Zéin diferentzia (duda gabe, handia) izanen da arten "aurka" eta "versus" afin izan hain diferenteki tratatuak?

Aurreko postaren harian (non kondatzen bainuen nóla artikulu batean kendu behar izan nuén "aurka" burulehen bat, adibidez), gogoratu naiz kin galdera bat zein egin baitzuén Dionisio Amundarainek gain erabilera ziertoa hon "aurka" prepositiboa an pilota-mundua (eta zein jada aipatu genuén hemen), adibidez an:

Lazkao aurka Beasain 

Galdera horren ostean agertu zirén zenbait erantzun aski negatibo respektu erabilera hori, baina baita ondorengo komentarioa ere, zeinek galdetu zergátik ez diren planteatzen ber arazoak respektu "versus", zein dén berdin burulehena, eta, dakizuenez, Euskaltzaindiak onartua (ikus ⇶ "versus", adverbioa? [2014]):

2004-06-08 / 13:10 / Aitor Ugarte Arruebarrena

Eta, Lazkao versus Beasain edo Lazkao vs Beasain? Hori onartuko genuke?

(AITOR UGARTE ARRUEBARRENA itzultzailea da)

Zéin diferentzia (duda gabe, handia) izanen da arten "aurka" eta "versus" afin izan hain diferenteki tratatuak?

EHUko Euskara Zerbitzutik: "...euskara estandarrera moldatzea edota posible ez balitz, beste hizkuntza batean prestatzea artikulua"

Aurreko post batean irakurtzen genuén pasarte bat zein zen agertu an nire "Hizkuntza bere osotasunean" (2017), baina komentatu nahi nuke ze hor (eta han) irakurritako textua, nik idatzitakoa izanik ere, oso da ezberdina tikan nire lehenengo proposamena, zein izan zén hau:

4. Gaitasun biologikoa aurka teknologia linguistikoa

Ondo ezberdindu behar ditugu gaitasun linguistikoa eta teknologia linguistikoa, gaitasun biologikoa eta tresna kulturala. Gaitasun kognitiboak dira potentzialitate natural-biologikoak (adibidez, gaitasun kognitibo zenbatzaile edo rekurtsiboa), bitartean-ze baliabide linguistikoak dira tresna kulturalak zeinek lagundu implementatzen efektiboki gure komunikazioa (esan nahi baita ze zenbakiak eta baliabide sintaktiko-diskurtsibo ahatsuak ez dira baizik teknologia zeinek lagundu inplementatzen inoren gaitasun zenbatzailea edo rekurtsiboa, hurrenez hurren). [2016]

Gero, jakingo nuen ze:

Euskara Zerbitzutik jakin dugunez, zure artikuluak ez ditu betetzen eskatzen dituzten irizpideak, eskertuko genizuke azaroaren 25erako euskara estandarrera moldatzea edota posible ez balitz, beste hizkuntza batean prestatzea artikulua. [2016]

Behin berridatzi ondoren, geldituko zén nola irakurri duzuen:

4. Gaitasun biologikoa versus teknologia linguistikoa

Ondo ezberdindu behar ditugu gaitasun linguistikoa eta teknologia linguistikoa, gaitasun biologikoa eta tresna kulturala. Adibidez, gaitasun kognitibo zenbatzailea edo errekurtsiboa dira potentzialitate natural-biologikoak, eta zenbakiak edo baliabide sintaktiko-diskurtsibo buru-lehenak dira teknologia kulturala zeinen bitartez (hobeto) inplementatzen dugun gure gaitasun zenbatzailea edo errekurtsiboa, azken buruan esanguratsuki potentziatuz gure efizientzia eta eraginkortasun komunikatiboa. [2017]

non desagertu dirén:

1. aurkaritzako "aurka" prepositiboa, zein jada erabili da, batez ere an pilota-iragarkiak.
2. aurkaritzako "bitartean-ze" prepositiboa, zein jada erabili da an bere formá "bitartean-eta", prepositiboa ere.
3. "ze" konpletiboa (ez darama marka subordinatzailerik), jada erabili da.
4. "... tresna kulturalak zeinek lagundu implementatzen..."erlatibo murriztaile ez-jokatua, zein ez den baizik beste perpaus subordinatu ez-jokatu bat, hori bai, erlatibo murriztailea ergatiboa delarik.
5. "...ez dira baizik teknologia...", zein jada erabili da.

Estruktura guzti horiek, gure ustez, dirá, gaur bertan, ondo erabilgarriak tikan jarrera ireki bat (edo, gutxienez, erabiltzeaz mintzatu liteke), baina, bistan denez, EHUko Euskara Zerbitzukoak ez zeudén, 2016an bederen, bereziki interesatuak.

"furiatsu" vs "furfuriatsu": laburrago eta zehatzago

Noiz bilatu "furfuriatsu" an Elhuyar Hiztegia, hauxe topatukó an gaztelaniazko partea:

furfuriatsu
izond. (Ipar.) furibundo, -a; colérico, -a; cascarrabias; propenso a enfurecerse

zein litzakén hitz horren bigarren adiera an Orotariko Euskal Hiztegia: "emporté", "facilment irritable" edo "propenso a enfurecerse", zeinen sinonimotzat hartzen dén "haserretsua", eta ez "furfuiatsua", zein litzakén sinonimoa e lehenengo adiera: arrogante, jactancioso, fanfarrón...

Baina, hara non, Elhuyarreko gaztelaniazko alde horretan, desagertu zaigu lehenengo adiera furfuiatsu hori (Lç, Bibl urgulutsu, He superbio, Dv hanpurutsu), eta soilik gelditu dá bigarren adiera, esan nahi baita "emporté", "facilment irritable" edo "propenso a enfurecerse", zein, hori ere, ez dén inondik inora berdin zein "furioso".

Eta jakina, ez dugu ahaztu behar ze hortxe daukagu, adibidez, "furiatsu" laburrago eta zehatzagoa. Edo "furios" bera ere, zein, besteak beste, dén are laburragoa, eta, inkluso, are zehatzagoa ere, noiz nahi dugún esan justuki "furios".

Eragin handia

Josu Lavinek, aurreko sarreran, erakutsi digu bidea ki Euskal Klasikoen Corpusa, non aurkitu ahal ditugu ondoko maiztasunak, eta datak:

furios eta derivatuak: 23 agerraldi, 11 liburu, 8 egile (aurrena: 1623)
furfuriatsu: 1 agerraldi  (aurrena: 1945)

Bestalde, hauxe aurkitzen dugu an Egungo Testuen Corpusa:

furios: 10 agerraldi
furfuriatsu: 0 agerraldi

Azkenik, noiz begiratu an Ereduzko Prosa Gaur, hartzen dugú ondorengo sorpresa:

furios: 2 agerraldi
furfuriatsu: 21 agerraldi, 

non jada, "furfuriatsu" hasi da signifikatzen "furios", argiki an 16 agerraldiak zein zor dizkiogún ki Patxi Zubizarreta. Zeren gauza da ze "furfuriatsu" hitzak ez du bereziki signifikatzen "furios", baizik-eta, ikusi dugunez, arrogante, jactancioso, fanfarrón... (syn. furfuiatsua); edota, bigarren adiera batean, colère, emporté; (syn. haserretsua), non emporté horrek esan nahi dú "facilement irritable". 

Gainera ere, "furios" dá 2 silabakoa, eta "furfuriatsu" 4koa.

Hortik, bi ondorio:

1. Idazle klasikoek maizago erabili duté "furios", lehenagotik ere, dá laburragoa, eta, inportanteena, dú signifikatzen "furios".
2. Hiztegi batek, edo gramatika batek, edo akademia linguistiko batek izan ahal dú eragin handia, bai onerako eta, bistan denez, baita txarrerako ere.

Eta adibidez "furios", agertu ez

Azken bi sarreretan (hemen eta hemen) mintzatu gará, besteak beste, gain hitzá "furios" eta bere derivatuá "furioski". Hona hemen zér eskaini Elhuyar hiztegiak noiz bilatu, gaztelaniazkoan, "furioso":

furioso, -a
haserre, amorratu, amorruzko, sutan, furfuriatsu

non, adibidez, baldin bilatu "furfuriatsu" an Orotarikoa, hiztegi horrek bidaliko gaitu ki "burfudiatsu":

furfuriatsu. v. burfudiatsu.

non aurkitukó ondoko azalpena:

burfudiatsu (H), furfuriatsu (H, Dv A, T-L), furfuiatsu (Ht VocGr 329, Lar, Lecl, H, Casve), furfudiatsu (H), burfuiatsu (H).
Arrogante, jactancioso, fanfarrón. "Qui est sujet aux emportements, sans raison et avec peu d'effet" Dv. "1.º arrogant, fanfaron, vantard, insolent; syn. furfuiatsua; 2.º colère, emporté; syn. haserretsua" H. "Arrogant" T-L, Casve. Ezen gizonak izanen dire beren buruez hartuak, lukhuruak, banoak, furfuiatsuak. 'Superbi'. TB 2 Tim 3, 2 (Lç, Bibl urgulutsu, He superbio, Dv hanpurutsu). Burua gora, nor-gira-gu aire furfuriatsu batekin. Lf Murtuts 16. Hain da erretx, luma xorrotxaren jabe denari, piko zonbaiten botatzea oilo bustian pitzarazteko eta... bertze larru furfuriatsuen hertzeko! Herr 21-4-1960 (ap. DRA). Hantxet furfuriatsu horien andreak nagiki andetan etzanak, sehi parrasta baten erdian. Etcheb Obrak 36.

 Eta adibidez "furios", agertu ez.

furios, edo furioso

Aurreko sarreran komentatzen genuen nóla "furioski" adverbioa ez den ofizialki existitzen euskaraz, eta oraingoan aipatu nahi dugu adverbio horri dagokion "furios" adjektiboa, hala nola bere aldaera "furioso", zein orobat galdu zaizkigu an gure hiztegi arauemailea nahiz ez dirén baizik emaitza e aplikazioa e sufijoá "-os", edo "-oso", ki izená "furia".

Ikus dezagun zér dioen EHUko Sareko Euskal Gramatikak gain atzizki hori, eta bide batez gogora ditzagun sufijo horrek emandako beste emaitza batzuk:

-os, -oso atzizkiekin ere ugaritasuna adierazten duten izenondoak sortzen ditugu. 

Jatorriz atzizki erromantzea da -os, eta honekin sorturiko izenondoak Iparraldeko testuetan aurkituko ditugu nagusiki; zalantza egin dezakegu egiazko eratorriak ote diren, ala mailegu egokituak. Nolanahi ere, Villasantek (1974) edo Lafitte, P.k (1944) jaso duten atzizkia da: abarizios, apetitos, balios, biktorios, desiros, golos, gutizios, hiros, lorios, malizios, mendekos, miserikordios, nekos, penos, perilos…
...
-oso aldaera ere badu, Hegoaldeko testuetan: apetoso, bakeoso, galanioso, lainezoso, malizioso, nekoso… [Sareko Euskal Gramatika] 

Beste adjektibo ondo interesgarri asko ere jar genitzake zerrenda horretan, hala nola "furios", edo "furioso".

"furiously" versus "furioski"

Genioen hemen ze nekez aurkituko dugu elkarrekin "lo egin" aditza eta "furioski" adverbioa, salbu an zentzu figuratu edo poetikoa, eta horren arrazoia zelá semantikoa: jarrera furiosa ez da ondo lotzen kin lo egitea. Askoz probableagoa dá adibidez esaldiá "Mintzatu zén furioski". Hala ere, "Mintzatu zén furioski" hori ere ez da gaur gaurkoz euskaraz oso probablea, eta arrazoia ez da orain semantikoa, baizik lexikoa eta sintaktikoa.

Ikus dezagun alde lexikoa: gauza da ze "furioski" hitza ez da ofiziala, ez baita agertzen an hiztegia e Euskaltzaindia (nahiz bai agertu an Orotarikoa) eta horixe da arrazoi nagusia zergátik euskaraz hitz horren probabilitatea izanen dén oso baxua. Areago, euskal textu guztiak zuzenduko balira, hitz horren probabilitate idatzia izanen zén justuki zero. Eta, kasu honetan, nahikoa litzake Euskaltzaindiak bere irizpidea aldatzea afin hitz hori bihur zedín askoz probableagoa.

Bai, ekonomia hutsa

Genioen an aurreko sarrera, eze, nahiz esaldi bat nola "Nik lo egiten dut furioski" dún juntatzen aditz bat eta adverbio bat oso gutxi probableak (salbu akaso an testuinguru figuratibo edo poetiko batean, non elkarketa hori dén bihurtzen probableagoa), horrek ez du evidentziatzen a existentzia e gramatika universal eta innatoa.

Ondo ezberdindu behar dá  biologia eta kultura, nola genioen an artikulua titulatzen "Hizkuntza bere osotasunean" (2017), publikatua an liburuá "Gotzon Aurrekoetxea lagunarterik hara" (UPV-EHU):

Gaitasun biologikoa versus teknologia linguistikoa 

Ondo ezberdindu behar ditugu gaitasun linguistikoa eta teknologia linguistikoa, gaitasun biologikoa eta tresna kulturala. Adibidez, gaitasun kognitibo zenbatzailea edo errekurtsiboa dira potentzialitate natural-biologikoak, eta zenbakiak edo baliabide sintaktiko-diskurtsibo buru-lehenak dira teknologia kulturala zeinen bitartez (hobeto) inplementatzen dugun gure gaitasun zenbatzailea edo errekurtsiboa, azken buruan esanguratsuki potentziatuz gure efizientzia eta eraginkortasun komunikatiboa. [2017]

Ez dugu evidentziarik afin sostengatu ze estruktura sintaktikoak datoz inprimarturik an gure geneak, bitarten báda evidentzia handia sostengatúz ze estruktura sintaktikoak dirá teknologia kulturala, emaitza kulturalak zein doazén garatzen an hizkuntza partikularrak gradualki, afin joan gero-ta hobekiago bideratzen gure potentzia kognitibo-komunikatiboak (garapen horretan printzipio ekonomiko-funtzionalek jokatzen duté paper zentrala). Ikus ere:

• Sintaxia da ekonomia purua
• Erantzunez ki Moreno Cabrera (1): Teknologia
• Sintaxia eta sintaxiaren evoluzioa ulertzeko ez dugu relevanteki behar biologiarik, baizik logikarik
• Baliabide funtzionalak gradualki

Bai, ekonomia hutsa.

Zinez?

Sarrera honetan aipatzen genuén a saria deitzén "Fronteras del conocimiento", antolatua ga BBVA Fundazioa, eta zein, aurten lenenengo aldiz, emanen baita an kategoriá "Humanitateak eta Zientzia Sozialak" ki Noam Chomsky hizkuntzalaria. Jo dezagun ki orri ofiziala on BBVA Fundazioa:

El Premio Fundación BBVA Fronteras del Conocimiento ha sido concedido en la nueva categoría de Humanidades y Ciencias Sociales a Noam Chomsky “por sus contribuciones sin parangón al estudio del lenguaje humano”, afirma el acta del jurado. [BBVA Fundazioa]

Jada komentatu genuen, sarrera honetan, nóla deskribatzen zuén Ignacio Bosque hizkuntzalariak Chomskyren ekarpen nagusia:

"La contribución fundamental de Chomsky es haber desarrollado por primera vez una teoría del lenguaje incardinada en el sistema cognitivo de los seres humanos, un enfoque que permite abordar el lenguaje como parte del mundo natural". [Ignacio Bosque, segun jasotzen baita an orri ofiziala on BBVA Fundazioa]

Orri ofizial horretan bertan irakurtzen ahal dugú ondorengo azalpena ere:

Chomsky ponía en evidencia las lagunas del saber establecido con ejemplos como el de su famosa frase Colorless green ideas sleep furiously (en español: «Las ideas verdes incoloras duermen furiosamente»), una construcción que reconocemos como gramaticalmente correcta, aunque no tenga sentido. Para Chomsky, esto evidenciaba que la capacidad para reconocer la estructura formal correcta de una oración está basada en los principios de una gramática universal e innata. [Orri ofiziala hon BBVA Fundazioa]

Saria ematen dutenek, ¿zinez pentsaten al dute ze, adibidez esaldi bat nola "Nik lo egiten dut furioski", non agertzen elkarrekin aditz bat eta adverbio bat printzipioz semantikoki inkonpatibleak (nahiz figuratiboki konpatibleak), dú evidentziatzen ze la capacidad para reconocer la estructura formal correcta de una oración está basada en los principios de una gramática universal e innata?

Zinez?

The elephant in the room

Aurreko sarreran genioen ze Chomskyren planteamendu gramatikal innanista dá basamendua zeintan oinarritzen dá hurbilketa formalista ki gramatika, hain azalekoa nola zientifikoki eskasa.

Gainera, nola genioen hemen, Chomskyren gramatika genetiko universal horretan, hitz-ordena ez litzake baizik beste parametro horietako bat, hain superfiziala nola anekdotikoa:

CHOMSKY: In English the most important element in every major grammatical category comes first in its phrase. In simple sentences, for example, we say John hit Bill, not John Bill hit. With adjectives we say proud of John, not John of proud; with nouns we say habit of drinking wine, not drinking wine of habit, and with prepositions we say to John, not John to. Because heads of grammatical categories always come first, English is what is called a head-initial language.

Japanese is a head-final language. In Japanese you say John Bill hit. And instead of prepositions, there are postpositions that follow nouns: John to, rather than to John. So here's another parameter the child's got to leam from experience: Is the language head-initial or head-final?

Baina, nola genioen an artikulua titulatzen "Sintaxigintzaren norabide komunikativoa" (Senez 46, 2015):

Euskararen munduan ondo baino hobeto azalduta dago ze esaldien aditz printzipala sistematikoki esaldi-bukaeran kokatzeak (hots, behin subjektua, osagarria eta mendeko perpaus guztiak aurretik emanda) du estutzen eta zailtzen komunikazioa (han eta hemen irakurriko dugu aholkua ezen, ahal izanez gero, aditza aurrera dezagun, aditza ez dadila urrundu ti bere subjektua,...). Ba, justuki horixe bera zein saiatzen garen evitatzen euskaran (nahiz estrukturalki izan erraztasun guztiak afin inplementatu ordena hori), horixe da arau an hizkuntza SOV zurrun eta postpositivoak nola japoniera (non justuki subjektu, osagarri eta mendeko perpaus guztiak doaz sistematikoki aurre aditz nagusia). Hortxe bertan daukagu, beraz, elementu edo ezaugarri sintaktiko bat zein ari den zailtzen eta trabatzen komunikazioa an hizkuntza horiek. Ez al dugu ikusi nahi "the elephant in the room"?

Ignacio Bosquek buruz enfoke chomskyarra:"...el lenguaje como parte del mundo natural"

Duela gutxi gogoratzen genuén aipu bat non Martin Haspelmath hizkuntzalari funtzionalista famatuak zúen kalifikatzen nola irresponsible hóri jarduera e linguistak ze dituztén ignoratzen azalpen funtzionalistak, bilatuz soilik deskripzio formalak.

Baina, nóla liteke zientifiko batek halako ikuspegi superfiziala izatea? Nóndik dator begiratu zientifikoki automugatu hori? Zértan oinarritzen da halako hurbilketa formalista hain zientifikoki eskasa?

Ba, gauza da ze halako jarrera oinarritzen da justuki an planteamendu gramatikal innatista zein, arrakasta handiz, popularizatu zuén Noam Chomsky hizkuntzalari estatubatuarrak, zeinen arabera pertsona guztiak jaiotzen gara kin gramatika bat, gramatika biologiko bat, gramatika innato bat, gramatika genetiko bat, zein den universala ki guztiok, eta zein, justuki zatio izán  genetikoki innatoa, ez den explikatu behar, baizik soilik deskribatu formalki, indagatu nolákoa den.

Orain irakurtzen dut ze Noam Chomskyri eman behar diote, Bilbon, ez dakit zein supersari deitzén ez gehiago eta ez gutxiago ze "Fronteras del conocimiento":

"El lenguaje se ha considerado durante siglos un fenómeno estrictamente social", explica Ignacio Bosque, catedrático de Lengua Española de la Universidad Complutense de Madrid, miembro de la Real Academia Española y nominador de la candidatura de Chomsky al Premio Fronteras del Conocimiento. "La contribución fundamental de Chomsky es haber desarrollado por primera vez una teoría del lenguaje incardinada en el sistema cognitivo de los seres humanos, un enfoque que permite abordar el lenguaje como parte del mundo natural". [Ignacio Bosque, segun jaso baita an orri ofiziala hon BBVA Fundazioa]

Parte del mundo natural? Zuek baloratu nóla dagoen hizkuntzalaritza ortodoxoa.

Euskara garziarra = Euskara batu estandarra

Genioen an aurreko sarrera eze onartu behar dira aukera sintaktiko edo lexiko ezberdinak afin erabiltzaileak joan daitezen hautatzen euren bidea, hola ahalbidetúz hizkuntzaren evoluzioa, zein, genioenez, dén ezinbestekoa.

Eta behin aukera ezberdinak onartutakoan etorri behar da kritika, kritika serioa, kritika sakona, hala nola konparazioa arten aukera ezberdin horiek, konparazio ondo fundamentatua, non irizpide funtzionalek jokatu behar dutén paper zentrala, eta nondik antzeman beharko lirake bide egokienak ki komunikazio potente eta efektiboa.

Galdetzen du Josu Lavinek an aurreko sarrera:

Euscara' euscara içan dadin, ulercen den hizcunça içan behar da. Ulercen ez den euscara' euscara al da?

Euskara garziarra, izanik ere ondo ahula, ondo nekeza eta ondo inefektiboa, báda euskara, eta areago, dá euskara batu estandarra.

Behar dugú hain giro irekia nola kritikoa

Dio Josu Lavinek an aurreko sarrerako komentario bat:

Juan Garciarena ez da euscara.

Eta Josu Lavin oker dabil hor, berdin nola oker dabilén Juan Garzia noiz esan ze edozein estruktura zein ez etorri bat kin bere eredua ez dela euskara.

Juan Garziarena ere báda euskara, berdin nola Josu Lavinena edo beste edozeinena zein dén saiatzen egiten bere lana an euskal hizkuntza. Dena da euskara, dena izan behar da euskara afin egin posible aldakortasun linguistikoa nondik etorri evoluzio sintaktikoa zein euskarak behar nola arrainak ura.

Areago, eta nola genioen hemen, justuki euskara garziarra dabil nagusi an euskararen instituzio linguistiko guztiak, halatan ze, esan genezake ze justuki euskara garziarra da gaur gaurkoz euskara batu estandarra, hóri zein beharko genuke erabili an azterketa ofizial bat hon euskara.

Bai, behar dugú giro irekia, baina ez horregatik gutxiago kritikoa, baizik-eta justuki horregatik askoz kritikoagoa. Behar dugú hain giro irekia nola kritikoa.

Norantzako sintagma amaitezina

Ari gara komentatzén a sintaxia e Juan Garzia an bere liburuá "Itzalen itzal" (1993), zeintaz mintzatu gará hemen, hemen eta hemen, eta zeinen hirugarren paragrafoa hasten dén honela:

Ezinezkoa, noski, batisterio-katedrale-dorre-kanposantu konjunto honek bestelako kale-etxez inguraturik sortuko lukeen inpresioa imajinatzea. Zutikago daudenak abantailatzen dituen dorre oker marfilkolorerantz abiatzen denerako, Michel Tourainek asmo sendoa du hiriaren historiaren berri zehatzagoa izateko modua egiteko,...

Aparte utzita lehenengo esaldi horretako aditz nagusi buruazken hori (imajinatzea), segituan topatuko gara kin 25 silabako sintagma direkzional bat (gorritutakoa), zeinen hasieran agertzen zaigú perpaus erlatibo bat hon 15 silaba (Zutikago daudenak abantailatzen dituen...), zeinen lehenengo 7ak irakurrita (Zutikako daudenak), ez dugun jakinen, adibidez, ea subjektua ala objektua irakurtzen ari garen, eta are gutxiago, jakina, ea norantzako sintagma osoak tematikoa izan nahi duen, nola printzipioz esperoko genuken, ala ba ote den Juan Garziaren galdegai destematizatu bezain inefektibo horietako bat.

Eta gauza da ze, behin amaituta norantzako sintagma amaitezin hori, eta behin jakinda norantzako sintagma zela, aurkituko dugú beste aditz subordinatu erlatibo bat (hain zuzen, hirugarrena), subordinatua ki esangura tenporal bat (beste 7 silaba):

Zutikago daudenak abantailatzen dituen dorre oker marfilkolorerantz abiatzen denerako,...

Hor jada, lausotu zaizkigu detaileak hon lekua norantza abiatu baitá zerbait edo norbait zeinen berririk, gainera, ez dugún, hala osatuz sintagma tenporal luze bat ondo inefektiboa expresiboki, zein, gainera, berrirakurri beharko dugu afin deskodifikatu informazioa.

Handiagoa eta ageriagoa batzutan, txikiagoa eta ezkutuagoa bestetan

Jarraituz kin liburu goraipatuá "Itzalen itzal" (Juan Garzia, 1993), zeintaz ari garen mintzatzen (ikus ere hau eta hau), praktikoki ez dago paragraforik, ezta are esaldirik ere, nondik ezin genezaken komentatu arazo diskursiboren bat, handiagoa eta ageriagoa batzutan, txikiagoa eta ezkutuagoa bestetan, baina etengabe oztopatuz irakurketa eta interpretazio jarraitu-gozagarria e textua zein ematen zaigun.

Horrela, bigarren paragrafoan segituz, honela dio textuak:

Uste ez bezalako bitxi gertatuko zaio, ordea, autobusetik jaitsi eta murru anonimo bat pasarik, belaze berdemin baten gaineko eraikuntza zuriak begiak eta - modu guztiz esplikaezinean - zentzu guztiak ere betetzen dizkionean. Ez baita bakarrik dorrea. Zentzumenen asaldu guztizko horrexek emango dio agian pista harrigarritasun bestelako horren zergatia bilatzeko:... [Juan Garzia, Itzalen itzal, 2. paragrafoa]

non ... pista harrigarri... irakurtzen hasten garelarik (6 silaba), akaso hasiko garen imaginatzen hor pista harrigarriren bat, zein zapuztuko zaigun noiz ailegatu ki ezusteko ...harrigarritasun... hori, zein ez dakigun ondo lotzen kin hasierako pista:

...pista harrigarritasun bestelako... (12 silaba)

Jakina, bukaeran lotu ahal izango dugú pista hori kin -tzeko finala eta bilatu aditza, hola borobilduz esaldiaren esanahia, ezen ez haren efektua gain irakurlea, zein ez den izanen inondik inora hain efektiboa ezta, hortaz, hain gozagarria nola noiz eman an modu sintaktiko-interpretatiboki koherente bezain ondo adaptatua ki behar komunikatiboak e hiztuna.  

Inkoherentzia, berranalisia, berrirakurketa, inefektibitatea

Aurreko sarreran aipatu dugú lehenengo paragrafoa e liburua e Juan Garzia titulatzén "Itzalen itzal" (1993), non ikusten genuen nóla inkoherentzia sintaktiko-interpretatiboak sortzen zituén irakurketa-arazo serioak. Has gaitezen, orain, irakurtzén bigarren paragrafoa:

Uste ez bezalako bitxi gertatuko zaio, ordea, autobusetik jaitsi eta murru anonimo bat pasarik, belaze berdemin baten gaineko eraikuntza zuriak begiak eta - modu guztiz esplikaezinean - zentzu guztiak ere betetzen dizkionean.

Hor, behinda irakurrí "Uste ez bezalako bitxi gertatuko zaio, ordea, ...", printzipioz espero dugu jarraian esan dakigun zér gertatuko zaión bitxi ki turista, eta ez nóiz, nola esanen zaigun. Hortaz, noiz irakurri:

Uste ez bezalako bitxi gertatuko zaio, ordea, autobusetik jaitsi eta murru anonimo bat pasarik, belaze berdemin baten gaineko eraikuntza zuriak begiak eta - modu guztiz esplikaezinean - zentzu guztiak ere...

izanen genuke joera ki interpretatu "belaze berdemin baten gaineko eraikuntza zuriak" nola absolutibo, eta ez nola ergatibo, nola finean suertatuko zaigun; halatan ze, noiz jarraitu irakurtzen ("begiak eta - modu guztiz esplikaezinean - zentzu guztiak"), hasiko gara murgiltzen an ezuste gero-ta handiago bat nondik ez garen aterako harik-eta bukaeran agertu aditza, eta, besteak beste, jakín, ezustean ere, eze ari ginén irakurtzen perpaus tenporal bat:

Uste ez bezalako bitxi gertatuko zaio, ordea, autobusetik jaitsi eta murru anonimo bat pasarik, belaze berdemin baten gaineko eraikuntza zuriak begiak eta - modu guztiz esplikaezinean - zentzu guztiak ere betetzen dizkionean.

Eta nekez evitatuko da berrirakurketa afin ondo berranalizatu informazio guztia, nahiz, horrenbestez, jada ondo galdua izanen dugú irakurtzeko gozamena, gozamen efektiboa.

Urrutiegi ki gozatu irakurketa

Atzo komentatzen genuen ze orriotan hasiko ginén aztertzen a sintaxia e Juan Garzia arartez bere ipuin-bilduma original ondo zelebratuá "Itzalen itzal" (1993), zeinen aurreneko ipuina dén titulatzen Pisa eta hastén kin paragrafo hau:

Entziklopedia, postale eta gidaliburuetatik ezagutzen duena biziki harritu ohi da Pisara heltzean. Joaterako badaki dorre makurtu bat ikusiko duela marmore zuri finekoa. Egia esan, hori besterik ez ohi daki, estanpa horixe darama estrainekoan, eta bitxikeria horrexen bila doa, izan ere, non eta, gogoetatsu eta paradoxa zaleagoaren kasu bakanean, beti erortzear dagoen obra hala ere eternoaren irrika metafisikoago batez ez den bertaratzen.

Nekez ulertzen da. Gorritutako hori nekez ulertzen da eta are nekezago eraginen du irakurlearengan emoziorik bat ere, non ez den gogoa ki berirrakuri textua.

Bukaerako aditz-multzoaren aurrean ("ez den bertaratzen") daukagú sintagma regresibo luuuuuze bat ("beti erortzear dagoen obra hala ere eternoaren irrika metafisikoago batez"), 32 silabakoa (+ 6 gehiago kin aditza), zein ez dakigun nóla enkajatu ez sintaktiko ez interpretatiboki harik amaieran ezagutu bere izaera instrumental aski sorpresiboa, zeinen aditza baitzén "bertaratzen".

Sintagma regresibo luze instrumental hori, berez da arazo. Aditza aurreratuta ere, arazo izaten jarraituko du, izan ere sintagma horren interpretazio instrumentala soilik agertuko zaigú haren bukaeran, lar urruti ki interpretatu efektiboki, urrutiegi ki gozatu irakurketa.

Juan Garziaren "Itzalen itzal": literatur maila jasoa, euskal literatura fantastikoaren gailurra...

Genioen hemen ze sintaxi buruazkenak dú baldintzatzen edozein diskurso, edozein obra, literatura osoa, kultura osoa. Adibidez, Juan Garziak, itzulpenez gain, idatzi ditu lan originalak ere, nola Itzalen itzal (1993), zeintaz Euskal Literaturaren Hiztegiak (argitaratua ganik EHUko Euskara Institutua) dioen hau:

1990eko hamarkadako ipuin-liburu gogoangarrienetakoa da Juan Gartziaren (Legazpi 1955) Itzalen itzal, hala ezohikotasunagatik nola literatur maila jasoagatik.

Ez da, ez, gutxi. Areago, Iban Zalduak berriki sartzen zuén Juan Garzia arten idazleak zeinekin bera bihurtu zén euskarazko irakurle (batera kin Atxaga eta Saizarbitoria), eta justuki zatio Itzalen itzal:

Euskarazko irakurle bihurtu ninduten hiru egile aukeratu beharko banitu, hauek izango lirateke: Bernardo Atxaga (Obabakoak: gurean posible zen irakasle haiek gomendatu zidatena bezalako literatura), Juan Garzia (Itzalen itzal ipuin liburuak, euskal literatura fantastikoaren gailur horrek, horixe berretsi zidan), Ramon Saizarbitoria (Hamaika pauso, Bihotz bi eta Gorde nazazu lurpeanek euskal gizartearen disekzio kritiko eraginkor bat egin ahal zela erakutsi zidaten, literaturatik hain zuzen ere). [Iban Zaldua, 2019-1-24, an bere blogá Oharrak & Hondarrak]

Literatur maila jasoa, hamarkadako ipuin-liburu gogoangarrienetakoa, literatura fantastikoaren gailurra zeinek bihurtu Iban Zaldua euskarazko irakurle... eta, hortaz, lan ondo aproposa afinda aztertu Juan Garziaren eredu sintaktikoa. Datozen egunetan bide horretatik saiatuko gara.

Landuz bukaerak

Ikus dezagun a artikulua zein Xabier Errotetak aipatú herenegun (eta zeintaz mintzo ginen hemen), zeinen azpititulua dén:  

Administrazioak dauzkan baliabide guztiak martxan jarri beharko lituzke mendien kudeaketa jasangarria garatzeko, baso mistoak eta espezie autoktonoak abiapuntutzat hartuta eta biodibertsitatean oinarrituta.

zein, gero, textuaren gorputzean bihurtzen dén:

Administrazioak dauzkan baliabide guztiak martxan jarri beharko lituzke mendien kudeaketa jasangarria, askotarikoa eta gardena garatzeko, baso mistoak eta espezie autoktonoak abiapuntutzat hartuta eta biodibertsitatean oinarrituta.

non, aparte agertu bi kalifikatibo interesgarri zein ez ez ziren aipatzen an azpititulua, baita agertzen zaigú interferentzia sintaktiko-interpretatibo bat noiz ailegatu ki lehenengo aditza: "lituzke", non konturatzen garen ze subjektua edo osagarria ez zela "Administrazioak dauzkan baliabide guztiak" osoa, nola printzipioz esperoko genuen, baizik-ze subjektua zén "Administrazioak", bitartean-ze "dauzkan baliabide guztiak" zén esaldiko konplementu direktoa.

Gero etorriko zaigu perpaus subordinatu final bat zeinen osagarri zuzen hori ("mendien kudeaketa jasangarria, askotarikoa eta gardena") hobeki eta kontzienteagoki deskodetuko genuke baldin ezagutú aditza.

Guztiarekin, "baliabide guztiak" eta "garatzeko" ideia horiek, zein textuan kontzeptualki aski hurbilekoak baitira, joan zaizkigú bata bestetik aski urrutira, hola zailduz euren arteko lotura an deskodifikazioa.

Azkenik esan ze bukaerako bi perpaus subordinatu horiek eratu dirá jarraituz betiko OV eskema hori, zeinek, aparte ez lagundu deskodifikatzen osagarri minimoki konplexuak, dú lagunduren ematen ki textua aire mekaniko, monotono, deskriptibo huts bat zein ez den batere egokia ki indartu textua edota, oro har, diskursoa.

Arazo horiek guztiak saihestuko lirake baldin erabilí estruktura progresiboagoa:

Administrazioak martxan jarri beharko lituzke bere baliabide guztiak ki garatu mendi-kudeaketa jasangarria, askotarikoa eta gardena, abiapuntutzat hartúz baso mistoak eta espezie autoktonoak, eta oinarrituz an biodiversitatea.

non elementu rematikoenak (eta horregatik interpretatzeko zailenak) doáz progresiboki agertzen eta fintzen informazioa, halatan ze bukaeretan izanen ditugú elementu klabeak, osorik eta eroso emanda, an posiziorik onena afinda euren deskodifikazio semantiko-pragmatikoa izan dadín ahalik-eta abantailatsuena, ahal-denik-eta efektiboena.

Xabier Erroteta: "...ez dut atxiki gogoan kasik deus, zeren informazione guztia igaro baitzaut begien aurretik irristatuz bezala,..."

Atzo orri hauetantxe mintzo ginen nóla obra sintaktikoki burulehenak sistematikoki galtzen dutén euren berezko jarioa noiz dirén itzultzen ki sintaxi buruazkena. Baina, jakina, arazoa ez da soilik mugatzen ki itzulpenak, zeinetan dén ondo ageriagoa, baizik-ze, izkutuagorik bada ere, berdin agertuko zaigu an lan originalak. Eta izkutuagorik diot zeren lan originaletan sintaxi buruazkenak baldintzatuko dú lan guztia, prosa guztia, diskurso guztia, zein, genioenez, izanen dén hainbat lauagoa, gutxiago distiratsua eta gutxiago efektiboa. Esan nahi baita ze idazle berberek ondo ezberdin idatziko zuten baldin erabili sintaxi burulehen bat, ondo xeheago, aberatsago, efektiboago.

Honen gainean idazten zuen atzo Xabier Errotetak an bloga e Erramun Gerrikagoitia, deitzén "referentziak":

Gaur bertan dakar Gara kazetak artikulu mamitsu bat buruz eskual pinudien egoera larria eta basogintza eredu berri bat plantan jartzeko hartu beharreko urratsez. Txit gogoeta mamitsua eskaintzen daukute egileek gai horretaz, baina nik, artikula irakurri ondoren, ez dut atxiki gogoan kasik deus, zeren informazione guztia igaro baitzaut begien aurretik irristatuz bezala, informazione foku guztiak esaldi bukaeran kokatuak izaki Altube jaunaren irakaspenei txintxo-txintxo jarraiki. Funtsean, irudi zaut artikulu hori eredugarria dela eta maisuki laburbiltzen dituela egungo euskal prosaren aje eta gaitz guztiak, hainbesteradino non kartsuki gomendatzen dautzuet irakur dezazuen eta egin dezazuen hartaz gogoeta. Ikusiko duzue, neke hori hartzen baduzue, zer gisaz zainetaradino sartu zaion Hegoaldeko euskal prosari –nola gure basoetako pinuei xerrenda marroi hilgarria– nik altubianismo subliminala edo altubianismo anbientala deituko nuken eritasun beltzaren sintomatologia guztia: ogitartekoak (...), esaldi buruatzenak, informazionearen antolaketa kaotiko, ezfuntzional eta regresivoa, giglikokeria… Azkenean, irakurtzen duzu testu bat moldatua jende batzuez zein biziki jantzita dauden artikuluak jorratzen dituen gaietan, eta guztiarekin ere irakurle gisa ez duzu deus jasotzen baizik pasatu nahi zaizun informazionearen puxka mendre bat, idazlea gehiago bermatu delako altubianismo anbientalaren arauak betetzera ezenez eta irakurleari mezua argi eta sarkorki emaitera. [Xabier Erroteta, aipatuz hau artikulua]

Eta bai, horrela da: informazioa eskuetatik irristatzen zaigu, zeren eskaini zaigu an posizio txarra, desegokia, deserosoa, inefizientea, inefektiboa, eta hola ezin ondo oratu, ezin ondo deskodetu bere xehetasun eta ñabardura guztiak, eta finean ezin ondo gozatu.

Lertxundi (1993): "Gurean, ordea, itzulpenek zail, zarpail eta nekoso fama dute"

Zioen Anjel Lertxundik an bere artikulua titulatzen "Felix qui potuit rerum cognoscere causas" (Senez, 14, 1993):

Gurean, ordea, itzulpenek zail, zarpail eta nekoso fama dute. Sona dute ez dariela jatorrizko obren berezko jariorik. Azken irizpideak, itzulpena gaitzetsi eta deslaitzeaz gain, jatorrizko lanak loriatzen ditu,... [Anjel Lertxundi, 1993]

Jatorrizko obra sintaktikoki burulehenak, guztiak ere, galduko dute euren berezko jarioa noiz dirén itzultzen ki sintaxi buruazkena. Horixe da arrazoia zergátik, oro har, zénbat eta sintaxi buruazkenagoa erabili, hainbat zailagoa, zarpailagoa eta nekosoagoa izango da itzulitakoa, hainbat lauagoa, gutxiago distiratsua eta gutxiago efektiboa, eta berdin-ere xede-hizkuntza japoniera izan, edo euskara.

Jakina, tajuzko bide bakarra dá gradualki joan irabazten (eta erabiltzen) gero-ta aukera burulehen gehiago.   

Expresibitate landua

Sarrera honetako aipuan, Juan Garzia mintzo zén gain naturaltasuna on esaldi-bukaerak afin eman edonolako enfasiak (horretarako leku naturaletakoa baita) [Juan Garzia, "Joskera lantegi", 1997:214]:

..., lastimagarria dela esaldiaren amaierako posizio hori aditz -muturrean egonik ardatz eskax diren aditz- mekanikoak kokatzeko baino beste zerbait probetxagarriagotarako ez baliatzea, edonolako enfasien leku naturaletakoa baita, nahiz guk galdegai-enfasia ezin dugun hor kokatu baieztapenezko esaldietan (ezezkoetan, bai; inperatiboek-eta, berriz, aditza aurrez emateko joera dute noski, baina agindua bera ohi da enfasi), idatzizko estandarrerako aukeratu dugun sisteman, inguruko antipodetatik antipodetan.... [Juan Garzia, Joskera lantegi, 1997:214]

Eta gauza da ze, baldintza orokorretan, esaldiaren amaierako posizio hori ez da soilik leku naturaletakoa, baizik, alde handiz, esaldiko posiziorik onena ki eman expresibitate landua (behin harako bidea ondo landutakoan), dá guztiz posizio klavea, non hiztunak abantailaz bete ahalko ditú helburu komunikatiboak zein nekez betekó an beste edozein posizio. Zeren azken posizio hori dá leku klimatiko perfektua, norántza begira egon beharko liraké esaldiko beste parte guztiak, koherenteki emanak, progresiboki, jarraituki...

Progresio informatibo moldagarria vs galdegai nabarmen zurruna

Genioen an aurreko sarrera eze, oro har, ordena diskursibo orekatu-potentean, kezka ez da izaten nabarmenki markatzeá esaldiko sintagma bat gáin beste guztiak, baizik ondo islatzea nóla doan progresatzen informazioa an modu jarraitu, koherente eta ahaltsua, esan nahi baita an klave progresiboa.

Eta hor, aditzak jokatzen du paper transizional zentral bat, estrukturalki ondo markatuz non hasten den esaldiaren rhema (oro har, informazio berria, normalean predikatua baita), eta interpretatiboki ondo prestatuz deskodifikazio egokia e informazio posverbala... zein den mezuaren helburua.

Marko orokor horretan, euskararen galdegai-legeak ez du lekurik, zeren oztopatzen baitu progresio informatibo jarraitua, irekia, potentea, arina... eta, finean, expresiboa.

Juan Garzia, ordea, ez da agertzen bereziki kezkaturik zatio progresio diskursibo jarraitu-potentea, zein naturalki amaituko da an mezuko parte rhematikoena, xehetuena, ezustekoena... Ez, bere ereduko kezka dá denok zurrunki erabiltzea sintagma ondo nabarmendu bat (berdin zaio galdegai faltsua izan ala ez izan), zein kokatu beharko baita justuki aurré aditza. Eta, bestalde, nola aditz hori ez den aldendu beharko ti subjektua, akaso subjektu hori pasatu beharko da atzé aditza, hala utziz galdegaia non-eta esaldi-hasieran (edo aski hasieran), justuki hortxe non espero izaten dugun esaldiko parte thematikoena, eta ez rhematikoena.

Holakoxea da kodea zein Juan Garziak defenditu, oro har kode estua, zurruna, ahalgabea eta ahalgabetzailea, zein den oztopo handia ki landu bai progresio informatiboa eta baita moldagarritasun expresiboa ere.

Kezka ez da izaten nabarmenki markatzeá esaldiko sintagma bat

Oro har, ordena diskursibo orekatu-potentean, kezka ez da izaten nabarmenki markatzeá esaldiko sintagma bat gain beste guztiak, zein geldituko liraké ondo apalduak. Ez, kezka izaten da ondo islatzeá progresio informatiboa an modu jarraitu, koherente eta ahaltsua, abiatuz ezagunenetik eta amaituz ezezagunenean, ulertzen delarik ze lehenagoko sintagmak daude hor afin prestatú geroko (eta bereziki bukaerako) sintagmen eraginkortasun informatibo eta espresibo betea. Hori dá mezuak ulertzeko klave progresiboa, klave potentea, klave potentziatzailea.

Haspelmath: "...ignoring functional explanations is irresponsible."

Aurreko mezuan guré egiten genuen a kritika e Borges zeinen arabera kritiko eta ikertzaile literario superfizialak...

...no se fijan en la eficacia del mecanismo, sino en la disposición de sus partes.  [Borges]

Eta gauza da ze esaldi horrek ederki erakusten du a diferentzia nagusia arten hizkuntzalaritza formala (chomskyarra) eta hizkuntzalaritza funtzionala, zeintaz mintzatu ginen an sarrera hau:

⇶ XK2: Irresponsabilitate handia

Han aipatzen genuén dokumentu bat ganik hizkuntzalari funtzionalista Martin Haspelmath (2002), titulatuá "Functionalist linguistics: usage-based explanations of language structure", non planteatzen dirén a oinarrizko galderak eta erantzunak hon linguistika funtzionalista:

Hizkuntzalari alemaniarrak, amaitzeko, dio:

Bai, eta ignoratzea dá, adibidez, ez erantzutea, ez erantzutea noiz bádagoen erantzukizuna, ez izatea erantzulea, ez izatea responsablea.

Borges: "...no se fijan en la eficacia del mecanismo,..."

Herenegun aipatzen genuen Borges-en artikulua titulatzén "La supersticiosa ética del lector", eta gaur irakurriko dugú handik ekarritako beste aipu bat ere, non autoreak birformulaten (eta hala biltzen) baitú bere hango ideia nagusia:

Es decir, [kritiko edo ikertzaile superfizialak] no se fijan en la eficacia del mecanismo [linguistiko-komunikatiboa], sino en la disposición de sus partes. 

edo Juan Garziarenean:

Alegia, ez diote arretarik jartzen mekanismoaren eragingarritasunari, osagarrien antolamenduari baizik. 

Bai, hortxe dago koxka: "...no se fijan en la eficacia del mecanismo,...".

Gakoa da efektibitate informatibo-expresiboa

Aurreko sarreran komentatzen genuen nóla, noiz aztertu zergátik ez den irakurtzen euskaraz hainbeste nola espero ziteken (edota zergatik ez den erabiltzen euskara hainbeste nola espero ziteken), báden arrazoi printzipal bat, zein ezin liteken inoiz ere ahaztu: efektibitate sintaktiko-expresibo diferentziala hon sintaxi burulehenak respektu sintaxi buruazkenak.

Har dezagun a liburua "Ipuin hautatuak" ga Jorge Luis Borges, zeinen itzulpenarekin Juan Garziak irabaziko zuen 1999ko Euskadi Saria ki itzulpen hoberena ("Joskera Lantegi" 1997koa da). Irakurtzen hasi eta lasterrean irakur daitezke honako bi esaldi hauek:

Entzun dute labur idaztea bertute dela, eta hamar esaldi laburretan luzatzeari deritzote labur idaztea, eta ez luze bat taxuz erabiltzeari. (Laburtasunaren hitzontzikeria horren, sententziaka jardun behar zoro horren adibide arauemailerik bila daiteke Hamleteko Polonio daniar estatu-gizon ospetsuaren mintzakeran, edo eta Polonio berezkoarenean, Baltasar Gracián-enean, alegia).

zein atera baita hemendik:

Oyeron que la concisión es una virtud y tienen por conciso a quien se demora en diez frases breves y no a quien maneje una larga. (Ejemplos normativos de esa charlatanería de la brevedad, de ese frenesí sentencioso, pueden buscarse en la dicción del célebre estadista danés Polonio, de Hamlet, o del Polonio natural, Baltasar Gracián.)

Fijatu gaitezen bereziki bigarrenean:

Laburtasunaren hitzontzikeria horren,...
Laburtasunaren hitzontzikeria horren, sententziaka jardun behar zoro horren adibide arauemailerik...
Laburtasunaren hitzontzikeria horren, sententziaka jardun behar zoro horren adibide arauemailerik bila daiteke...

Hor, Juan Garziaren ereduaren arabera suposatu beharko genuke ze galdegaia dá justuki:

[Laburtasunaren hitzontzikeria horren, sententziaka jardun behar zoro horren adibide arauemailerik] 36 silaba.

nahiz guk hasieratik irakurri nola balitz mintzagaia. Baina gauza da ze, originalean, parte rematikoena ez da hori, baizik ondorengoa:

Laburtasunaren hitzontzikeria horren, sententziaka jardun behar zoro horren adibide arauemailerik bila daiteke Hamleteko Polonio daniar estatu-gizon ospetsuaren mintzakeran,..

non aditz osteko sintagma ere ez da samurra:

[Hamleteko Polonio daniar estatu-gizon ospetsuaren mintzakeran] 23 silaba.

Konparatu kin:

Ejemplos normativos de esa charlatanería de la brevedad,...
Ejemplos normativos de esa charlatanería de la brevedad, de ese frenesí sentencioso,...
Ejemplos normativos de esa charlatanería de la brevedad, de ese frenesí sentencioso, pueden buscarse en...

zein amaitzen den honela:

Ejemplos normativos de esa charlatanería de la brevedad, de ese frenesí sentencioso, pueden buscarse en la dicción del célebre estadista danés Polonio, de Hamlet,...

Ez dago konparazio posiblerik arten efektibitate informatibo-expresiboa e sintaxi burulehena eta ahuldade sintaktiko-interpretatibo-expresiboa zein nagusitzen an bigarrena, zein aparte, Juan Garziaren eredupean, litzaké pragmatikoki nahasgarria ere.
______________________________________
[Hau da apirilaren 3ko sarrera, zein borratu dut nahigabe, eta hemen, apirilaren 5ean, berkopiatu] 

Frenesi

Aurreko sarreran mintzatu zaizkigu Luis Lauzirika eta Erramun Gerrikagoitia gáin problema lexikoa, zein ez den txikia, eta nik aipatu nahiko nuke hitzá frenesi, zein desagertu baita an itzulpena hon Juan Garzia.

Eta gauza da ze, bádira hitzak zein, aukera minimoa izanez gero, ezin diren evitatu an itzulpen bat: dirá hitz hain espezifikoak, hain karakteristikoak, hain gutxitan erabiliak ze, noiz agertu, trasladatu behar dirén, itzuli behar zaizkión ki irakurlea, zeren dira autorearen aukera esplizitua, aukera ondo nabarmena eta ondo adierazgarria, zeinik gabe itzulpenak galtzen du edukia eta kolorea ere.

Hitz horietakoa da frenesí, zein agertzen zaigu an textua ganik Borges:

Ejemplos normativos de esa charlatanería de la brevedad, de ese frenesí sentencioso, pueden buscarse en...

eta zein, OEHak dioskunez, jada erabili zuen nork-eta Leizarragak berak an 1571:

Asto eme uztarriko batek boz humanoz minzaturik reprimi zezan profetaren frenesiá. Lç 2 Petr 2, 16

Dira hitzak ze aberasten dutén hizkuntza eta textua, eta zeinen falta botatzen dén faltan, nola gertatzen zaigún an textua hon Juan Garzia. Ez dugu, ordea, faltan bota an Hiztegia e Euskaltzaindia. Horixe da bidea!

Juan Garzia: "Zenbat irakasle ezagutzen dituzue euskarazko liburuak irakurtzen dituztenak?"

Dio Erramun Gerrikagoitiak an aurreko sarrera:

Aristegieta mintzo da desatchiquimenduaz.

Nola euscal iracurlea inguraturic haimbat difficultatez (lexical, orthographico, syntactico,...) azquenean an bere euscarazco iracurquetan heltzen da ki desatchiquimendua edo uzten edo abandonatzen duela euscara edo behintzat iracurqueta euscaraz.

Hortxe da aurreneko arrazoia, arrazoi printzipalena, zergátik ez den irakurtzen euskaraz hainbeste nola espero ziteken, edota zergátik ez den erabiltzen euskara hainbeste nola-ere espero ziteken: gainkostu informatibo-expresiboa (kantitatean eta kalitatean), zein, jakina, ez litzaken inoiz ahaztu behar noiz bilatzén soluziobideak, esan nahi baita benetako soluzioak.

Baina, askoz erosoagoa da horretaz ahaztea, eta adibidez Juan Garzia honela mintzatu zen, publikotik hitza hartuta, an mahai-ingurua titulatzen "Euskaratutako literaturaren harreraz zenbait gogoeta” (EHUko Udako Ikastaroak, 2013ko abuztua):

Mahaikideen iritziak entzunda begibistakoa da itzulpen askok espero baino irakurle gutxiago izaten dutela. Horren kausen bila, entzuleen artetik Juan Garziak diglosia aipatu zuen eta hori kontuan hartu gabe, beste literatur sistemetatik egindako edozein estrapolazio herren geratzen dela nabarmendu.
...
Juan Garziak publikotik hitza hartu zuen ostera: “Zenbat irakasle ezagutzen dituzue euskarazko liburuak irakurtzen dituztenak?”. Umeek heltzean erdarara pasatzeko duten joera esplikatzeko bitartekari horien portaera faktore garrantzitsutzat jo zuen. Helduak euskaraz irakurtzen ikusten ez badituzte, beraiek ere heldu izaten hasten direnean ez dute egingo “tontoak ez direlako”. [Boligrafo Gorria bloga ganik Gorka Bereziartua]

Axalean geldituko al gara? Ez, bádaude arrazoi ondo sakonagoak zein duten zerikusirik kin gainkostu sintaktiko-informatibo-expresiboak (kantitatean eta kalitatean), zeinen soluziobidea dirén euskararen garabide sintaktikoak, eta zeinen betikotzea dirén Juan Garziaren desbide sintaktikoak, zein, bistan denez, ari diren nagusitzen an instituzio sozial guztiak (Euskaltzaindia, Berria, EITB, EHU, EIZIE...).

Aristegieta: "...asaldagarria da zeinen gutxi hartzen den kontuan ekonomia linguistikoa euskal araugintzan, terminologian eta testugintzan."

Aurreko mezuan mintzo ginen buruz inportantzia e irizpide funtzionala noiz arautzen aukera linguistikoak, eta nóla, noiz-ere funtzionalitate hori egón jokuan, aukera utzi beharko litzaké an eskuak e erabiltzaileak, eurei emanez bidea ki hautatu nóiz zér nahiago duten.

Funtzionalitatea, ekonomia linguistikoa, arintasuna, potentzia, ulergarritasuna, eraginkortasuna... dirá denak ere kontzeptu ondo erlazionatuak zeini kasu handia egin beharko litzaieken noiz proposatzen aukera linguistikoak. Ikus zer dioen Xabier Aristegieta itzultzaileak an bere artikuluá "Ekonomia linguistikoaz" publikatua an aldizkariá Administrazioa Euskaraz (2018ko urria):

Hasieratik botako dut: nire iritziz, asaldagarria da zeinen gutxi hartzen den kontuan ekonomia linguistikoa euskal araugintzan, terminologian eta testugintzan. Eta horren ondorioa da euskarazko testuetan oztopo gehiegi agertzen zaizkiola irakurleari, ulermena aldrebesten dutenak edo, besterik gabe, erosotasuna mikazten dutenak. Hortik urrats batera besterik ez dago ondorio soziolinguistikoa: euskarazko testuekiko gogotxartzea eta ernegazioa, eta, azken batean, desatxikimendua. [Xabier Aristegieta, 2018ko urria]

Jakina, euskal araugintzak ez du balio soilik idatzirako.