Zeren-eta "egin" konsideratzen dá sartaldeko ezaugarria, eta gipuzkerazko aditzá soilik Beterrikoa

Justuki Larramendi, zeintaz mintzatu garen hemen, izan zén lehena zein, behinda egín euskararen sailkapen dialektal bat, zúen zehaztu aski sistematikoki zéin ziren dialekto horien paradigma verbalak, zentratuz bere deskripzioa an gipuzkera, baina emánez aski referentzia gain beste bi dialektoak: sartaldekoa eta sortaldekoa. Hona hemen nóla Larramendik, an bere "El imposible vencido" (1729), dún egiten bere sailkapen dialektala, non, gainera, dio ze dialekto horiek agertzen zaizkigú nahiko nahasiak (1729:12)

Eta ikuskera horretan dago koska, zeren, nahasketa dialektal horretan, aditzean adibidez, "egin" ez zen izanen gipuzkeraren beraren laguntzaile propial bat zein, dretxo osoz, zúen mereziko bere lekua, handiagoa edo txikiagoa, an deskripzioa e gipuzkera, baizik-ze ikusiko zen nola zérbait mailegatua ti mendebaldea, zérbait zein ez zen propioa, baizik, finean, mendebaleko ezaugarri bat zein, nola edo hala nahasia zen barné gipuzkera.

Akaso, antzeko bidetik esan zitekén ze "*ezan" aditza zén berdin mailegatua ti ekialdeko euskara, izan ere bi laguntzaileok erabiltzen baitziren, proportzio eta modu ezberdinetan, aski normalitatez. Ikus ondorengo adibideak ganik Otxoa Arin ordiziarra, zeintaz jada mintzatu garen hemen (Etxaide, 1984:661):

 Eta ikuskera horrek bide luzea egin du, nola genioén hemen:

Lakarrak, apur bat beherago, honela mintzatuko da buruz azalpen hori (ezen gipuzkerak hartu du "egin" laguntzailea ti Bizkaiko euskara):

Alabaina, azalpen hau G-ren historiaz dakigun apurraren kontra doa eta GZ-eko testuen lekukotasunaren mezprezu nabarmena dugu. [Lakarra, 1986:658]

non G-k esan nahi du "gipuzkera" eta GZ-k "gipuzkera zaharra".

Edonola ere, gauza da ze, Larramendik soilik konsideratuko zuén gipuzkeran "*ezan" laguntzailea, utziz "egin" nola bizkaiera.

Honela dio Aintzane Garmendiak an bere "Larramendiren Artea Lehen Euskara Modernoko idazleen hautuetan" (Blanca Urgell-ek zuzendua) buruz eremua nondik atera ziren Larramendiren paradigma nagusiak (gipuzkera):

Bai, Donostiatik Tolosara bitarteko eremua, nolabait esan Beterriko gipuzkera, zein gerora bihurtuko zen oinarriá e euskara batua. [⇶]

Galdera bat: Orduan, zergátik ez zen "egin" laguntzailea agertzen arten orduko paradigmak e gipuzkera?

Lakarrak (1986) esaten zigún hemen ze...

..."egin" G[ipuzkera]-zko lehendabiziko testuetarik '*ezan' baino ugariago eta erabilera zabalago batean edireiten badugu,..." [Lakarra, 1986:658]

bitartén Yon Etxaidek (1984) zioskun hemen ze, Beobide azpeitiarrak...

... eskuarki -egi- aditz-gunera jotzen du, bere bizigaraian [1848-1891] Gipuzkoa'n zabalduena zegoena" [respektu "*ezan"]  [Etxaide, 1984:638]

hala nola ere ze Asteasuko Agirre zén...

...giputz-klasikotan on-onenetakoa [...], ezpairik gabe".  [Etxaide, 1984:636]

eta gipuzkeraren klasiko on-onenetako horrek...

...bere Erakusaldien bigarren liburu hontan eskuarki EGI aditz erroa darabilkigu...  [Etxaide, 1984:636]

Eta galdera dá: Orduan, zergátik ez zen "egin" laguntzailea agertzen arten orduko paradigmak e gipuzkera? [⇶]

Mitxelena (1983): "...Artea, eta Hiztegi hirukoitza."

Zioen atzo Erramun Gerrikagoitiak respektu nóla aipatu liburu historikoak nola dirén ondoko biok ganik Larramendi (1745):

"El imposible vencido"
eta
"Diccionario trilingüe (sic)".
Ez dut ulertzen ze eguinic referentzia ki liburu historicoac Lakarrac berac bata du uzten original erdarazcoan "El imposible vencido" baina aitzitic bestea du emaiten traducitua euscarara eta an gaurco orthographia "Hiztegi Hirukoitza (sic)"; guehituric gainera ze trilingüe ez da hirukoitz. 

Horretaz, ikus sarrera honetan nóla aipatzen genuen Azkueren hiztegia, hirueleduna ere:

Aurreko sarreran, mintzatuz buruz "tako" nominalizatu askea, aipatzen genuén Orotariko Euskal Hiztegia, non, bere aldetik, aipatzen zutén Azkueren hiztegi hirueleduna ("Diccionario Vasco-Español-Francés"). [Balbula, 2020]

nahiz, Larramendiren hiztegian, titulua are luzeagoa da:

Ikusten dugunez, Larramendik ez zúen garai hartan idatzi "Diccionario trilingüe", baizik "Diccionario trilingue", esan nahi baita gabé dieresia.

Bestalde, ez gaitezen ahantzi ze, batez ere liburu ondo famatuetan, ez dira arraroak titulu luzeen laburdurak ("el Quijote") edota adaptazio ortografikoak ("Quijote", "Gero"):

Eta gaineratu behar da ze EHUko Corpus Historikoan, "hirueledun" hitza ez da aurrenekoz agertzen harik 1989 (alegia, hiru urte geroago ze publikatu zedin a artikulua e Lakarra). Mitxelenak ere (1983) honela aipatzen zituén gure bi liburu horiek (an "Mendiburu eta Larramendi", Euskera XVIII, 1983):

non, "Artea" laburduran, zúen ematen honako oinoharra:

6   El imposible vencido. Arte de la lengua bascongada (1729)

nahiz ez emán azalpenik an "Hiztegi hirukoitza", seguruena suposatúz ze irakurle guztiek bádakiten zertaz ari den.

Gero, ikusi dugunez, Lakarrak dú erabiliren hitz horiek berberak baina letra etzanez eta biak maiuskulaz (Hiztegi Hirukoitza), eta halaxe eginén Blanca Urgell-ek ere an titulua e bere tesia (2000):

zeinen zuzendaria, bide batez, izan zén Lakarra bera. Hor, jada, "Hiztegi Hirukoitza" horrek (letra etzan eta maiuskulez) nahiko luké izán titulu original moduko bat, baina itzulia eta laburtua (referentzia osoa aurkituko da an artikuluko edo tesiko bibliografia).

Edonola ere, aurreko sarreran, ordeztu dugu gure lehengo "Hiztegi Hirukoitza" kin oraingo "hiztegi hirueleduna (Diccionario Trilingue del Castellano, Bascuence y Latin)", zein, kasu horretarako, iruditzan zaigú egokiagoa. [⇶]

Mugarria dá Larramendi

Sarrera honen amaieran egiten genuén Lakarraren aipu bat non bereizten zirén "gipuzkera" (G) eta "gipuzkera zaharra" (GZ). Baina, zehazki, zértaz ari gara noiz erabilí izendapen horiek? Nón egongo litzaké muga arten bi estadio horiek? Nón bukatuko litzaké estadio zaharra eta hasí estadio berria? Jarri ahal diogu nolabaiteko fetxarik ki muga hori?

Eta erantzuna, jarraikiz Lakarra bera, litzaké baiezkoa, eta, nolabait esan, izanen litzaké Larramendi (ikus an Lakarraren "Bizkaiera zaharra euskalkien artean" (1986:643):

Beraz, hortxe dugu, mugarri, Larramendi eta bere hiztegi hirueleduna (Diccionario Trilingue del Castellano, Bascuence y Latin, 1745), hala nola ere, 16 urte lehenago (1729), bere El imposible vencido, non, besteak beste, autoreak aletu eta sailkatu zituén euskal aditzaren paradigmak. Lakarraren hitzetan, iraultza bat. [⇶]

"esan" aditzeko konkordatzia pluralak gehiago egiten dira an forma perifrastikoa

Josu Lavin-ek galdetú:

ESSAN/ERRAN aditzeco DIODAZ, DIOZUZ... moduco pluralic ez dut ikusten neuc batuerazco textuetan. Erraiten nuque DIOT, DIOZU... erabilcen direla objectu pluralarequin ere.
Cer deritzoçu?

Plural horiek agertzen dirá, adibidez, an EGLU-II (1997:299):

eta gauza da ze orainaldiko pluralak bái direla agertzen batzutan, oso gutxitan, an batuerazko textuak, nahiz egia den ze, lehenaldikoak ez diren behin ere agertzen an Egungo Testuen Corpusa (2001/2015):

• Peloponesoko gerraren historia II, Tuzidides (Josu Naberan), Pentsamenduaren Klasikoak, 2005

"Beharbada pentsatuko duzue gauza sinestezinak direla nik neuk eta beste batzuek espedizio horren egiatasunaz dioguzanak, eta badakit, gainera, sinesgarritasunik ez duten gauzak asmatzen edo errepikatzen dituztenak, inor ez konbentzitzeaz gain, zorotzat jo ohi direla. 

• Olatu bat kuartelen gainetik, Xabier Amuriza, Lanku, 2009

Diozdan eta diozen hitz guztietan, duela zortzi urteko pasartea besterik ez dantzut.

• Dialektologiatik euskalkietara tradizioan gaindi, Iñaki Camino, Elkar, 2009

Interesgarri dira guretzat Axularrek euskarari buruz diozenak:...

•  Errotik, Gotzon Barandiaran, Susa, 2010

--- Bai, barruan daroazun minbiziak eskuak igurtziko ditu horrelakoak diozuzen bakoitzean. 

•  Alfred Reginald Radcliffe-Brown, Wikipedia

...ezaugarriak jendeak bere gizarteko arauez diozen gauzetan azaltzen da eta horren inguruan egiten dituzten gauzetan ere bai.

Edonola ere, halako konkordantzia pluralak gehiago egiten dirá an forma perifrastikoa (akaso aditz sintetiko guztietan gertatzen da horrela):

dioguzanak = esaten ditugunak diozuzen bakoitzean = esaten dituzun bakoitzean

eta iraganean:

genioezen (Google: ez dut bat ere aurkitu barné textu bat) = esaten genituen (Google: 448 agerraldi, gehien-gehienak ere atereak ti textuak)

Azkenik esan ze, aditz sintetikoa erabiltzekotan, jarrai liteke a eredua e zenbait hizkera non ez den egiten konkordantzia pluralik an aditz sintetikoak. Praktikak esanén. [⇶]

Euskaltzaindia (1993): "Euskara batuan lehenbiziko laurak bakarrik aukeratu baldin badira ere,..."

Josu Lavin-ek galdetú:

Ez dut uste, oker egon nintequeenarren, Euscalçaindiac ez duenic permittitzen egin aditza erabilcea ezan aditzaren ordez:

eman dieçadaçun nahi dut
=> eman deguidaçun nahi dut

EGIN paradigma erabil liteque EZANen ordez edo batera.

Oker nago?

Dio Euskaltzaindiak an bere "Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna" (1993:258):

Esan nahi baita ze Euskaltzaindiak zún aukeratu bakarrik "izan", "*edun", "*edin" eta "*ezan" laguntzaileak, eta, hortaz, "egin" ez dela aukera batua.

Zehatzago, Euskaltzaindiak zún aukeratu "dieza[dazun]" singularrak eta "diezazki[dazun]" pluralak ordezta saiatú konpatibilizatzen "egin" eta "*ezan" arartez forma guztiz bateragarriak nola "dei[dazun]" eta "dezai[dazun]" singularrak ("-za-" jarrita, edo ez), kontuan hartúz, gainera, ze, "nor-nori-nork" subjuntibo horretan, konkordantzia pluralak izan beharko liraké soilik aukera bat. [⇶]

Lakarra (1986): "...'egin' G[ipuzkera]-zko lehendabiziko testuetarik '*ezan' baino ugariago eta erabilera zabalago batean edireiten badugu,..."

Lakarrak, erantzunez ki aurreko sarreran aipatutako Azkue eta Etxaide buruz Bizkaiko jatorria e "egin" laguntzailea an gipuzkera, dú galdetzen honako hau an bere "Bizkaiera zaharra euskalkien artean" (1986:658):

Lakarrak, apur bat beherago, honela mintzatuko da buruz azalpen hori (ezen gipuzkerak hartu du "egin" laguntzailea ti Bizkaiko euskara):

Alabaina, azalpen hau G-ren historiaz dakigun apurraren kontra doa eta GZ-eko testuen lekukotasunaren mezprezu nabarmena dugu. [Lakarra, 1986:658]

non G-k esan nahi du "gipuzkera" eta GZ-k "gipuzkera zaharra". [⇶]

Etxaide (1984): "Beraz, bildurrik gabe esan diteke gaur Gipuzkoa'n erabiltzen diren datiboko aditzerroak 'egin'etik atereak direla"

Jarraituz kin gaia e erabilera espezilizatua e "*ezan" eta "egin" an gipuzkera, Lakarrak jasotzen ditu ondorengo hiru aipuak an bere artikulua titulatzén "Bizkaiera zaharra euskalkien artean" (1986:657).

Lehenengo aipua atera dá tikan Azkue-ren "Morfología vasca" (1923-25:144), non autoreak laburbiltzen digu berak behatutako espezializazio-eredu orokorra arten "*ezan", zein erabiliko zén an flexio bipersonalak ("objetivas"), eta "egin", zein erabiliko zén an flexio hirupersonalak ("de recipiente", hau da, "nor-nori-nork" flexio datiboa):

Hurrengo sarreran zehatzago mintzatuko gara buruz nóndik zetorren, edo nóndik ez zetorren, "egin" laguntzailea. Orain, ordea, soilik interesatzen zaigu bere erabilera zabala an gipuzkera, zeintaz Lakarrak gehitzen ditú honako bi aipuok tikan Etxaideren "(e)za" aditz-erroa datiboko aditz-jokoetan autoreetan zehar (1984:601)

eta Etxaidek berak:

Hori idatzita dagó an 1982, nahiz publikatua an 1984:

"Beraz, bildurrik gabe esan diteke gaur Gipuzkoa'n erabiltzen diren datiboko aditzerroak 'egin'etik atereak direla". [Etxaide, 1984:622]

[⇶]

Etxaide buruz Agirre Asteasukoa: "..., eskuarki EGU aditz-erroa darabilkigu"

Nahizta egungo asteasuar famatuenak ez dun erabiltzen "egin" laguntzailea an bere obrak (afin emán, hemen edo han, "nor-nori-nork" transitibo subjuntibo labur bat: "deion"), gauza da ze, duela ez hainbeste, beste asteasuar famatu batek, Agirre Asteasukoak, normalitate handienaz erabiltzen zuén "egin" laguntzailea, agerian utziz nóla aldatu ahal diren erabilerak.

Yon Etxaidek (an bere "(e)za" aditz-erroa datiboko aditz-jokoetan autoreetan zehar, 1984) honela aurkezten du Agirre Asteasukoa (1984:632):

Esan nahi baita ze ari gara buruz idazle bat zein den "giputz-klasikotan on-onenetakoa [...], ezpairik gabe". Eta gauza da ze, diogunez, gipuzkeraren klasiko on-onenetako horrek zún eskuarki erabiltzen "egin" laguntzailea (Etxaide, 1984:636):

Ikus ere ondorengo erabilera batzuk (1984:633):

Horra hor aldaketa linguistikoa. [⇶]

Kardaberaz hernaniarrak zún erabili batzutan 'egin' laguntzailea an bere 'Ama veneragarri Josefa'

Aurreko sarrera batean mintzatu gara buruz nolabaiteko espezializazioa hen "*ezan" eta "egin" an erabilera ezberdinak. Zehatzago, Céline Moulon hizkuntzalariak ezberdintzen ditú honako hiru joerak an erabilera espezializatu hori ("Perifrasi zaharra mendebalde eta erdialdeko euskara zaharrean: azterketa kuantifikatiboa eta proposamen berria", 2007:100):

Lehenengoan, "*ezan" laguntzailea ez zen erabilikó baizik an "nor-nork", eta hor, batera kin "egin". Bigarrenean "egin" ez zen erabiliko baizik an "nor-nori-nork", eta hor, batera kin "*ezan". Hirugarrenean, praktikoki soilik erabiliko litzaké "*ezan": horren adibide, Moulon-ek jartzen du Kardaberaz hernaniarra, hortako aipatuz autore horren "Cristavaren bicitza" (1744). Edonola ere, Yon Etxaidek aipatzen du Kardaberaz-en beste liburu bat, "Ama veneragarri Josefa" (1882), nondik jasotzen ditu, adibidez, honako adibideok kin "egin" laguntzailea:

Hor ikusten dugu ze, idazle hernaniarrak ere noizbait bederen zún erbili "egin" laguntzailea. Ikus erabilera horietako bat (1882:180):

"zegion" horren konkordatzia pluralean Kardaberaz-ek erabiltzen dú "zegiozkan" ordezta "zegizkion". [⇶]

Yon Etxaide buruz 'egin' laguntzailea: "Gipuzkoa'n zabalduena zegoena" (respektu 'ezan')

Atzoko sarreran aipatzen genuén Yon Etxaideren artikulua titulatzén "(e)za" aditz-erroa datiboko aditz-jokoetan autoreetan zehar (1984), non, tituluak berak dioenez, ezagutu ahal dugu nóla erabili zituztén hainbat autorek "*ezan" eta "egin" laguntzaileak an euren paradigma datiboa. Han aurkitzen ditugu, adibidez, honako erabilerak ganik Crispin Beobide azpeitirra (1848-1891), zein, beste askok bezala, zún erabiltzen "egin" laguntzailea, bere kasuan gehien-gehienetan (Etxaide, 1984:636):

Eta gauza da ze Yon Etxaidek honako oharra gehitzen dio ki autore hau (Etxaide, 1984:638):

Hortaz, Yon Etxaidek (1848-1891) diosku ze, Beobide azpeitiarrak "eskuarki -egi- aditz-gunera jotzen du, bere bizigaraian Gipuzkoa'n zabalduena zegoena" (respektu "ezan"). Edonola ere, gauza da ze, neurri handiagoan edo txikiagoan, oro har biak erabiltzen ziren, bai "ezan" eta baita "egin" ere. [⇶]

'egin' eta '*ezan' an erabilera e Otxoa Arin ordiziarra

Aurreko sarrera batean ikusi dugu nóla Uztapide bersolariak bere "Lehengo egunak gogoan" liburuan (1975) zún erabiltzen "deiodan" eta "dezaioten", esan nahi baita "dei-" eta "dezai-", biak ere. Eta, esango nuke ze, azken mendeotako gipuzkeran hórixe izan dela araua, gehiago ze salbuespena. Ikus, adibidez, zer dioskun Yon Etxaide ikerlariak buruz Josepe Otxoa Arin ordiziarra (1672-1743) an bere artikulua titulatzén "(e)za" aditz-erroa datiboko aditz-jokoetan autoreetan zehar (1982):

Dakuskegunez, Otxoa-Arin'ek ZA eta EGI edo EI aditz-erroak darabilzki: dio-ZA-gula, d-El-gun, b-EG1-o. [Etxaide, 1982:661]

Gehiago sakonduta, esan behar da ze erabilera horiek zúten erakusten espezializazio-graduren bat: adibidez, Otxoa Arinek gehienbat zún erabiltzen "egin" adizkiak, baina "nor-nork" saileko pluraletan zún erabiliko "*ezan", denetan salbu behin, antzera nola "nor-nori-nork" singular-pluraletan zún erabiliko "egin", baita denetan salbu behin. Hala diosku Célin Mounolek an bere "Perifrasi zaharra mendebalde eta erdialdeko euskara zaharrean: azterketa kuantifikatiboa eta proposamen berria" (2007:98):

Edonola ere, "egin" edo "*ezan" biak ere erabiltzen ditu (finean "egin" edo "*ezan" ez dirá baizik bi aditz gehiago, zein dirén erabiltzen an ber funtzio laguntzailea). Amaitzeko, gogoratu ze Ordizia ez dago an Deba arroa, ezta Urolaldean ere, baizik an bailara on Oria ibaia. [⇶]

Maiztasunak ere aldé "de-" formak an 'nor-nori-nork' subjuntiboa [dez(ai)on - de(g)ion: 187 eta diez(ai)on - diozan: 31]

Aurreko sarreretan mintzatu gara buruz erlazio estua zein dén existitzen arten "nor-nori-nork" indikatiboa e "*edun" aditza, eta ber paradigma subjuntiboa e "egin" aditza (ikus sarrera hau):

dio - deion

hala nola arten "nor-nori-nork" subjuntiboa e "egin" aditza eta ondokosubjuntiboa e "*ezan" aditza (ikus sarrera hau) :

deion  - dezaion

Hiru paradigma horiek osatzen duté sistema koherente bat:

dio - deion - dezaion

zein den guztiz regularra. Zentratuz gure begirada an forma subjuntiboak (deion eta dezaion modukoak), ikus dezagun zénbat alditan erabili diren historikoki adizki horiek eta antzekoak harik 1970 (EHUko Corpus Historikoa):

dezon: 93
deion: 45
dezaion: 36
degion: 13
diozan: 17
diezon: 12
diezaion: 2

Eta gauza da ze justuki "diezaion" forma batua dá gutxien erabilia (2), distantzia handiz, bitarten-ze "de-" formak ("dez(ai)on" - "de(g)ion") dirén erabilienak, baita ere distantzia handiz (187 aurka 31).

Hortaz, "nor-nori-nork" paradigmarako pare bat forma hautatzekotan, horiek izan litezké "dez(ai)on" formakoak ("*ezan"), zein izan dirén erabilienak, eta "deion" formakoak ("egin"), zein dirén laburrenak, osatúz aipatutako hirukote regularra kin "dio":

dio-deion-dezaion

Laburrago nahiago bada: "deion"; nabarmenago nahiago bada "dezaion". Aukeran. [⇶]

Uztapide (1975): 'deiodan' eta 'dezaiotela' ('dei-' eta 'dezai-', 'egin" eta '*ezan')

Atzoko sarreran ikusten genuen nóla Uztapide bersolari zestoarrak zún erabiltzen "egin" laguntzailea an adizki inperatibo datibo hau:

...utzi eidazu...

Baita ere aurkituko ditugu ondoko erabilera subjuntibo datiboak an Uztapideren "Lengo egunak gogoan" (1975):

Baña utzi deiodan sariketa orreri ta goazen aurrera. ["egin" laguntzailea] (II, 1975:16)

Zaldibiko erriak omenaldiren bat egingo ote dion aditu det. Alakorik bada, ondo irabazia izango du orretxek, eta lenbailen egin dezaiotela. ["*ezan" laguntzailea] (II, 1975:80)

Eta gauza da ze bi eredu datibo horien arteko diferentzia bakarra dá "-za-" morfema:

dei-  vs  dezai- 
deiodan  vs  dezaiodan   (batuan: diezaiodan)
deigun  vs  dezaigun   (batuan: diezagun)
deizuen  vs  dezaizuen   (batuan: diezazuen)

halatan non oso erraz erabil litezke aukeran, nola ikus daikegun an Uztapideren erabilera horiek. [⇶]

Uztapide: '...anaia baino gehiago gintzaion bata besteari...'

Herenegungo sarreran erabiltzen genuén a expresioa:

...hurbilbu beharko gintzaioke ki...

zeinen oinarrian dagó "gintzaion" forma (batuaz, "gintzaizkioke" eta "gintzaizkio": ikus sarrera hau). Eta gauza da ze, bilatzen hasita, aurkitzen ditugu erabilerak nola ondorengoa, aterea ti elkarrizketa bat zein Pello Zabalak egin zion ki Uztapide bertsolaria (publikatua an HABE aldizkaria, "Uztapide, gizalege betekoa", 1988:30-31):

Hortxe dugu:

...anaia baino gehiago gintzaion bata besteari... [Uztapide]

 eta, bide batez:

...utzi eidazu...

esan nahi baita, "egin" laguntzailea. Uztapide bersolaria zestoarra zen. [⇶]

Helburuz-eta uler dadin, ordezta eragin dezan

Ondorengo komentario hau aurkituko duzu an blogá "Referentziak" hen Erramun Gerrikagoitia.

Konsidera daigun ondoko esaldia:

1) Las instituciones públicas ya desde el principio no han mantenido los planteamientos e inversiones requeridas para superar la creciente brecha entre estudiantes.

hala nola hauek ere:

2) La brecha entre estudiantes está creciendo y las instituciones públicas ya desde el principio no han mantedido los planteamientos e inversiones requeridas para superar eso.

3) La brecha entre estudiantes está creciendo y los planteamientos e inversiones requeridas para superar eso no las han mantenido las intituciones públicas ya desde el principio.

Zértan dira diferente?

Adibide baterako, 1. esaldian "creciente" hitza ez da baizik detaile osagarri bat zein kendu geinke gabé aldatu mezu orokorra. Bigarren eta hirugarrenean, aldiz, detaile hori bihurtu dá hasierako perpaus koordinatu bat, hartuz relevantzia bat zein ez zitzaion ematen (balirudike ze esaldi osoaren helburu eta arrazoi nagusia dá justuki ze arrakala areagotzen ari da).

Beste adibide bat: lehenengo esaldian, hasieratik dakigu ze mintzatuko gara buruz instituzio publikoak eta euren jarrera, bitarten bigarren eta hirugarrenean, gehiago mintzo gara buruz arrakala bat zein areagotzen ari da, eta zein bihurtzen ari dén arazo (beste intentzio bat da).

Esan nahi baita ze, nahiz hiru esaldi horiek emán "informazio bera" (ikus "Edozein informazio": zein zentzutan?), euren intentzioa ez da berdina (alde pragmatikoa). Matxinen adibideak ondo ilustratzen dú oinarrizko arazoa e euskal prosa:

Ikasleen arteko arrakala areagotzen ari da eta hori gainditzeak eskatzen duen planteamenduari eta inbertsioari ez diote erakunde publikoek hasieratik eutsi.

Hor Matxinek dú birmoldatu jatorrizko esaldia afin uler dadin (jatorrizko esaldia ez baitzen ondo ulertzen), baina ordainduz prezio pragmatiko handia: orain esaldiak gehiago dirudi deskripzio moduko bat, indarrik gabekoa, non jada inportanteena baita uler dadin, ordezta eragin dezan.

Gauza da ze, justuki uler dadin,  informazioa deskonposatu egiten da an unitate sinpleagoak, zein koordinatzen dira an ordena kronologiko-modukoa ("eta" eta "baina"), informazioa emanez, baina guztiz ilunduz hasierako intentzio komunikatiboa. Puntu hau hobeto ikusteko, konsidera daigun muturreko adibide hau (ikus ere "Esaldi bakoitzak bere intentzioa"):

Ikasleak daude, eta euren artean arrakala dago, eta arrakala hori areagotzen ari da, baina arrakala hori gainditu nahi dugu, eta hori egiteak planteamendu bat eta inbertsio bat eskatzen du, eta erakunde publikoek ez diote hasieratik horri eutsi.

Jakina hori ez da baizik karikatura bat, baina ondo islatzen du prosa-molde bat, ahula, estua, mugatua, laua, giharbakoa, ia deskriptibo hutsa, ia kronologikoa, helburuz-eta uler dadin, eta zein den hain karakteristikoa an euskal prosa, izanki-eta zuzeneko konsekuentzia ti bere ahuldade sintaktikoa.

Nire aukera litzaké honelako zerbait:

Erakunde publikoek hasieratik bertatik ez diote eutsi ki planteamendu eta inbertsioak zein beharko lirake afin gainditu a arrakala arten ikasleak, zein ari den areagotzen.

[⇶]

J.L. Ormaetxea (2006): "...ez da oraingo ezaugarri bat, aspaldikoa baizik."

Aurreko sarreretan ikusi dugu nóla Aramaion eta Debagoienan ez dén egiten objektu-komunztadura plurala, halan ze batek pensa leike ze erabilera hori izan ahal da berria, esan nahi baita azken urteotakoa, eta akaso gehiago sortua zatio eragina e gaztelania ezez jarraituz euskararen beraren barne-tendentzia evolutiboak (argi gera bedi ze, hala balitz ere, horrek ez lioke bide horri kenduko batere interes funtzionalik).

Puntu horretaz, ikus zer dioskun Jose Luis Ormaetxeak an bere jada aipatutako tesi doktorala titulatzén "Aramaioko Euskara (azterketa dialektologikoa)" (2006:299) buruz Aramaioko eta Debagoieneko euskara:

Beraz, ez da oraingo ezaugarri bat, baizik aspaldikoa, halan-ze, askoz gehiago hurbildu beharko gintzaioke ki hipotesia e barne-evoluzioa. Ormaetxeak, hor, dú aipatzen Zuazo eta Badihardugu (2002), referituz ki liburu bat titulatzén "Deba ibarretik Euskararen Herrira", non irakur daikegu (2002:91-92):

Baten batek besterik pentsau leiken arren, hau kontuau ez da azken urtiotako gauzia, antziñako izkribuetan be halantxe agertzen da eta: 1562. urteko Dictionarium linguae cantabricae-n, esate baterako. Alderdi honetan, betikuak eta bidezkuak dira era honetako esaldixak:

sagarrak emon dotso
sagarrak gustetan jako
sagarrak dakar poltsan
gauza danak daki

[Koldo Zuazo eta Badihardugu Euskera Alkartia, 2002:91-92]

Koldo Zuazok eta Badihardugu Euskera Alkartia-k diotenez, aukera horiek dirá betikuak, eta, jakina, guztiz bidezkuak. [⇶]

J. L. Ormaetxea (2006): 'Aditz trinko iragankorrek ere ez dute numero-komunztadura gordetzen'

Ondorenda ikusí, azken sarreretan (ikus hau eta hau) nóla erabili ahal dén konkordantzia plurala an "nor-nori-nork", "nor-nori" eta "nor-nork" paradigmak (finean dá Aramaioko eta Debagoieneko erabilera baina pixkat adaptatuz zenbait forma verbal ki paradigma orokor batua), orain ikusiko dugu nóla izan ahal den konkordantzia hori an aditz trinko transitiboak, hortako irakurríz J. L. Ormaetxearen tesi doktorala, non, atzo genioenez, autoreak aztertzen du justuki Aramaioko eta Debagoieneko euskara:

Beraz, aditz trinko transitiboetan ere ez da erabiltzen objektu-konkordantzia plurala.

Finean eta laburbiltzeko, proposatzen ari gara preferenteki erabiltzeá "egin" laguntzailea an "nor-nori-nork" subjuntibo, potentziala eta inperatiboa, eta, oro har eta preferenteki ere, objektu-konkordantziak à la Aramaio eta Debagoiena. Betiko moduan, aukeran. [⇶]

Eta "nor-nork"? Aramaioko eta Debagoieneko eredua

Atzoko sarreran aipatzen genuén a tesi doktorala hen Jose Luis Ormaetxea titulatzén "Aramaioko Euskara (azterketa dialektologikoa)" (2006:299) non autoreak zehazten digu nóla erabiltzen den "nor-nork" formen komunztadura plurala an Aramaioko eta Debagoieneko euskara:

Hortaz, ikusten dugu ze, "nor-nork" formetan, konkordantzia plurala dá egiten an indikatiboa eta baldintza ("*edun" laguntzailea), bitarten ez den egiten an subjuntiboa, ahalera eta egintera ("egin" laguntzailea). Eta hortxe ere daukagu baturako eredu posible bat:

• "nor-nork" formetan, indikatiboan eta baldintzan, oraingo moduan "*edun" laguntzailea erabiliko litzake eginéz objektu-konkordatzia pluralak, guztiz berdin nola oraingo batuan.
• "nor-nork" formetan,  subjuntiboan, potentzialean eta aginteran, "egin" laguntzailea erabil liteke, hala nola, jakina, "*ezan" ere, baina biak preferentzialki an euren forma singularrak, berdin nola egin ohi den an Aramaio eta Debagoieneko euskara.

Esan nahi baita ze:

• "daigun" (2 silaba) = "dezagun" (3 silaba)
• "neian" (2 silaba) = "nezan" (2 silaba)
•  "zeneian" (3 silaba) = "zenezan" (3 silaba)
• "zeian" (2 silaba) = "zezan" (2 silaba)
• "zeneiten" (3 silaba) = "zenezaten" (4 silaba)
• "zeiten" (2 silaba) = "zezaten" (3 silaba)  
• "daikegu" (3 silaba) = "dezakegu" (4 silaba)
• "neike" (2 silaba) = "nezake" (3 silaba)
• "leike" (2 silaba) = "lezake" (3 silaba)
• "geinke" (2 silaba) = "genezake" (4 silaba)
• "zeinkete" (3 silaba) = "zenezakete" (4 silaba)
• "eizu" (2 silaba) = "ezazu" (3 silaba)

Horixe, biak ere, guztiz eskura. [⇶]

Bai, preferentzialki

Mintzo ginen atzo buruz "-zki-" pluralgilea, zein preferentzialki ez litzake emanen an "nor-nori" eta "nor-nori-nork" forma batu guztiak (erabilera hori geldituko litzake aukeran):

• bai "izan" laguntzailean ("nor-nori": "zitzaizkidan" = "zitzaidan"), 
• bai "*edin" laguntzailean ("nor-nori": "dakizkizuen" = "dakizuen"), 
• bai "*edun" laguntzailean ("nor-nori-nork": "zenizkioten" = "zenioten"), eta 
• bai "egin" laguntzailean  edo "*ezan" forma erabilienak respektu batuko "*ezan" formak ("nor-nori-nork": "zeniezaizkioten" (batua) = "zeneioten" ("egin") = "zenezaioten" ("*ezan" erabiliena)

Hola lortuko litzake oso efektu erlajantea gáin aipatutako bi flexiook: "nor-nori" eta "nor-nori-nork". Bai, preferentzialki (respektu oraingo forma batuak). [Ikus ⇶]

Soilik 3. pertsonetako 'nor-nori' formak

Atzokoan mintzo ginén buruz Bergarako "nor-nori" flexioak, esanez ze haien konkordantzia pluralak ez ziren gehienetan ematen, salbu an Angiozar eta Ubera auzoak, non jarraitzen ziren erabiltzen. Baina, pluralak esatean, zér esan nahi dugu? Zéin dira zehazki jasotako formak?

Gauza da ze soilik testigatu eta jaso dirá 3. pertsonetako "nor-nori" formak, eta ez 1. edo 2. pertsonetako formak, zein antza ez diren (ia) erabiltzen (batuan ere, nekez entzungo dá "zu-niri zatzaizkit", demagun.). Ondorengoak lirake forma zehatzák zein diren jaso an orainaldiko "nor-nori" paradigma indikatiboa (UNED-BERGARA, Euskal kultur departamentuaren argitalpenak, Bergarako euskera, 1988:95):

Batuan, "zitzaizkidan" geldituko zén "zitzaidan", antzera nola "zaizkit" geldituko zén "zait" singular-plurala. 1. eta 2. pertsonetako flexioak erabili behar izanez gero, akaso oso kontextu formal batean, geldituko ziren gabé "-zki-" pluralgilea:

zu-niri zatzait    [ordezta zatzaizkit]
gu-niri gintzaion   [ordezta gintzaizkion]
zuek-guri zatzaigute  [ordezta zatzaizkigute]

Modu subjuntiboan eta potentzialean ere, soilik lekukotu dirá 3. pertsonetako formak ("*edin" laguntzailea): batuko subjuntiboan, adibidez, "dakizkidan" geldituko zén "dakidan", eta, bide beretik (eredu beretik, mekanismo beretik), 1. persona pluraleko "gakizkizuen" geldituko zitzaigún "gakizuen". Forma sinpleago horiek erabil litezké preferenteki respektu "-zki-" formak, zein aukeran geldituko ziren. Gauza da ze "-zki-" pluralgilea desagertzen da ti forma singular-pluralak.

Hortxe. Aukeran. [⇶]

UNED-Bergara: 'PLURALGILErik ez da erabiltzen ez NOR-NORIn, ez eta NOR-NORI-NORKen ere'

Atzoko sarreran ikusten genuen nóla Bergarako Angiozar auzoan ez zen gehien-gehienetan erabiltzen objketu-pluralgilerik an "nor-nori-nork" flexioak, bitartén adibidez Elgetan bái ziren erabiltzen. Gaurkoan, ikusi behar dugu nóla Bergaran ere egiten den ber sinplifikazioa an "nor-nori" flexio verbalak, salbu justuki an Angiozar eta Ubera auzoak, non ez den nagusiki egiten. Ikus "Bergarako euskera" (UNED-BERGARA, 1988:90), burúz bertako flexio perifrastikoak:

-PLURALGILErik ez da erabiltzen ez NOR-NORIn, ez eta NOR-NORI-NORKen ere:

Zapatia galdu jako. Zapatak galdu jako.
Intxaurra emon dosta. Intxaurrak emon dosta.

Angiozar eta Uberan, ostera, erabiltzen da: jakoz, dostaz.

[UNED-BERGARA, Euskal kultur departamentuaren argitalpenak, Bergarako euskera, 1988:90)

Hortaz ikusten dugu nóla Bergaran ez diren soilik orokorki sinplifikatzen "nor-nori-nork" formen pluralak, baizik ere, parte handi batean, "nor-nori" formen pluralak, erakutsiz ze existitu daitezke aukera ezberdinak respektu objektu-konkordantzia pluralak. [⇶]

Pedro Yrizar: '..., para la mayoría de las flexiones [mintzo da burúz nor-nori-nork], emplearon sin dudar las formas de singular también con el significado plural,...'

Aurreko sarreran Xabier Amurizak apuntatzen zuen (an bere "Zazpi ebidentzia birjaiotzarako", 2012:181) ze:

Euskaldun asko eta eskualde bat baino gehiago dira oso aspalditik, erdararik ia inork ez zekienetik, esaten datozenak: emon daigun eskerrak Jaungoikoari; babak egosita jan dot; emoiok goraintziak neure partez, eta abar eta abar. [Amuriza, 2012:181]

Horrela, adibidez, irakurtzen dugú an Pedro Yrizar-ren "Morfología del verbo auxiliar vasco" (publikatua an 2008) ondorengoa burúz "nor-nori-nork" flexioa on Bergarako Angiozar auzoa:

El escaso uso de las formas propias de plural por parte de todos los informadores, quienes, para la mayoría de las flexiones [mintzo da burúz "nor-nori-nork"], emplearon sin dudar las formas de singular también con el significado plural, nos ha llevado al convencimiento de que éste es el uso normal en Anguiózar, como lo es también, de acuerdo con la información de Oregui, en el núcleo urbano de Vergara. [Yrizar, Variedad de Vergara, 2008:397]

Beherago Yrizarrek zehazten du ze:

Mientras que, como hemos indicado en Vergara (incluido Anguiózar) -y lo mismo puede decirse de Anzuola- se emplean las formas de objeto directo singular [mintzo da buruz "nor-nori-nork" formak], tanto con su significado propio como con el de objeto directo plural, no ocurre lo mismo en Elgueta, donde se emplean, en este caso, flexiones propias de plural.

Por ello, para las seis flexiones de objeto directo plural que consignamos seguidamente, correspondientes a Vergara, Anzuola y Elgueta, las utilizadas en este último pueblo son propiamente de plural, mientras que las de Vergara y Anzuola son las mismas de singular (prefijo lIJ). Reproducimos las recogidas por Gaminde en los citados pueblos.

IV -l-r dostasus Elgueta
dostasu Vergara, Anzuola
IV-2-i dostas Elgueta
dosta Vergara, Anzuola
IV-3-c dostasues Elgueta
dostasue Vergara, Anzuola
IV-4-i dostes Elgueta
doste Vergara, Anzuola
IV-5-r dotzuras Elgueta
dotzut Vergara, Anzuola
IV-19-c dotzueras Elgueta
dotzuet Vergara, Anzuola

[Yrizar, Variedad de Vergara, 2008:400]

Beraz, eta mintzatuz soilik buruz "nor-nori-nork" flexioak, bistan da variazioa: Elgetan bai erabiltzen dituzte forma pluralak, bitarten Antzuolan edo Bergaran nagusiki ez. Eta Bergaran dago Angiozar auzoa ere, non para la mayoría de las flexiones, emplearon sin dudar las formas de singular también con el significado plural. [⇶]

Amuriza (2012): "Objektu plurala aditzetik kanpora"

Atzo komentatzen genuén Txopik planteatutako aukera ki emán adizki guztiak an euren versio singularra, alegia, bagé objektu-konkordantzia plurala (jakina, noiz ere egoki den). Puntu horretaz, Xabier Amurizak hauxe zioen an bere "Zazpi ebidentzia birjaiotzarako" (2012:181):

Hortxe: "euskaldun asko eta eskualde bat baino gehiago dira oso aspalditik, erdararik ia inork ez zekienetik, esaten datozenak: emon daigun eskerrak Jaungoikoari; babak egosita jan dot; emoiok goraintziak neure partez, eta abar eta abar". [⇶]

Akaso ezin da dena batera egin, eta joan behar da gradualki

Zioen atzo Txopik:

Nik jarriko nuen denak singularrez. Alde batetik geyo xinple eta bestalde geyo motz.

Dudagabe, hori ere aukera bat da. Horren inguruan, ikus ondorengo pasartea ti nire idatzia titulatzén "Buruz hizkuntzen garapen sintaktiko-diskursiboa" an "Hizkuntzen berdintasun komunikatiboa: mitoa ala errealitatea?" (Mendizabal, 2014:109)]:

Estruktura horretan aurreratzen da aditz laguntzailea afin adierazí ergatibitatea e bere aurreko subjektu aktiboa. Esan nahi baita ze:

..., dira kode konventzionalak zein duten jartzen hegoak ki komunikazioa...

dá berdin nola:

..., dira kode konventzionalak zeinek jartzen dituzten hegoak ki komunikazioa...

zein ez dabilen hain ondo nola lehenengoa (eta, jakina, hain ondo ez dabilena, ez da erabiltzen). Artikulu horretan, hauxe nioen burúz erabilera hori (2014:108):

Holako kasuetan, noiz laguntzailea aurreratzen zaion ki aditz nagusia (hala nola ki bere objektua), bereziki interesgarri dateké aditza singularrean ematea, zeren hiztunak, aditz laguntzailea emateko puntuan, akaso ez du oraindik guztiz erabaki bere objektuaren numeroa. Bestalde, horrela, "zein" erlatibo monosilabikoak izan leike funtzio ergatiboa ere.

Artikulu hartan erabili nuén objektu-konkordantzia singularra noiz ere aditz perifrastiko bat aurreratzen zitzaion ki bere objektua. Aukera ona da baina, akaso ezin da dena batera egin, eta joan behar da gradualki. [⇶]

Konkordantzia pluralek ondo astundu ahal dituzte flexio datiboak

Zioen herenegun Gilenek buruz flexio subjuntibo pluralak:

Hona pluraleko formen konparazioa adizki klasikoak ere inklus:

dietzon = deizkion = diezazkion
dietzadazun = deizkidazun = diezazkidazun
dietzaguzuen = deizkiguzuen = diezazkiguzuen
dietzeten = deizkieten = diezazkieten

Aurrena ondo finkatuta utzi beharko genuke ze, objektu-konkordantzia singularretan, "egin" aditza dá argiki sinpleagoa zein  "*ezan" aditza (eta baita regularragoa ere):

deion  = diezaion = diezon
deidazun = diezadazun
deiguzuen = diezaguzuen
deieten = diezaieten = diezeten
neizun  = niezazun
zeidaten = ziezadaten
geneizuen = geniezazuen
zeieten = ziezaieten = ziezeten

Pluraletan, "deizki-" formako laguntzaileek mantentzen dute abantaila argia respektu oraingo  "diezazki-" batuak (ez dagoelarik diferentzia handirik respektu "dietza-" formak):

deizkion = dietzaion = diezazkion
deizkidazun = dietzadazun = diezazkidazun
deizkiguzuen = dietzaguzuen = diezazkiguzuen
deizkieten = dietzaieten = diezazkieten
zeizkion = zietzaion = ziezazkion
zeizkidazun = zietzadazun = ziezazkidazun

eta erabilíz zenbait kontrakzio:

deizk(i)on = dietz(ai)on = diezazk(i)on
deizkidazun = dietzadazun = diezazkidazun
deizk(ig)uzuen = dietzaguzuen = diezazk(ig)uzuen
deizk(i)eten = dietz(ai)eten = diezazk(i)eten

Oro har sinpleena eta errazena litzaké "egin" subjuntibo datiboa. Edonola ere, esan behar da ze, konkordantzia pluralek ondo astundu ahal dituzte flexio datiboak, eta, nire ustez, preferenteki ez lirake eman behar konkordantzia horiek (zein, jakina, beti ere egonen liraké aukeran), erabilíz komunzki konkordantzia datibo singularrak, eta oso bereziki noiz objektua datór ondorenda flexio datiboa:

Eman nión nire gauza guztiak.
... afinda eman neión nire gauza guztiak.
Eman zigún gure gauza guztiak.
... afinda eman zeigún gure gauza guztiak.

[⇶]