Dio Errotetak an bloga hon Erramun Gerrikagoitia deitzen
referentziak:
Rubio jaun prezagarria,
Lehenik, milesker zure arrapostuarentzat
(baieta Erramun eta Gilen jaunek igorri dutenenzat), bigarrenik
barkamendu ene arrapostu hunen berantaz (desenkusatzen naiz erranez
eskuarteko afera batzuek poxelatu nautela lerro hauek lehenago
apailatzetik), eta hirugarrenik ––luzakor izanagatik ahanzkor ez
naizelako berme––, bizpahiru gogoeta xume eskuartean darabilgun (edo
erabili dugun) gai hunetaz.
Diozu plain-plaina: zenbatenaz
diskursoa baita progresivoagoa hanbatenaz da koherenteagoa,
informativoagoa eta prezisoagoa. Hori da zure katixima linguistikoaren
oinarri, abiapuntu eta errotiko muina, eta ez dut uste nehork errefuta
dezaken premisa klar eta sinple hori. Ebidentzia horren aurrean, ordea,
bi behaztopa handi kausitzen ditugu euskararekin egiteko dugun guztiok
(idatzizko eskuararekin egiteko dugunok erran nahi dut, ezen ahozko
mintzairak baditu bere kode eta adierazpide propioak zein baitira
hagitzez laxo eta supleagoak).
Bi arazo horiek dira, batetik arazoaren ezaguera eta bestetik arazoaren soluzionea.
Arazoaren
ezagueraz mintzo naizelarik erran nahi dut ezen gainditzeko, edo
bederen eztitzeko, gure hizkuntzaren gabezia estrukturaletik heldu
zauzkigun ezintasun eta nekezia nonbregabeak lehen urratsa dela hetaz
ohart izaitea eta errotik deliberatzea konponbide eta erremedio emaitea
gabezia eta ezintasun horier. Errana dut lehenago ere, bainan ez naiz
herabe berriz ekartzera plaza huntarat egia handi hau: eria ez dateke
sendo bere eritasunaz ohart ez deno. Alta, ikusirik, gure artean
mintzaira arloan gertatzen direnak iduri luke gure eria tematua dela ez
ikustera bere eritasuna, bere lan eta urratsetan gobernatzen denaz
geroztik batere arazorik ez balu bezala edo ––ikusten baita halakorik
pertsonen artean ere–– sekula hiltzekoa ez balitz bezala. Dudarik gabe,
hola gobernatzen den eria ––eskualdungoa–– bere burua tronpatzen ari da.
Ordean, zinez ala alegiaz ari da tronpatzen? Horra aspaldidanik barnea
karruskaka ari zautan zalantza. Ezen, funtserat eta, nola ditake eskual
intelligentsia eta stablishment linguistiko, akademiko eta literarioko
buru argituenek batere ez ikustea arazoa? Zinez ez dutea ikusten? Aments
ez dute ikusi nahi? Ikusten dute bainan nahiago dute ez ikusi egin?
Hemen jende batzuk jarriak dirade Shakespeareren sonetoak itzultzera
(nehork ezin ulertuzko gisan, ondikoz) bainan gero ez gara kapable
manifestu politiko bateko hiruzpalau esaldi modu gozatsu eta ulergarrian
elgarri josteko eta ideien aintzinamendu logiko eta koherentea manera
ekonomiko eta errazean segurtatzeko.
Horra beraz ene ustez gure
lehenbiziko arazoa, zein baita batzuek nahi daukutela sinetsarazi ez
dagoela arazorik, nahiz ebidentzia objektivo guztiek seinalatzen duten
badugula arazo estruktural ezinago larri bat eta bere zurrunbilo
zorabiogarrian itotzer garela gu eta gure mintzaira.
Ezagutu delarik beraz arazoa, bigarren erronka batek sesitzen dauku izpiritua: nola konpondu?
Rubio
eta Erramun jaunek aukeratu duten soluzionebidea da ausarta eta
iraultzailea, logikoa eta razionala. Bizkitartean, eskualdungoaren
ohidura linguistiko errotuenak bete-betean kolpatzen ditu eta, hortaz,
beldur izaiteko da pedagogia eta presione gaitzen kostuz baizik ezin
nagusituko dela, sekula egitekotan. Ohart bestenaz parrafo huni, Rubio
jaunak proposatu paradigma berriaren eredu eta adibide:
“SORTU
antolakundea da expresio politiko-antolatzailea hon "Zutik Euskal
Herria" ebazpena, zeinen bertutez SORTU zan bihurtu referentzia hon
Euskal Herriko independentista eta sozialistak an jarduera eta borroka
politiko, masetako, ideologiko eta instituzionala zein dan behar an
Prozesu Demokratikoa. Horrela, SORTU antolakundeak du biltzen bere
baitan ENAMen ondarea hala nola egunerazioa zein zan gauzatu an
eztabaida estrategikoa nondik sortu zan "Zutik Euskal Herria".
Nork uka paragrafo hori ulerterrazago, diskursivoago, informativoagoa
dela eziez nirea, BALDIN ULERTZEN ETA ONHARTZEN BADIRA juntagailu,
prepositione eta syntaxi aldetik Rubio jaunak txertatu dizkion
berrikuntza inteligente bezain harrigarriak? Horra hitz gutxitan bildua
gure paradoxaren muina: konponbidea eskumenean dugu, edo bederen
konponbide on baten abiadura, bainan hain da iraultzailea eta hain da
drastikoa non gaur gaurkoz iduri baitu inpraktikablea mila motivo
mediante. Ez Rubio eta ez Erramun jaunak dira asmatzaile kaskarraildu
eroska horietarik, aitzitik, biak dirade jendaki adimendutsu eta
ohartuak, biek eskuararen gabezia estrukturalen aferari aplikatzen
dazkote beren ustez behar diren erremedio eta sendagaila eraginkorrenak
afineta eragotzi gure mintzaira amil dadin autismo sintaktiko eta
inpresizione semantikoaren leze galgarrian. Bestalde, ene gogoan ez da
dudarik bai Rubiok eta bai Erramunek errotik ezagutzen dutela gure
gizartea, ez direla beste planeta batetik jautsi, badakitela diglosiaren
botak lepoa tinkatzen daukula eta egun eskuara sekula baino gehiago
dela subsistema linguistiko herbal eta flako bat megalosistema azkar
baten itsaso hurren mugarrigabe bateko zoko txiki bateko ertz txipiñi
batean etsi-etsian txaplaka ari dena bere burua urpetik jalgi ezinik.
Gure mintzairaren ttipittasun politiko-sozialak eta ahuldade
estrukturalak erremedioak eta indargarriak galdatzen dauzkigute oihuz,
eta horregatik preseski ez daukagu ez harat-hunatik ez beha egoiterik:
edo zerbait egiten dugu, zerbait bide berri proposatzen dugu orai
beretik, edo gure mintzairarenak egin du.
(Artetik erraiteko, ene
iduriko gure mintzaira ez dateke sendo eta azkar gure herria erresuma
ez deno, bainan konprenituko nuke norbaitek pentsa baleza iritzi hori
off-topic edo desgaia dela hemen eta iduri balitzaio uste horri sobera
hertsiki behatu nahi baginte ad calendas graecas-eradino gibela
genezakela gure arazoen konpontzea. Enagoke hargatik hura aipatu gabe,
nahiz beharko genuken naski bertze toki eta ordurik horrenbesteko gai
phezua funtskiago ikertzeko.)
Batzuetan neure buruarekin egoten
naiz ametsetan pentsatuz zer heinetan ginateken egun baldin Rubio eta
Erramun bezalako bisionario zenbaitek duela bi edo hiru mende abiatu
izan balute eskual letren munduan gure egunetan proposatzen dituzten
bezalako berritasun sintaktiko morfologikoak, hots, baldin Aguirre
Asteasuko batek, edo Lardizabal batek, edo Arxu batek edo Jusef
Egiateguy edo Oihenart batek (bi hauek bai, segur naiz bi hauek gogotik
abiatuko zuketela esploratione berritzaile hori!) entseatu izan
balituzte sistematikoki sintaxi eta morfologia alternativo batzuk
afineta regresivotasuna emeki progresivotasun bilhakarazi eta, bide
horretan guzizko libertatez abiaturik, erabaki izan balute, gure bi
adiskide zoliek bezala, deklinabideko morfema batzuk prepositione
bihurtzea. Plazer dut pentsatzez zer litaken egun gure mintzaira baldin
berrikuntza hardit horiek iragan mendeetan boteak balituzte azkarki
beren erroak eskual baratzean eta eskura bagenitu orain hen fruituak,
zohi eta bete, denez onhartuak, orotan finkatuak eta baliatuak, halako
maneraz non garen mende huntan ditazken gauza usaiako eta komunenak
bezala balia litezen Rubio eta Erramunen eskutik Martetik jautsiak
balira bezain itxura arrotzeko eta jite gaiztoko asmakerien aire batekin
heldu zauzkigun “hon”, “an” eta gisako prepositione iraultzaile
estonagarriak ordean eskualdun jator anitzendako ezinago
eskandalagarriak.
Bestetan ordean ene ametsaren hozka doi bat apaltzen dut eta galdatzen
deraukot ene buruari non ginateken orai baldin Altube jauna (zeinaren
ohorea ez nuken den gutiena afruntatu nahi) ez balitz nehoiz dedikatu
linguistikara eta baldin euskal gramatikaren gorputza gorpu bihurtzeko
lanari emaiteko partez higatu balitu bere egunak beste zernahi
egitekotan, sukaldaritzan, torlojugiletzan, zilargintzan edo berdin
frailebeltzgoan. Edo baldin Sabin Arana jaunak ez balu astirik galdu
bere elukubrazione linguistikoekin eta limitatu izan balitz esparru
politikoan soilik marraztera bere muga rigurosoa inter ona eta gaiztoa.
Horrela agitu balitz, ez ukanik ere Rubio eta Erramun bezalako
aintzindari batzuen aportationerik XVI mendean, bederen eskualdunek ez
zituzketen bazterrerat aurdikiko iragan lau mendetan eskual idazle
oparoenek gure auzo mintzaira erromantzeen ondare rhetoriko komunera
eskuara hurbilarazi beharrez asmatu estrategia eta elementu prepositivo
eta anaforiko ugariak, zeintzuen bitartez lortu baitzuen eskuarak
zerbait gainditzea bere struktura pospositivoaren ahuldadea eta, tresna
rethoriko sofistikatu berriekin bere burua gain-gainetik edertuz eta
goratuz, ardietsi baitzuen segurtatzea beretzat toki bat Europako
mintzaira kultuen Errepublikan.
Ametsak amets ordea, eta begiak zabaldu orduko errealitatea horra da gure aitzinean bere krudeltasun temati irremediablearekin.
Onhartzen
dut, bai, Rubio jauna, zure proposamen sintaktiko-morfologikoak direla
aitzinabide bat biziki interesgarri eta posibilitate handikoak. Aitor
dut zure ekarpenek merezi dutela aintzat hartuak izaitea, eskualdunek
behar lituzketela ongi gogoan hartu, hausnartu, pezatu, profitatu,
entseatu, baliatu, hobekitu eta saiatze-erratze metodoaren bidez hek
guziak doitu gure ahal eta behar partikularren neurri zehatzetara
amoreagatik ukan dezagun noizbait ere eskualdunok tresna bat ––eskuara––
orain baino supleagoa, malguagoa, informativoagoa eta gure beharrizan
modernoetara infinituki hobeki egokitua.
Ez dakigu geroak zer
duen gorderik guretzat, bainan badakit Rubio eta Erramunen proposamen
iraultzaileek
badutela barnean hazi ttipiñi bat eta hazi hortatik erne
ditakela etorkizun hobe baten mentura gure mintzaira zaharrarentzat.
Bizkitartean, bide hori ezin ibil ditake bakarka, behar dugu orok
elgarrekin desbrostatu eta jo. Xenda horretan barnatzen denak
arramazkada ederrik bilduko duela ez da zer duda (piko mingarrienak
beste eskual bidelariengandik helduko direlarik, usaian bezala), bainan
bipilki aitzinatuz ebakiko dugu baliman denon artean gure mintzaira
maiteak behar duen bidea etorkizun oparo eta eder bati buruz.
Biz hala
Xabier Erroteta.
[
⇶]