"...-en kalte gabe", "...kaltetu gabe", "...kaltetzeke", "...kalte dadin gabe", "...kalte gabe"

Azken sarreretan (adibidez hemen) aritu gara buruzki postposizioá:

• "...-en kalte gabe"

eta orain nahi dugu nabarmendu ze bádira postposizio horren beste aldaera postpositivo batzuk zein ari diren erabiltzen, hala nola:

• "...kaltetu gabe"

Legezko ohar honetan jaso dira sarbide eta erabilerarako baldintza orokorrak. Webgune honen erabilerak baldintza orokor hauen berariazko onarpen osoa dakar, erabiltzailea webgunera sartzen den momentuan duten bertsioaren arabera, webguneko zenbait edukirentzat edo zerbitzurentzat aplikagarriak izan litezkeen baldintza bereziak kaltetu gabe.

• "...kaltetzeke"

17. artikulua. Espediente elektronikoa. 1. Prozedura administratibo bati dagozkion dokumentu edo agiri elektronikoen multzoa da. Espedientea osatuko duten dokumentuak edo agiriak prozedura bakoitzarentzat arauz eskatzen direnak izango dira, lor daitekeen sinplifikazio administratiboa ezertan kaltetzeke.

hala nola beste aldaera postpositivo posible batzuk zein ez diren erabili, baina zein erabil zitezken:

• "...kalte dadin gabe" 
• "...kalte gabe"

non, azken aldaera horretan, "kalte" ez den izena, baizik aditz-erroa (ber aditz erroa zein agertzen an "...kalte dadin gabe"). [⇶]

Gutxien-gutxienik prepositivoa

Aurreko bi mezuetan (honetan eta honetan) argi gelditu da ze "sin perjuicio de..." esapide burulehenak bádu euskaraz ere bere kontraparte zehatza an esapide postpositivoá "...-en kalte gabe", eta hortaz, ez litzakela egon behar batere arazorik ki eman bata arartez bestea baldin ez balitz zeren baliabide postpositivoek ez dutén ber potentzia diskursivoa nola euren kide prepositivoek.

Eta handia izan da gure sorpresa noiz ikusi ze Xabier Aristegietak, nahizik ordezkatu "...-en kalte gabe" postpositivoa, dún proposatzen beste alternativa postpositivo bat: "...gorabehera", zein den hain diskursivoki mugatua nola aurrenekoa (aparte utzita bere esangura). Iruditzen zaigu ze, aurrerabidean, alternativa izan beharko litzaké gutxien-gutxienik prepositivoa. [⇶]

Buruazkentasunak dú baldintzatzen esapidearen erabilera

Aurreko sarreran mintzatu gara buruzki lokuzio konjuntivoá "sin perjuicio de...", zeintaz mintzo zen an artikulua e-Itziar Diez de Ulzurrun titulatzén "Sin perjuicio de" (31eskutik, 2013). Han, erantzun batean, Alberto Martínez de la Cuadrak zioen hau:

Esapidea erabili nahi izanez gero, eta batzuetan beharrezkoa da, nik neuk «hargatik eragotzi gabe» erabiltzen dut. «Kalterik gabe»ren aldean badu abantaila bat, esaldiaren aurrera ekarri ahal duzula. [Alberto Martínez de la Cuadra]

Bai, ez da dudarik: esapidea esaldiaren aurrera ekarri ahal izatea dá abantaila handia, hain handia zein dén diskursivoki erabakiorra, hain handia zein dún baldintzatzen esapidearen erabilera bera. Diskurtso burulehena dá askoz potenteagoa eta efektivoagoa. [⇶]

Zeren dén postpositiboa

Aurreko sarreran mintzatu gara buruzki lokuzio konjuntiboá "sin perjuicio de...", zeintaz jada Itziar Diez de Ulzurrun mintzatú an artikulu bat titulatzén preseski "Sin perjuicio de" (31eskutik, 2013). Han, erantzun batean, Iñigo Errastik aholkatzen zuén irakurtzea ondorengo sarrera e-OEH, non agertzen dira zenbait adibide e-lokuzioá "...-en kalte(rik) gabe(rik)":

KALTE(RIK) GABE(RIK). (Precedido de gen.). Sin perjuicio de, para. "(Sin daño de) barras, iñoren kaltebage" Lar. Badira gezurrak besteren kalterik bage esaten diranak. Mb IArg I 265. Agur jauna, agur andria esaten jakee lotsiaren kalte baga andikijai bere. Mg PAb 160. Iñoren kalte bage bada pekatu beniala berez izan oi da. Gco II 23. Egin zuan bere garbitasunaren kalte bage. AA II 50. Jaiorik bere Amaren donzellatasunaren kalte baga. JJMg BasEsc 36 (Añ EL2 244, CatLlo 21, Itz Azald 30 kalte baga; Gco I 463, Legaz 16 kalterik gabe). Aintzat artuta dagozan legen kalte bagarik, emon ezkero ezkontzako berbia. fB Ic III 359. Ezpadago beste ondo bateatuten dakianik gurasoak baño, bateatu leike onek ezeren kalte baga. CatBus 53. Ez bakarrik seme alaben kalte gabe, baita ere aien zorionari begiratuaz. Ag G 42. Langilleen osasunaren kalte barik. Eguzk GizAuz 165. Baña ez bere emaztian kalte barik. Etxba Ibilt 472. v. tbn. Muj PAm 28

Eta, nola zioen Iñigo Errastik, hor daude autoreak nola:

Mendiburu, Mogel, frai Bartolome, Agirre Asteasukoa, Txomin Agirre…

Hor dugu estruktura, beraz. Baina, orduan, zergatik jarraitzen du izaten problematikoa? Zeren dén postpositiboa. [⇶]

Aristegieta: "...astunagoa eta horregatik deserosoagoa izateaz gain,..."

Izan da egunotan debate bat (an Itzul posta-zerrenda) buruzki nóla eman "sin perjuicio de..." esamolde prepositiboa euskaraz, eta Mikel Azkarate itzultzaileak proposatu du parafrasi bat, non (beste esaldi batean) gehituko litzaké "Dena den, horrek ez du eragozten...",

Egia da "sin perjuicio de" horrek bidea ematen duela modu askotako parafrasien bidez itzulpena egiteko.

Baina, azken adibideari helduz, uste dut garrantzitsua dela itzultzailea kontziente izatea ez duela efektu bera sortzen "sin perjuicio de" espresioaren ordez esaldi oso bat erabiltzeak (Sin perjuicio de=dena den, horrek ez du eragozten). Euskarazko bertsio hori gaztelaniazkoa baino astunagoa eta horregatik deserosoagoa izateaz gain, euskarazkoan enfasia eta esanahia bera aldatu egiten dira. [Xabier Aristegieta, Itzul, 2019-9-24]

Bai, alde batetik: astunagoa, deserosoagoa; eta bestetik: pragmatikoki gutxiago egokia; halatan-ze, finean: gutxiago efektiboa.

Ikus ere:

• Gakoa da efektibitate informatibo-expresiboa
• "Edozein informazio": zein zentzutan?

[⇶]

"zerengatik..." eta "zergatik..." konjunzio kausalak ere

Aurreko sarreran ikusi ditugú bi galdetzaile kausal zeintan zén agertzen "gaitik" solte idatzia: "zeren gaitik" eta "zer gaitik". Eta gauza da ze biek ere eman dituzte konjunzio kausal prepositiboak:

• zerengatik...
  
  • Bi aldis diskurritu bear da erran baño len itza, zerengatik erranasgeros, eztaike itzuli gibela. LE Prog 120 [OEH]
  • Ez nauzu jotzen, zerengatik ordainaren beldur baitzare. Dv. [OEH]
• zergatik...
• Zergatik? Zergatik Yaungoikoak ala erakutsi dio. CatB 24. 
• Zergatik? Zergatik baita Kristo guruzifikatuaren figura. Ib. 19

Jakina, familia berekoa da "zeren..." ere, hala nola "zeren-eta..." edo "zergaitik-ze...". [⇶]

Beste bi adibide: "zer gaitik" eta "zeren gaitik" galdetzaileak

Aurreko sarreran ikusi dugu nóla "-(ren) gai + ti(k)" postposizioak dun erakusten ber estruktura nola bere kide latinoak ("belli causa" = "gerlaren gaitik"), eta nóla egungo postposizio erantsi hori solte ere idatzi ohi den. Ikus orain beste bi adibide hauek non galdetzailea agertzen da bi zatitan idatzirik. Bata ekialdekoa:

Zeren gaitik ote ditugu hemen egoera eta lana elgarri josi? Emile LARRE (1992)

eta bestea mendebaldekoa: 

¿Zer gaitik alan bota birao añ gaiztoak? Felipe Arrese Beitia (1882)

Batean "gaitik" postposizio soltea dá lotu ki genitiboa ("zeren gaitik"), eta bestean ki absolutiboa ("zer gaitik"), zein, jakina denez, euskara batuan bihurtu dá "zergatik", non postposizioa erantsi eta higatu baita. [⇶]

Postposizio erantsiak derivatu ohi dirá tikan postposizio solteak

Aurreko sarreran nabarmentzen genuen nóla aglutinazioak dún errazten a-analisia e-postposizio erantsiak, zein, orain esan nahi dugunez, sortu ohi dira bidezta aglutinazioa e-postposizio solteak. Esan nahi baita ze, oro har, postposizio erantsiak lehenago izan dirá postposizio solteak, halan-ze, nahiz erantsita, jarraitzen dute mantentzen ber estruktura e-postposizio solteak, nola ikusi ahal izan genuen an kasua e-soziativoá "-(re)kin" < "-(re) kiden", non, genioenez, "kin" litzaké postposizioaren gorputza zein erantsiko da ki genitivoa edo absolutivoa arrenda osatu egungo postposizio erantsi batu estandarra.

Eta gauza da ze, zenbait postposizio erantsiren kasuan, oraintsu arte idatzi dira solte, evidentziatuz preseski euren jatorri soltea. Kasu horietako bat dá "-gatik" posposizio erantsia, zeinen jatorria ez litzake baizik "gai + tik". Honela diote Azkaratek eta Altunak (2001:107):

-(r)engatik (-gati, -gatika, -gaiti(k))

Mitxelenak (1977:92) ez du inolako zalantzarik atzizki honen jatorriaz, gai, gei + ti(k) da; azken batean, latinezko causa izenak ablatiboan duen postposizio erabileran pare-parekoa: belli causa, pacis causa (gero gazteleraz "por causa de"). Latinez bezalaxe, gainera, euskaraz ere aurrean genitiboa eraman lezake: gerla(ren)gatik, bakea(ren)gatik. [Azkarate-Altuna, Euskal morfologiaren historia, 2001:107]

Ikusten dugu nóla postposizio hau ere (berdin nola "kin" soziativoa) itsasten ahal da ki genitivoa edo absolutivoa, baina kasu honetan báditugu testigantza idatziak non den agertzen solterik:

Beccatu handiak gatic penitencia handia (Axular)
Dinot "nescaac" escondubagaco emacumiak gaiti (Frai Bartolome)
[adibideok atera dira tikan Euskal morfologiaren historia, Azkarate-Altuna, 2001:108-109]

Eta hortxe bista-bistan daukagu postposizio solteá ("gatik") nondik eratorri baita "-gatik" postposizio erantsia. [⇶]

Aglutinazioak du errazten a-isolamendua e-postposizioak: adibidez, "kin" soziativoa

Atzoko sarreran genioenez, hizkuntza aglutinatiboetan ez dira aldatzen ez hitzak ezta hitzei erantsitako partikulak (postposizio erantsiak) noiz juntatzen diren. Izan ere, aglutinazioa dá gauzatzen an modu regular eta mekanikoa, halatan ze erraza izaten da atzizkien analisi morfologikoa, isolatuz postposizioaren gorputza.

Har dezagun a-kasua e-soziatiboa kin "-kin" postposizio erantsia. Kasu horretan argi ikusten da ze postposizioaren gorputza dá "kin" hori, zeinen sorbidea, aztertu denez, izanen litzaké a-izen arrunta "kide" gehi kasu inesiboá "...-n", osatuz "kiden" (= "kide + n"), zeinen higaduratik etorriko litzaké "kin" soziatiboa.

"kin" soziatiboa, gainera, ager daiteke loturik ki absolutiboa, nola an Landuchioren hiztegia (1562):

Vere personeaquin
Oyñaquin çapaldu
Gozoquin
[adibideok atera dira tikan Euskal morfologiaren historia, Azkarate-Altuna, 2001:105]

nahiz, orokorkiago, agertzen da loturik ki genitiboa, osatuz "...-re kin" = "...rekin":

... ahalquerequin eta modestiarequin acotra ditecen.
[adibide hau atera da tikan Euskal morfologiaren historia, Azkarate-Altuna, 2001:106]

Azkaratek eta Altunak (2001) argitzen digute ze:

"-(r)e" atzizkia aztertzean esan bezala, Schuchardtek (1923:57)  argitu zuen -kin < kide + -n (inesiboa) zela, aurretik genitiboa zuena; beraz, erdal itzulpena 'en compañía de' izango litzateke. Mitxelenak (1972, 1977) eta gainerako gramatikariek ere (Irigoien 1978, Trask 1997) ontzat eman dute azalpen hau. Hala dio Mitxelenak:

"Com. -kin, -ki 'con' < -kien, que en d'Urte alterna con el más frecuente -kiñ < * -kide-n 'en compañía de'

D'Urte ez da, ordea, -kien erabiltzen duen bakarra, Tartasen ondorengo adibidean ere horixe baitugu, azken bokal sudurkariak salatzen duenez:

Iencoarequie Ceruco gloriara baitoa (Onsa..., 62)

Atzizkiaren aldagaiei gagozkiela, Mitxelenak (1977:308) dioen bezala, kide batzuetan inesiboko -n gabe ageriko zaigu, -ki forman, edo -la harturik, -kila forman. [Azkarate-Altuna, Euskal morfologiaren historia, 2001:106]

Argitu ze aipuko * -kide-n horretako asteriskoak dú adierazten ze forma hori ez dela inon jaso zehazki horrela (ez dagoela dokumentatua), baizik forma teorikoa dela, teorikoki berreraikia, teorikoki derivatua.

Aglutinazioak du errazten a-isolamendua e-postposizioak: adibidez "kin" da postposizio soziatiboá zein den itsasten ki genitiboa edo absolutiboa arrenda sortu a-atziki soziatiboa zein ezagutzen dugun. [⇶]

Euskara ez da deklinatzen

Atzoko sarreran aipatzen genuen aldaketa terminologiko bat zein den eginen an euskal gramatika berri hori zein Euskaltzaindia ari den prestatzen, eta justuki horren inguruan aritu zen ondorengo komikia ganik Zaldieroa (Berria, 2019-7-16):

Eta hala da, zeren euskara ez da hizkuntza deklinativoa, baizik aglutinativoa, nola genioen an sarrera titulatzén ⇶ "Deklinabidea" versus "kasu-markak" (Balbula, 2018):

Bai, etimologikoki zehatzago izanen litzake erabiltzea deklinatibo edo flexibo terminoak noiz ari garen referitzen ki hizkuntza nagusiki fusionalak, non, Erramunek dioenez, hitza dá cambiatzen, makurtzen, inclinatzen edota, bestela esanda, modifikatzen, flexionatzen, bihurritzen, deformatzen, usually shortening the word or providing easier pronunciation (Wikipedia); bitarten-ze etimologikoki hobe litzaké reservatzea aglutinatibo terminoa ki hizkuntza nagusiki aglutinatiboak, non, hala hitza bera nola hitzari erantsitako morfemak ere ez diren aldatzen, baizik soilik elkarri itsasten: all of these morphemes (including stems and affixes) remain, in every aspect, unchanged after their unions (Wikipedia) [Balbula, 2018]

Euskara ez da deklinatzen. [⇶]

"postposizio-sistema" vs "deklinabidea"

Jarraituz kin artikulua e-Jokin Sagarzazu titulatzén «Guk bete dugu hitza» (Berria, 2019), eta hortaz, jarraituz kin hitzak on Euskaltzaindiko Gramatika-Batzordeko burua, Pello Salaburu, irakurri ahal dugu ze:

Atal berri batzuk sartu dituzte; batzuetan «erroko» zuzenketak egin dituzte, eta «ikerketa sakonagoa behar duten atalak» sartu dituzte. «Gramatikaren ikerketa ez da inoiz amaitzen», esan zuen euskaltzainak. Terminologian eginiko batzuk aipatu zituen: adibidez, deklinabide kontzeptua baztertu dute, postposizio sistema hobetsita. [Jokin Sagarzazu, «Guk bete dugu hitza», Berria, 2019]

Genioenez, itxaron beharko dugu harik ikusi zertan dautzan hala «erroko» zuzenketak nola «ikerketa sakonagoa behar duten atalak», baina momentuz, esan ahal dugu ze, nola genioen hemen jarraiki argudioak e-Erramun Gerrikagoitia, guri ere "postposizio-sistema" iruditzen zaigu egokiago zein "deklinabidea" afinda izendatu euskararen sistema e-kasu-markak. [⇶]

Pello Salaburu buruzki gramatika berria: «Eztabaidarako irekia»

Atzoko sarreran aipatzen genuen a-artikulua e-Jokin Sagarzazu titulatzén «Guk bete dugu hitza» (Berria, 2019), non jasotzen dira zenbait komentario ganik Euskaltzaindiko gramatika-batzordeburu Pello Salaburu buruzki, besteak beste, izaera e-gramatika berria zein amaitzear duten: 

Izaera «deskribatzailea eta preskribatzailea» du. Arauak ematen ditu eta, aldi berean, norabide jakin bat markatzen du. «Eztabaidarako irekia» dagoen lan bat dela azpimarratu zuen Salaburuk. [Jokin Sagarzazu, «Guk bete dugu hitza», Berria, 2019]

Eta gauza da ze Pello Salabururen hitz horiek bai doazela an norabide ona, eta justuki horregatik berriro ere eman behar dizkiogu gure zorionik hurbilenak (ikus ⇶ Zorionak at Pello Salaburu, Balbula, 2005), nahiz, jakina, ikusi beharko da zertan mamitzen diren hitz oso egoki horiek, ikusi beharko da zertan gauzatzen den norabide jakin hori, ikusi beharko da norainoko irekia den eztabaida, ikusi beharko da gramatikaren preskripzioen flexibilitatea, irekitasuna, eztabaidagarritasuna, ikusi beharko da noraino balio duten justifikazio landuak, argudio onak afin egin ekarpen garatzaileak.

Baina gaurkoan, eta nola genioen hemen, soilik esan ze:

Pello Salaburuk [...] jo du an norabide zuzena, eta horregatik nahi dugu bera zoriondu, nahiz-eta hori ez da baizik hasiera bat (askotan zailena izaten da abiatzea bera).

Egonen da momenturik afin kritikatu hemengoa, hangoa eta haruntzagokoa; baina gaurkoan gelditu nahi dugu kin zorion horiek, ezik (pues, porque) gaur, ni behintzat, sentitzen naiz babestutxuago. [Balbula, 2005]

Dudarik gabe, horixe da bidea, eztabaida serioa eta flexibilitatea. [⇶]

Pello Salaburu: «Idatzizko konpromisoa genuen, baina hitzemandakotik baino urrunago doa [Euskara Batuko] eskuliburu hori, baita edukietan ere»

Sarrera honetan komentatzen genuen bázirela desegokitasun nabarmenak an esparrua e-hitz-ordena (esparru zentrala) noiz konparatzen Euskaltzaindiaren Euskara Batuko Eskuliburua eta azken bibliografia publikatua ganik Euskaltzaindia bera, modu horretan agerian utziz oso desadostasun handiak arten batzorde diferenteak barru Euskal Akademia, hala nola Euskara Batuko Eskuliburuko Batzordearen perspektiva-falta eta zurruntasun-estuasun tamalgarria.

Eta atzo aipatu genuen euskal gramatika eguneratu bat zein Eskaltzaindiaren Gramatika Batzordea arituko litzaken azkentzen, eta zeini buruz mintzatu baita Pello Salaburu batzordeburua berriki (ikus Jokin Sagarzazuren artikulua titulatzén: «Guk bete dugu hitza», Berria, 2019):

[Gramatika] Batzordearen lanarekin batera gramatika labur bat egiteko proposamenak azaleratu zuen eztabaida. Horren lanketarako Gramatika Batzordea kanpoan utzi zutela salatu zuen Salaburuk. Gainera, azpimarratu zuen euren ustez gramatika laburra ezin zitekeela egin aurretik Euskal Gramatika eguneratu eta moldatu arte. Eta berdin pentsatzen jarraitzen dutela berretsi zuen atzo. «Hori horrela ez egitea kontradikzio bat da».

Iaz, baina, Euskara Batuaren Eskuliburua kaleratu zuten. Euskaltzaindiaren arabera, nork bere lanak egitea adostu zuten batzordeko kideekin, karguetara itzuli zirenean. Haiek euskararen gramatika amaituko zutela, eta beste talde batek eskuliburua egingo zuela. «Idatzizko konpromisoa genuen, baina hitzemandakotik baino urrunago doa eskuliburu hori, baita edukietan ere», adierazi zion Salaburuk kazeta honi atzo. «Polemikak bere horretan jarraitzen du». [Jokin Sagarzazu, «Guk bete dugu hitza», Berria, 2019]

Nola genioen an atzoko sarrera, ikusi berhako dugu zer dakarkigun gramatika atondu berriak eta zertan gelditzen diren desadostasun horiek. Espero dezagun gramatika horretan nagusitu dadila jarrera irekia eta eraikitzailea nola genioen an ondorengo sarrera:

• Behar da jarrera irekia, behar dira aukerak

[⇶]

"zein" subordinatzaile konparativo burulehen monosilabikoa: ez da jasotzen an Euskaltzaindiaren Hiztegia

Aurreko sarreretan aritu gara komentatzen hainbat adibide non erabiltzen zén "zein" subordinatzaile konparativo, burulehen, monosilabikoa. Ikusi dugunez, kunplituki jasota dago rekurso horren existentzia eta erabilera an Euskaltzaindiaren OEH, eta ikusi genuenez, orobat aipatzen da an Euskaltzaindiaren EGLU, ez direlarik ez bata ez bestea dokumentu arauemaileak, baizik deskribatzaileak.

Baina, zein ote da tratamendua zein jasó horrek-partikula konparativo eroso eta guztiz erabilgarria an dokumentu arauemaileak? Zein leku dedikatzen zaio ki baliabide potente eta esango nuke moderno hori an Euskaltzaindiaren Hiztegia?

Erantzuna dá erraz eta sinplea: ez da jasotzen, ez da aipatzen. Horixe da tratamendua zein ematen zaion ki harribitxi konparativo hori, hain justu ber tratamendua zein eman ki beste harribitxi burulehen batzuk.

Ikusi beharkó berriki iragarritako gramatikak ze berri dakarkigun. [⇶]

Oso atzera, izugarri galdu

Aurreko sarreran dio Txopik:

¿Horrek zer nahi du esan? ¿Ezen orai dela 400 urte euskara zegoela geyo evoluzionatua ezen XXI. mendean?

Eta gauza da ze, baldin konparatu egungo prosa batu estandarra eta prosa idatzi zaharra, erantzuna izan beharko da baiezko borobila: oso atzera jo du euskal sintaxiak.

Baina, hala ere, azpimarratu behar da ze betiko estruktura (eta mekanismo) sintaktiko horiek hor dirautela, eskura, aski ahazturik bada ere, eta zentzu (fisiko) horretantxe, hizkuntzak (sintaxiak) ez duela ezer galdu.

Goragoko lehenengo zentzuan ordea, eta genioenez (esan nahi baita, zentzu sozialago horretan), euskarak (sintaxiak) izugarri galdu. Izugarri. [⇶]

400 urte geroago, erabilgarri, eskura

Aurreko sarreran aipatu dugu eredu sintaktiko konparatibo bat zein agertzen an liburua e-1596 titulatzén "Refranes y sentencias", non ematen baitziren hainbat esaera zahar:

Etxajaunen saria ezta ain koikari zein dirudi. RS 497. [OEH]

Halako ereduak, zein gaur egun dirén ahaztuak, hortxe daude halere, eta nahi izanez gero erabil daitezke, nola adibidez Mitxelenak zuen eginen an artikulua zein idatzi zuen 400 urte geroago, titulatzen "Euskalkien ageriko aurpegia" (1983):

Iritzi hau berau ez da, funtsean, hain berri eta iraultzaile zein dirudi,...

Ez dezaguntzat batere dudarik izan Mitxelenak nóndik hartu dun eredu sintaktiko hori, Mitxelenak berak zehazten digu justuki segituan:

Iritzi hau berau ez da, funtsean, hain berri eta iraultzaile zein dirudi, Bizkaiko esaera zaharraren moldez mintzatu nahi badugu. [Mitxelena, 1983:338]

Jakina, Bizkaiko esaera zaharraren molde hori ez da baizik moldea zein agertu an 1596ko "Refranes y sentencias", eta hor darrai, erabilgarri, eskura. [⇶]

Etxajaunen saria ezta ain koikari zein dirudi.

Jarraituz kin adibideak zein irakurri ahal diren hemen (buruz "zein" konparativoa), oraingoan nabarmendu nahiko genuke ondorengo esaldi hau:

Etxajaunen saria ezta ain koikari zein dirudi. RS 497. [OEH]

non:

• Aditz subordinatu sintetikoak ("dirudi") ez darama marka subordinatzailerik ("-(e)n" edo "bait-").

• Perpaus subordinatua soilik dago osatua kin aditz sintetikoa (aparte "zein" partikula konparativoa), izanki oso labur eta sinplea.

RS laburdura horrek dú adierazten Refranes y sentencias (1596), anonimoa. [⇶]

..., zein ain laster da garra, zein ketan amatau itoa.

Aipatzen genuen hemen, noiz mintzo buruzki "zein" konparativoak, hau esaldia:

Bai; baña amore sendo egiazko bat; ez lastozko suaren antzekoa, zein ain laster da garra, zein ketan amatau itoa. Añ LoraS 52. [OEH]

non perpaus konparativoa:

...ain laster da garra, zein ketan amatau itoa.

dén txertaturik an perpaus erlativo bat non, nola genioen atzokoan, ez den agertzen marka subordinatzailerik an aditza:

..., zein ain laster da garra, zein ketan amatau itoa.

Añibarrok, hor, dú erabiltzen "zein" erlativoa ken "-(e)n" edo "bait-" an aditz subordinatua, hala eskainiz beste guztioi eredu bat zein ez genuken baztertu behar, baizik aztertu eta baloratu bere alde onak arrenda, aukeran, bizkortu eta aberastu gure prosa.

Areago, perpaus konparativoan Añibarrok dú erabiliko aditz-forma ez-jokatua (aditz-partizipioa) ordezta forma jokatua, non agertu liteke, edo ez, marka subordintzailea (zein, beraz, hor ere ez den agertuko):

...ain laster da garra, zein ketan amatau itoa.

hola zabalduz beste eredu bat, beste eredu propio bat, zein den ondo interesagarria ki aplikatu an edozein perpaus subordinatu, beti ere aukeran.

Ikus sarrera hau:

• Modu guztietako nexu subordinatzaile burulehenak + partizipioa     

[⇶]

OEH: "Pron. relativo; la oración subordinada no siempre lleva '-(e)n'"

Aurreko postean aipatzen genuen OEHren sarrera bat zein hasi honela:

ZEIN ETA: a) (Pron. relativo; la oración subordinada no siempre lleva -(e)n). "Qui (pron. relat.), zoñeta" VocS 141. [OEH]

non, oraingoan, erreparatu nahi genion ki goiko zati gorritu hori, alegia:

Pron. relativo; la oración subordinada no siempre lleva -(e)n

adierazíz, beste behin ere, ze perpaus subordinatuek ez dute zertan eraman marka subordinatzailea an aditza ("-(e)n" edo "bait-"). Baina, zergátik tematu behar gara baztertzen aukera sinplifikatzaile bat zein etor liteke hain ederki askotan ere? (nahiz akaso beste batzutan nahiagó nabarmendu subordinazioa, orduan bai jarríz marka subordinatzailea, batez ere noiz marka horrek ez dun eragiten silaba gehigarri bat).

Ikus sarrera hau:

• Aukerako "-(e)n" edo "bait-" an aditz subordinatuak

[⇶]

"zeinda" erlatiboa kin kasu-marka, aukeran

Aurreko sarreran derivatzen genuen "zein(da)..." erlatiboa ti erabilera konsekutiboa (baliatuz hori-distantzia txikia zein existitu euren artean), eta esaten genuen ze, derivazio (eta erabilera) horretan, "zein(da)..." partikula erlatiboak ez luke eramanen kasu-markarik, berdin nola ez zuen eramaten an erabilera konsekutiboa.

Edonola ere, esan behar da ze "zeinda..." edo "zoñeta..." partikulek izan duté erabilera erlatiboa baina kasu-marka hartuta:

ZEIN ETA: a) (Pron. relativo; la oración subordinada no siempre lleva -(e)n). "Qui (pron. relat.), zoñeta" VocS 141. Zinguluak (zeinegaz eta lotuten dan gerriti sazerdotea) erakusten deusku azoteak zeinzukaz azotadu ebeen Kristo gure Iauna. Cap 138. Manipuluak (zeinda da eskubitur ezkerrekoan Sazerdoteak ifinten dabena) erakusten deusku [...]. Ib. 138. Pekatuen parkaziñoa zeinda bear da komulgeetako. Ib. 147. [Jentilak] zireanak doktoak eta iakinak euren lege falsoan, zeinda gordetan ebeen ain piedade andiagaz. Cap (ed. 1893), pról. [OEH]

Hor dugu, beraz, "zeinegaz eta..." non kasu-marka gehitu zaio ki "zein". Aukeran. [⇶] 

"zein" konsekutivoa vs "zein "erlativoa: beste pausutxo bat

Azkenaurreko sarreran azpimarratzen genuen zéin hurbil egon ahal diren "zein" konparativoa eta "zein" konsekutivoa (halatan ze batetik bestera pasatzea ez litzake baizik pausutxo bat), eta gauza da ze, nola erakutsi nahiko genuken hemen, ez dira askoz urrutiago "zein" konsekutivoa eta "zein" erlativoa (beste pausutxo bat). Hara, demagun ondorengo esaldia kin "zeinda" konsekutivoa:

Ez dago iñor ain erorik zein da esango daben: ez dot ondu gura. Ur MarIl 78. [OEH]

eta konpara dezagun kin beste hau, erlativoa kin "zeinda", non, aurrekoarekiko, kendu dugu "ain erorik":

Ez dago iñor zein da esango daben: ez dot ondu gura.

Ohartu ze "zeinda" erlativo horiek ez lukete kasurik hartuko (partikula finkoa litzake), eta ze orobat erabil genezake "zein" soila ere ("-da" expletivoa):

Hori da katua zeinda/zein altxatzen du 2 kiloko pisua.
Hori da katua zeinda/zein etortzen da egunero.
Hori da katua zeinda/zein den-dena nahi du beretzat.
Hori da langilea zeinda/zein den-dena izanen da bere kargu.
...

Esan nahi baita ze, erabilera horretan,  hala "zeinda" nola "zein" soila izanen lirake partikula finkoak, zein ez lukete hartuko kasu-markarik. [⇶]

Defektuz, "zein" monosilabikoa

Dio atzoko sarreran Txopik:

Zein da gehio motza ezen Zeinda. Biak ahal dute sostengatu esaldi bera baina lehenak du ematen informazioa an modu gehio arin eta gainera du kargatzen memoria gutxio. [Txopi]

Oro har, ona izaten da hitzek aukera laburrak eukitzea, eta batez ere an ordena buruazkena: gauza da ze diskursoaren adreilu buruazken itsasgarriak (ikus sarrera hau) mugatzen dira ki 7-8 silaba, eta ezin ditugu silaba horiek alperrik gastatu: zenbat eta hitz laburragoak, informazio gehio sartu ahal izanen dugu adreilu bakoitzean, eta, alde horretatik, hobeki moldatuko gara.

Eta hori horrela izanik oro har, bereziki horrela gertatzen da an kasua e-hitz funtzionalak, nola genioen hemen:

Frogatu da ze, hizkuntzetan zehar, hitz funtzionalak izaten dira esanguratsuki laburragoak ze hitz ez-funtzionalak. Eta logikoa da, zeren hitz funtzionalak dira, alde handiz, maizen erabiltzen diren hitzak (inglesez: "the", "of" eta "and" omen dira hiru hitz erabilienak). Halako hitz funtzionaletan inportantea dirudi laburrak izan daitezen, zeren, esan bezala, euren luzera izan liteke hesi bat per euren erabilera.   [Balbula, 2006]

Bai, hitz funtzionalak etengabe erabiltzen ari dira, eta hobe baldin izan laburrak. Inglesez, adibidez, partikula konparatibo erabiliena izanen dá "than", zein aparte izan burulehena, dén monosilabikoa. Luzeraz mintzo ginen berriki hemen ere:

Bide batez komentatu a-interesa e-partikula kontraitu hori ("ezez...") zeren biltzen baitu an 2 silaba hori bera zein "ezen ez..." edo "eze ez..." edo "ezi ez..." partikulek an 3 silaba, izanik horrela kasu askotan bereziki erabilgarria. [Balbula, 2019]

Alde horretatik, "zein" dá monosilabikoa bitarten "zeinda" edo "ezen" edo "ezez" dirén bisilabikoak eta, hortaz, gutxio arinak.

Baina, bestalde, aukera luzeagoak ere izaten dute euren lekua noiz nahi ditugun lortu helburu bereziak, zein doazen haruntzago zein arintasun hutsa. Adibidez, duela sarrera gutxi aipatzen genituen partikula eta expresio expletiboak nola "ez" an "zeinda ez" konparatiboa, zeinen helburua izaten zén nagusiki expresibo-argitzailea. Hemen genioenez:

• Helburu expresiboa, bilatuz adibidez ze mezua indartsuago hel dadin ki bere jasotzailea (esangura berdina izanik ere).
• Helburu argitzailea, bilatuz ze mezua argiago ailega dadin ki bere jasotzailea. [Balbula, 2019]

Ohartu ze "zeinda ez" horretan ez da soilki "ez" expletiboa, baizik-ere "-da" morfema ("-eta"); esan nahi baita ze, "-da" morfema kenduz gero, esangura ez dela aldatzen ("-da" hori litzaké indartzaile moduko bat).

Konkretuki goiko adibidean, akaso autoreak nahi izan du evitatu errepikapena e-"zein" partikula (konsekutiboa eta konparatiboa), eta akaso aukeratu du "zeinda" luzeagoa eta printzipioz intensoagoa afin eman indar gehiago ki perpaus konsekutibo luzeagoa. Esan nahi baita ze, aukera labur-arinak ia ezinbestekoak izanik ere, bestelako aukera luzeago berezituek ere bádute euren lekua noiz bilatu efektu bereziak. Defektuz, ordea, "zein" monosilabikoa. [⇶]

"zein" konparativoa vs "zein" konsekutivoa: pausutxo bat baino ez

Sarrera honetan nabarmentzen genuen a distantzia txikia zein den existitzen arten ondorengo bi estruktura konparativo ahaideak:

...ederra, zeiñ itxas-ondua,...   vs   ... hain ederra, zeiñ itxas-ondua,...

eta orain azpimarratu nahiko genuke ze orobat pausutxu bat besterik ez da arten ondorengo bi estrukturak, bata konparativoa kin "zein", eta bestea konsekutivoa kin "zein":

Zerren erria izanik ain banatua [...] zeinda akudidu ezin leien ainbat bider zein bear leukeen elexeetara. Cap (ed. 1893) [OEH]

Esaldi horretan, zein agertzen baita an zerrenda zein ari garen komentatzen, ageri zaizkigu bi estruktura horiek elkarrekin. Lehenik konsekutivoa:

...ain banatua [...] zeinda akudidu ezin leien ainbat bider zein bear leukeen elexeetara.

eta bigarrenik, eta konsekutivoan integraturik, a-perpaus konparativoa:

...ain banatua [...] zeinda akudidu ezin leien ainbat bider zein bear leukeen elexeetara.

Perpaus konsekutivoa, zein den luzeagoa, dá gauzatu kin "zeinda", akaso bilatuz euskarri fisiko sendoagoa ki sostengatu halako perpaus pisuagoa, bitartean-ze konparativoa sortu da kin "zein" soila, nahizta bata zein bestea sor zitezken kin "zein" edo "zeinda" independenteki.

Baina gauza da ze, izanki bi perpaus-molde horiek formalki berdinak (eta hortik diot ze euren artean soilik da pausutxo bat), batean aurkeztuko da konparagai bat (konparaziozko perpausa), eta bestean konsekuentzia bat (ondoriozko perpausa). Gainera, biek duté konpartitzen nolabaiteko jatorri exklamativoa, nondik "zein" eta "zeinda". Azken finean, eta diogunez, pausutxo bat baino ez, zein oso erraz ibiliko da, eta hala, ibili da, jarraiki (gara)bide propioa, zein, ñabardurekin bada ere, dén universala ere. [⇶]

Nondik garatu da 'hain' partikula konparatiboa?

Aurreko sarreran aipatzen genituén ondorengo bi esaldiak e-Mikoleta (Modo breue de aprender la lengua vizcayna, 1653):

Baize enaz orren delikadua zein judegua barikuz. Mic 13r. Dala berori aen ondo etorri zein urte onak. Ib. 13r. [OEH, Mikoleta, 1953]

non elkarren ondoan dauzkagu "orren" eta "aen" partikula konparatiboak, zein, bestalde, ez diren baizik bigarren eta hirugarren personak e-erakusle singularrak ("ori" eta "a") an kasu genitiboa, eta justuki hirugarren pertsona horretatik gramatikalduko zaigu "ain" edo "hain" forma, segun dialektoa (besteak beste). Dio OEH-k buruz etimologia e-partikula hau:

HAIN: Etim. Contracción de (h)aren, vizc. ant. aen, genitivo del demostrativo de. 3.a pers. v. FHV 141. [OEH]

Eta gauza da ze, nahiz existitu lehenengo eta bigarren personetako konparatiboak ere ("honen" eta "horren"), hirugarren personakoa aplika litzaioke i edozein persona:

HAIN: Tr. De uso general. Aunque originalmente se refiere al 3.er grado demostrativo, ya desde los textos más antiguos parece ser empleado indistintamente para todos los grados. [OEH]

Ikus, gainera, ondorengo aldaera dialektalak:

HAIN: Tr. La forma arcaica aen la emplea Micoleta (y modernamente Orixe), pero ya en textos vizcaínos anteriores se documenta ain. Hay kain en textos salacencos y roncaleses, y gein en aezcoanos. En DFrec hay 725 ejs. de (h)ain y 2 de aiñ. [OEH]

Hortaz, eskerki gramatikalizazio-prozesu sortzaile hori, orain existitzen dira, ondo diferentziatuak, alde batetik "haren" hirugarren personako erakusle genitiboa, eta bestetik "hain" partikula konparatiboa, zeintzuk, nahiz izan jatorriz bat eta bera, dúten betetzen orain funtzio ondo ezberdinak.

Eta holaxe, esan nahi baita erabiliz material zaharrak an funtzio berriak, holaxe gramatikaltzen dira baliabide sintaktiko berezitu berriak, holaxe garatzen dira sintaxiak, eta, jakina, eurekin batera hizkuntzak. [⇶]

"zein" konparatiboa dá subordinatzaile bat

Aurreko sarreran aipatzen genituen zenbait esaldi konparatibo kin "zein" partikula ("hain ... zein ..." edo antzekoak), eta oraingoan azpimarratu nahiko genuke ze halako esaldien "zein" konparatibo hori dá subordinatzaile edo menderatzaile burulehen bat (esan nahi baita ze aurkezten ditu perpaus subordinatuak edo menderatuak) nahiz askotan "zein" horren ostean soilik agertu explizituki izen bat, edo izen-sintagma bat (zeinen barruan egon liteke beste perpaus subordinatu bat, adibidez erlatiboa) edo izenorde bat (izan ere, beste guztia doa eliptiko).

Ikus aurrena esaldi hau:

Ezta ain erraz, zein askok uste daben. Añ EL1 123 (EL2 109 zeinda).

non explizitoki ematen zaigu perpaus menderatu osoa kin bere sujetu ergatiboa (askok) eta bere aditza (uste daben). Edo ikus beste hau ere:

Edo nik izan baneu sufritzeko / gatx oek biotzau ainbat zabala / zein dodan buruan bena liberala / edozein kantaeta trobatzeko. Lazarraga (B) 1193rb. 

non "zein" perpausaren sujetua (nik) gelditu dá eliptiko.

Beste batzutan, ordea, soilik explizitatuko zaigu izen edo izen-sintagma bat:

Baize enaz orren delikadua zein judegua barikuz. Mic 13r. Dala berori aen ondo etorri zein urte onak. Ib. 13r.  

non, lehen esaldian ematen zaigú perpaus subordinatuaren sujetua (judegua) eta osagarri bat (barikuz), utziz aditza eliptiko ("dan" an "enaz orren delikadua zein dan judegua barikuz") bitartean-ze bigarrenean, nola genioen, soilki agertuko zaigu izen-sintagma bat (urte onak), aditza eliptiko doalarik (zein diran urte onak).

Beste batzutan, prononbre edo izenorde soil bat agertuko zaigu ordezta perpaus osoa, hala nola an:

Ain antxinakoa zein bera. H.

non irakurri genezake:

Ain antxinakoa zein den bera.

Esan nahi baita ze, nahizta batzutan soilik agertu explizituki izen bat, edo izenorde bat, ari gara mintzatzen buruz subordinatzaile bat eta perpaus subordinatu konparatibo bat. [⇶]

...hain xuri, zein elhurra

Komentatzen genuen an aurreko sarrera a-distantzia txikia zein den existitzen arten:

Mendixa ederra, zeiñ itxas-ondua,...

eta

Mendixa hain (da) ederra, zeiñ itxas-ondua,...

eta orain aipatuko ditugu adibide gehiago e-azken erabilera konparatibo hori [OEH]:

ZEIN (V, G, BN ap. A; Añ, H (V)). (Introduce el segundo término en oraciones comparativas; precedido de hain, hainbat...). Tan... como. "Tantos como, ainbeste ur tanta zein itxasoan dagozan" Añ. "Zein (V), que, conjonc. de comparaison. Ain antxinakoa zein bera, autant ancien que lui-même" H. "Que o como (de comparación)" A. v. nola (II, 3), ZEIN ETA. Edo nik izan baneu sufritzeko / gatx oek biotzau ainbat zabala / zein dodan buruan bena liberala / edozein kantaeta trobatzeko. Lazarraga (B) 1193rb. Etxajaunen saria ezta ain koikari zein dirudi. RS 497. Baize enaz orren delikadua zein judegua barikuz. Mic 13r. Dala berori aen ondo etorri zein urte onak. Ib. 13r. Zerren erria izanik ain banatua [...] zeinda akudidu ezin leien ainbat bider zein bear leukeen elexeetara. Cap (ed. 1893), pról. Zelhatan dagoenak, bere gaizkia hain sarri entzun dezake zein ongia. O Pr 429. Esku erri et' ahurra / hain xuri, zein elhurra. O Po 38. Ezta ain erraz, zein askok uste daben. Añ EL1 123 (EL2 109 zeinda). Bai; baña amore sendo egiazko bat; ez lastozko suaren antzekoa, zein ain laster da garra, zein ketan amatau itoa. Añ LoraS 52. [Ain laster ta pozik doiala] karzela atsitu, illun baten preso daguana gana, zein seda, ta urre artian daguana gana? Etxe zaar, jausi pobre batera, zein aberats barrira? Ain gogoz gabaz, zein egunaz? Ain gogoz urrinera, zein urrera? fB Ic I 52. Ain osorik ostiya txikiyan, zein andiyan. CatLlo 73. Egiaz esaten dizutet, Sodoma eta Gomorra atzen-juizioko egunean ez dirala ain gogorkiro artuko, zein etxe edo erri hura. Lard 393. Ain ona da eztija osagarritzat, zein janaritzat. Ur Dial 10. Ain zuri egoan bere arpegia zein argizagia. Azc PB 160. Ain urre euken Mundaka zein Bermeo. Echta Jos 39. [OEH] 

nondik, adibidez, har genezake esaldi hau ganik Oihenart (1592-1667):

...hain xuri, zein elhurra.

zein, hasierako paralelismoari eutsita, antzera eman genezake honela:

...xuri, zein elhurra.

Bai, pausutxo bat besterik ez. Eta, ageri denez, hemen ere, konparagaia ez da luzea edota konplexua. [⇶]

Estruktura konparatibo bereziki interesgarriak kin "zein"

Beste sarrera batean mintzatuko gara buruz atzoko komentarioa e-Txopi (ikus hemen), berdin nola beste batean ere mintzatuko gain aspaldiko komentarioa e-Gilen (ikus hemen), baina orain jarrai gaitezen lantzen ildoa e-baliabide konparatiboak kin "zein" partikula.

Izan ere, bádira zenbait estruktura konparatibo kin "zein", zein katalogatu daitezke nola bereziki interesgarriak zatio euren moldaera, eta nondik akaso atera daitezke intuizioak buruz sorbidea e-estruktura konparatibo horiek:

"En los comparativos de igualdad, hace oficio de 'cuan'. Mendixa ederra, zeiñ itxas-ondua, [...] la montaña es tan agradable como las playas" Etxba Eib. "Basuan, zeiñ ederra kerizia, karzelan euzkixa, [...] tan agradable como la sombra en el monte, es en la cárcel el sol" Ib. [OEH]

Fijatu gaitezen orain an bigarrena ("Basuan, zeiñ ederra kerizia, karzelan euzkixa, [...]"), non aurrenik agertzen zaigu a-perpausa kin "zein" ("Basuan, zeiñ ederra kerizia,..."), akaso erakutsiz jatorri exklamativo bat ("Basuan, zeiñ ederra kerizia!,..."), nahiz orain intonatuko da era atonoago batez; eta bigarrenik, koma baten ostean, datorkigu osagai konparatua (..., karzelan euzkixa,). Eta hor, besteak beste, izango genuke jatorri exklamativoa afin azaldu sorrera e-halako konparazioak.

Bestalde, eramanez "zein"-perpaus konparatiboa ki bukaera e-esaldia, agertuko zaigu a-eredua zein agertu an goiko lehenengo adibidea (Mendixa ederra, zeiñ itxas-ondua, [...]):

Karzelan euzkixa ederra, zeiñ kerizia basuan.
Mendixa ederra, zeiñ itxas-ondua,...

nondik pausutxu bat besterik ez da ki eman ondorengo konparatiboak ere:

Karzelan euzkixa hain (da) ederra, zeiñ kerizia basuan.
Mendixa hain (da) ederra, zeiñ itxas-ondua,...

zein aipatuko an hurrengo sarrera. [⇶]

1659: "Uçac, anaya, oray ere gueyago dituc oronac eces egunac" [ezagutu da an 2011]

Azkenaurreko sarreran aipatzen genuen a-partikula konparatibo burulehená "ezez...", zein agertzen zaigu an urté 1659 an ahoa e-pertsona bat zein zuzentzen zaion ki bere anaia an terminu hauek: 

[…] que le dixo al dicho Miguel de Alemán, su hermano, con mucha cólera estas raçones en vascuence: Jaincoaren passioa! Uçac, anaya, oray ere gueyago dituc oronac eces egunac, que en romance quiere decir: “Dexarlos, hermano, que, por la pasión de Dios, son las más horas que los días”, que al sentir de dicho testigo las dichas raçones son palabras de amenaças y desafío. [1659]

Textu hori dá aipatzen, besteak beste, an tesia e-Urtzi Reguero titulatzén "Goi-nafarrera arkaiko eta zaharra: azterketa eta testuak" (2017), eta atereak ti textuak zein Maiora Mendiak eman dituén ezagutzera duela gutxi, justuki an 2011:

Nafarroako iparraldean jarraituz, Baztangoak dira orain dakartzagun esaldiak. Guztiak dira XVII. mendekoak, eta eskualdeko hiru herriri dagozkie: Amaiur, Irurita eta Arantzari, hain zuzen ere. Maiora Mendiak (2011: 148-152) eman zituen ezagutzera hiru lekukotasun hauek. [Urtzi Reguero, 2017:109]

Urtzi Reguerok dioenez:

Sintaxi aldetik, konparaziozko perpausak osatzeko eces partikula erabiltzen da: oray ere gueyago dituc oronac eces egunac (1659). [Urtzi Reguero, 2017:110]

Bide batez komentatu a-interesa e-partikula kontraitu hori ("ezez...") zeren biltzen baitu an 2 silaba hori bera zein "ezen ez..." edo "eze ez..." edo "ezi ez..." partikulek an 3 silaba, izanik horrela kasu askotan bereziki erabilgarria.

Baita komentatu, an haria e-azken sarrera, eze "ez" expletivoa an "ezen ez..." ez dela jada bere osotasunean expletivoa an "ezez...", non, behin kontrakzioa eginda, soilik litzake expletivoa bukaerako "-z" morfema

Azkenik esan ze, adibide honetan ere, baliabide burulehen konparativo horrek ez du aurkezten konparagai luze edo konplexurik, baizik justuki alderantzizkoa, guztiz sinplea, hain sinplea nola "egunac". [⇶]

Báda esparru zabala bezain kritikoa haruntzago ze esangura

Aurreko sarreran irakurtzen genuen a-expresioá "con negación expletiva", referitua ki "ez" partikula an "zeinda ez...":

(Con negación expletiva). Oba da bada zerbait luzatu estudijuetan, zeinda ez arin aringa ordendu. JJMg BasEsc 218. Naijago dot ill, ta sepulturaan sartu, zeinda ez ausi Jangoikuaren agiñduba. Ib. 143. [OEH]

Baina, zértan da expletivoa "ez" partikula hori? Ikus dezagun zer dioskun Sareko Euskal Gramatikaren glosategiak:

Espletibo: Perpausaren esanahian ezinbestekoa izan gabe, balio espresiboa eransten duen hitza edo esapidea. [SEG]

Hor beraz nabarmentzen da arrazoi expresiboa. Ikus RAEren definizioa an bere sekzioa e-termino linguistikoak:

Expletivo-va. Se aplica a la palabra o elemento que no resulta imprescindible ni para la correcta construcción ni para la comprensión del enunciado, pero que aporta mayor expresividad o hace más armoniosa la frase. Son expletivos en español los elementos resaltados en los ejemplos siguientes: Apenas si se cansó; Es mejor que cantes que no que bailes. [RAE]

Eta, Google-en "expletivo" bilatuta, lehen agertzen zaigun definizioa dá hau:

Expletivo: [palabra, expresión] Que se utiliza para hacer más llena, intensa o armoniosa la frase, aunque no se necesite para entender su significado. ["la palabra ‘bien’ es expletiva en construcciones conjuntivas como ‘antes bien’, ‘o bien’, o ‘pues bien’"].

Nik nabarmenduko nituzke bi helburu linguistiko noiz erbili partikula edo expresio expletiboak:

• Helburu expresiboa, bilatuz adibidez ze mezua indartsuago hel dadin ki bere jasotzailea (esangura berdina izanik ere).
• Helburu argitzailea, bilatuz ze mezua argiago ailega dadin ki bere jasotzailea.

Maila sintaktikoan ere, esangura hutsaz gain, kruzialak izanen dira argitasuna eta adierazkortasuna, biak direlarik ezinago erabakiorrak ki lortu efektibitate-kota altuagoak an komunikazioa (argitasun-eza ez da baizik efektibitate-falta maximoa noiz expresatzen edozer).

Eta gauza da ze hitz-ordena burulehenak horixe eskaintzen du, oro har: aukera potenteagoak, argiagoak, expresiboki moldagarriagoak eta finean efektiboagoak. Báda esparru zabala bezain kritikoa haruntzago ze esangura. [⇶]

"zeinda ez..." = "ezen ez..." = "ezez..."

Jarraituz kin konparazioak e-desberdintasuna, ikus ondorengo erabilera ere, non "ez" gaineratu egiten zaio ki "zeinda" konparatiboa, osatuz "zeinda ez..." kontrastiboagoa:

(Con negación expletiva). Oba da bada zerbait luzatu estudijuetan, zeinda ez arin aringa ordendu. JJMg BasEsc 218. Naijago dot ill, ta sepulturaan sartu, zeinda ez ausi Jangoikuaren agiñduba. Ib. 143. [OEH]

Azken erabilera horretan, "zeinda ez..." partikulak jokatzen du ber papera nola adibidez "ezen ez..." baliabideak edo "ezez..." kontrakzioak an ber erabilera. [⇶]

"zeinda..." an desberdintasunezko konparazioak

Eta jarraituz kin "zeinda..." aldaera konparatiboa, ikus ditzagun orain ondorengo erabilerak non partikula horrek adierazi desberdintasuna:

(En comparativas de desigualdad). Que. Gizon dan partez [dauka gloria] andiagoa zeinda bestek edugi alleian. Cap 33. Guztiz oba leuke Heibarrek / burdiña sein da erurra, / baita kapa euna negura. BBizk 31.

non ikusten da ze "zeinda..." (hala nola "zein...") berdin erabil liteke ki aurkeztu perpausezko konparagai bat ("zeinda bestek edugi alleian") nola-ere izen sinple bat ("sein da erurra"). [⇶]