bai izango litzakela ondo interesgarria komunikatiboki, hori bai izango litzakela aurrerapausu komunikatibo ederra. [⇶]

"-ta" da beste partikula bat ze-jotzen du ki bilakatu klitiko

Komentatzen genuen atzo nóla "-ze"  partikula batzutan atxiki edo klitikotu ahal zaio ki aditz bat afin sortu expresio konsekutibo bat, eta oraingoan esan nahiko genuke ze "-ta" partikulak ere erakusten du halako joera klitikotzaile hori afin sortu perpaus explikatiboak nola:

Sartu barrura, hotzituko zara-ta.

Hor "-ta" klitikotu da ki aditza e-perpaus explikatiboa, jokatuz antzeko paper sintaktikoa zein "-ze" konsekutiboa an aurreko sarrera. Eta gauza da ze "-ze" ere antzera erabil liteke an perpaus explikatiboak:

Sartu barruta, hotzituko zara-ze.

Azpimarratzekoak iruditzen zaizkit horiek-antzekotasunak arten "(e)ta" partikula tipikoki koordinatzailea eta "(e)ze(n)" partikula tipikoki subordinatzailea, hala nola bi partikula horien potentzialitate semantiko eta sintaktikoa. [⇶]

Beste adibide bat non "-ze" agertzen da itsatsia edo klitikotua

Aurreko sarreran mintzatu gara buruz "-ze" klitiko bat ("uste-ze"), eta ondorengo aipuan Euskaltzaindia [EGLU V:453] mintzo zaigu buruz beste "-ze" itsatsi edo klitikotu bat, referitua ki "hain... ze..." estruktura konsekutiboa:

Perpaus kontsekutiboaren hasierako morfema nolabait perpaus nagusiari itsatsia edo klitikotua ere gerta liteke. Hona hemen horrelako esamolde bat, oso ohikoa ahozko euskaran, mendebaldekoan bereziki:

Eskolara joan gabe gelditu nintzen, hain goxo nengoen-ze.

[EGLU V:453]

non "-ze" klitikotu da ki aditza e-perpausa. Bide batez esan ze, hor ere klitikoa agertzen da idatzia kin gidoia. [⇶]

Gehiago buruz "uste-ze"

Aurreko sarreran aipatzen genuen "uste-ze" estruktura sintaktikoa, eta mintzo ginen buruz dependentzia fonetikoa e-"ze" respektu "uste", zeinekin batzen den.  Orain aipatu nahi dut estruktura horren erabilera bat non areago nabarmentzen da aipatutako lotura foniko hori (arten "uste" eta "(e)ze"). Dá gutun bat (aurkitua an Argia astekaria, 2003-1-5) eta honela hasten da:

"Euskal gaietan barna" izenburuarekin, 512 zenbakian, G.K.-ren kritika bat agertu zan. Aipatutako hitzaldien zuzendaria izan nintzan ezkero, galdera batzuk egin nahi nizkioke. A) Hamarren bat egun lehenago eskatu zidaten zuzendari izateko. SOS bat zala, uste eze. ... [Argia astekaria, 2003-1-5]

Hor "uste eze" hori atzera joan da dena batera, unitate berean, batasun batean, argi utziz lotura estua arten "uste" eta "eze", non "eze" da elementu atono (fonikoki) atxikia ki "uste", esan nahi baita elementu klitikoa. [⇶]

"uste eze...": "Konparaziño matiza emoten detsa esandakuari,..." [Eibar aldeko hiztegia]

"uste eze" dá beste estruktura interesgarri horietako bat kin "eze" (edo antzekorik). Ikus honako adibideok, zein agertzen an Eibar aldeko hiztegia:

Interesgarria iruditzen zait nóla: konparaziño matiza emoten detsa esandakuari, baiña konpletiba itxuria be badaka, halatan ze itzul liteke nola "como si...".

Bestalde, hor ikusten dugu a-aldaera "uste-ze" eta, interesgarriki, "ustez e" ere, non akaso egokiagoa litzake idazteá "ustez-e", kin gidoia, adieraziz ze "e" atono hori bihurtu dá klitiko, esan nahi baita fonetikoki dependente, respektu "ustez", berdin ere nola gertatzen an "uste-ze", non gidoiak adieraziko liguke a-dependentzia fonetikoa e-"ze" respektu "uste", zeintan apoiatzen den eta zeinekin batzen den. Eta bide horretatik ez legoke txarto bideratua idazteá "uste-eze" ere. [⇶]

"baizik-eta" edo zéin hurbil egon ahal diren perpaus konpletiboak eta explikatiboak

Aurreko sarreran, Erramun Gerrikagoitiak ekarri digu ondorengo esaldi hau, aterea ti Herria astekaria:

Claude Géant minixtro ohia, Sarkozy presidentaren lagun handia, auzipetua izan zen baizik-eta zuzenkontra atxiki zuela, ixilka bezala eta beti sos idorrez, prima berezi batzu eta ez hain ttipiak, hilabetean bost mila euro edo holako zerbait. [Jean Baptiste Dirassar, Herria]

non "baizik-eta" konpletibo horrek izango luke interpretazio kausala, explikatiboa:

Hori baizik-eta hori equivalentea da kin zeren, zerren, zatio, ... zeren marcatzen du causalitatea edo zergatic izan zen auzipetua Claude Géant. [Erramun Gerrikagoitia]

Eta gauza da ze adibide hori ezin hobeto datorkigu ki erakutsi zein hurbil egon ahal diren perpaus konpletiboak eta kausalak. Ikus nóla mintzo da Euskaltzaidia buruz "baizik-eta" hori (EGLU-V:55-56):

..., baizik eta hori duen perpausa ez da inoiz lokabea, beste perpaus baten mendeko gisa erabiltzen baita beti, haren azalpena emanik eta "esanaz" edo horren antzeko zerbait adieraziz. Hona erabilera horren berri ematen diguten zenbait adibide, testuetatik hartuak:

(106) a. Berak beti ukatu du, baizik-eta besta-buru egunez kanpo ez zuela sekulan mokanesik (P. Lafitte, Murtuts eta bertze, 77).
[...]
c. Elizaren etsaiek aski maite dute gezurrez Innocent VIII mila lau ehun eta lauetan hogoita lauetan Alta Saindu hautatuaz mintzatzea, baizik eta bizi tzarra ereman zuela, haurrak ere ukhan zituela (Ib., 108).
[...]

[...]..., (106a) adibidean ukatzen dena ez da perpaus osagarrian adierazten dena; beste zerbait ukatzen da eta ukapen hori oinarritzeko, hain zuzen, esaten da "besta-buru egunez kanpo ez zuela sekulan mokanesik ". Eta (106c) adibidean ere perpaus osagarria ez da mintzatzearen objektua, "mintzatu" aditzak ez baitu objektu zuzenik; etsaiek Aita Santuaz mintzatzen dira "esanaz" hain zuzen, "bizi txarra eraman zuela"... [EGLU-V:55-56]

Bai, batzutan, pausutxo bat besterik ez dateke arten perpaus konpletiboa eta perpaus explikatiboa. Eta pausuz pausu, pausutxoak emanez, baliabide sintaktikoak joan daitezke zabaltzen euren erabilera ki esparru semantikoak zein akaso ez genituen espero, hala nola kasu honetan, non, jatorrizko partikula negatibo bat, nola den "ez", amaitu da izaten "baizik-eta" konpletibo-kausala. [⇶]

"zein-eta" konparatiboa ere

Aurreko sarreran aipatzen genuen nóla perpaus konsekutiboetan erabili izan dirén nexu diferenteak nola "non", "ze" edo "zein eta" ki iragarri konsekuentzia, eta orain gustatuko litzaiguke gure begirada pausatzea an beste erabilera bat: "zein-eta" konparatiboa. Ikus zer dioskun Euskaltzaindiak noiz ematen dituén bere lehen urrats gramatikalak (EGLU-V:411): 

3.3.1.10. ZEIN-ETA, BAINO-ren ordez
Zenbait testutan baino konparazio morfemaren ordez zein eta ageri da.

(290) Zer zorakeria garbiagorik izan leiteke zein-da (...) arrak jango dabeen gorputzaren ardurearen ardureagaz amurruturik ibiltzea? (J. M. Zabala, Sermoiak, 223).

Zein-eta hau berdintasunezko konparazioan ere agertuko da (ikus 3.4.1). [EGLU-V:411]

Eta gauza da ze "zein" konparatibo hori dá ondo interesagarria, dá beste aukera bat zein ez genuken ahaztu behar, eta bai ondo landu. [⇶]